<div class="wpg-element lead-bold">
Geert Buelens schreef over en verzamelde de dichters van de Eerste Wereldoorlog. Als het over die oorlog gaat, gaat het over retoriek, decadentie en emotie. Over Dada, maar ook over Hitler, Osama Bin Laden en Obama. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Het gaat over emotie!&#8217;, roept de hoogleraar halverwege het gesprek. Dondert niet dat hij vanochtend door zijn rug is gegaan, het tengere lichaam draait alweer vloeiend met zijn woorden mee.
&#8216;Oorlog, geopolitiek: het is emotie. Kijk naar de kwesties van vandaag, waarom zoekt Iran de vrienden die het zoekt? Omdat underdogs elkaar opzoeken en dan samen net iets minder zwak zijn. Dat is voor mij geopolitiek gedrag: ik voel me sterk, dus wat durf ik? En: ik voel me zwak, hoe word ik sterker?&#8217;
Door het jongemannenlijf van Geert Buelens (37) razen kennislust en betrokkenheid. De Belgische hoogleraar Nederlandse Letterkunde te Utrecht &#8211; tevens dichter, columnist en essayist &#8211; schreef Europa Europa!, een boek over de dichters van de Eerste Wereldoorlog, en stelde een bijbehorende internationale bloemlezing samen. Een belangrijk project, want als geopolitiek werkelijk emotie is, dan kunnen we van de poëzie veel leren. Eens was het bij uitstek de poëzie die deze emoties vertolkte.
Buelens: &#8216;Gemeenschappen hebben niet, zoals nationalisten denken, een oorspronkelijke aard. Er is niet iets gezamenlijks dat in het bloed zit, maar het zijn verbeelde gemeenschappen. En die verbeelding, dat zijn de kunsten en de literatuur. Nou ja, wáren. In de negentiende eeuw was die verbeelding Hendrik Conscience en Walter Scott, vandaag is het natuurlijk televisie en de andere massamedia.&#8217;
Zijn die dichters van de Eerste Wereldoorlog dan oneerbiedig te vergelijken met de popsterren en columnisten van nu? &#8216;Ja. En met de cabaretiers. Ik vind dat niet oneerbiedig. Heel veel poëzie had dezelfde functie. De meeste Nederlanders denken dat sinds de Tachtigers de poëzie alleen draait om de &#8216;allerindividueelste expressie&#8217; van de &#8216;allerindividueelste emotie&#8217;. Totale onzin! Dat geldt voor een heel beperkt aantal dichters. Bovendien, wie was de grootste Tachtiger? Gorter. Nou, die heeft dat bij wijze van spreken anderhalve week volgehouden. Oké, Kloos heeft het zijn hele leven volgehouden &#8211; hij wel.&#8217;
En de avantgardisten? &#8216;Je hebt Majakovski, Apollinaire, Chlebnikov, Achmatova, Ungaretti, Marinetti. Blaise Cendrars heeft over de oorlog geschreven, Ezra Pound, T.S. Eliot, Van Ostaijen, Van Doesburg, August Stramm, Georg Trakl &#8211; bij elkaar opgeteld is dat zowat de volledige canon van de avantgarde poëzie uit die tijd.&#8217;
Briljant taalspel Sleutelwoord bij Buelens is retoriek. Hij definieert retoriek als het zorgvuldig en geslepen inzetten van woorden om mensen ergens van te overtuigen. In het beste geval wordt daarbij tegelijk op het verstand en de emotie ingespeeld en versterken die twee elkaar ook nog.
Buelens: &#8216;Ik schreef Europa Europa! in Amerika, parallel met de voorverkiezingen. Ik heb Obama wel vijftig keer horen speechen. Dat ik hem kon meezingen op het laatst. De Amerikaanse politiek gaat constant over woorden. Politici verwijzen in toespraken naar vorige toespraken, naar formuleringen in de Constitution, naar formuleringen in bekende toespraken. Het is een retorische traditie.&#8217;
Wat maakt Obama retorisch zo sterk? &#8216;Hij spreekt zijn publiek heel persoonlijk aan en tegelijkertijd slaagt hij erin om in zijn woorden het verleden en de traditie van zijn land te laten doorklinken. Soms klinkt hij als een kruising tussen Martin Luther King en Walt Whitman &#8211; de grote dichter uit de negentiende eeuw die de grootsheid en veelheid van Amerika bezong in stuwende, opsommende volzinnen. Zo vertaalt hij de belofte waarop Amerika is gebouwd naar de toekomst én betrekt zijn toehoorders in die belofte.&#8217;
Buelens: &#8216;In veel landen die zijn ontstaan dankzij en vanuit de Eerste Wereldoorlog, is die oorlog helemaal niet de grote tragedie, maar The Birth of a Nation. Voor de Polen, voor de Letten. En daarbij waren dichters belangrijk. De dichter des vaderlands was niet een of andere halve clown die slechte rijmpjes schreef, maar iemand die uiting gaf aan het nationalisme. Dat zie je heel goed in de Vlaamse beweging, maar ook in Ierland en op zoveel andere plekken: schrijvers incarneerden de volksaard, omdat, zo dacht men in die tijd, de taal de uiting was van de volksaard.&#8217;
Radovan Karadžic schreef ook gedichten. &#8216;Maar niet alleen Karadžic! Thabo Mbeki schrijft ook poëzie.&#8217;
En Saddam Hoessein. &#8216;Osama bin Laden! Zelfs Hitler staat in de bloemlezing. Als representant van de duizenden zondagsdichters. Want toen hij in 1917 een gedicht schreef, was hij niet meer dan een korporaal/zondagsdichter. We kennen ook allemaal de donderpreken van Hitler en Goebbels. Technisch briljant, moreel verwerpelijk. Of de haattoespraken waarmee in Rwanda via Radio Mille Collines tot genocide werd opgeroepen. Woorden zijn natuurlijk ook wapens, ze kunnen ontzettend veel schade aanrichten.&#8217;
Maar retoriek is niet altijd verwerpelijk? &#8216;Ik denk dat retoriek onvermijdelijk bij taalgebruik hoort. Een liefdesbrief is retorisch, een sollicitatiebrief, een preek, een gedicht of een reclameboodschap. Ze zetten heel bewust taal in om een bepaald effect te sorteren.&#8217;
Wat heb je van de gedichten geleerd over retoriek? &#8216;Dat in de handen &#8211; of monden &#8211; van grote dichters als Rilke, Verhaeren, de Deense dichter Tom Kristensen, zelfs de extreemste, gevaarlijkste, agressiefste gedachten plausibel en zelfs overtuigend kunnen klinken. Ook al weet je beter, de schoonheid van geweld, de belofte van de oorlog, de suggestie ook dat de oorlog zin en richting zou kunnen geven aan je bestaan. Gedachten die je vandaag in een gewone tekst moeilijk verkocht krijgt, kunnen in een gedicht plotseling werken. En ook het omgekeerde natuurlijk: de afgrondelijke gruwel, het onvoorstelbare leed kan soms in enkele regels gesuggereerd worden.&#8217;
Waarom blijft die Eerste Wereldoorlog zo fascineren? &#8216;De Tweede Wereldoorlog is wat ethiek betreft een klare zaak: het fascisme was het kwaad en dat moest bestreden worden. En als daar honderdduizenden mensen voor moesten sneuvelen, dan was dat maar zo. Dat kunnen we ons vandaag nog altijd wel voorstellen. Maar de oorlogen daarna eigenlijk niet meer. Korea, Vietnam, Irak, Afghanistan &#8211; zeker in West-Europa hebben de meeste mensen in onze kringen iets van: waar gaat het over? En de grootste oorlog die dat gevoel oproept bij ons is de Eerste Wereldoorlog.
In Engeland is er een bijna religieuze cultus rond 11 november. Al die mensen die naar Ieper gaan en de Somme. Ik denk dat het daarbij gaat om ons onvermogen om met oorlog om te gaan. De Eerste Wereldoorlog lijkt zo totaal absurd, dat je gemakkelijk kan zeggen: ja, zie je wel, oorlogen zijn absurd.&#8217;
We begrijpen de Eerste Wereldoorlog niet? &#8216;Nou, we begrijpen dus wel die miljoenen slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, omdat ze sneuvelden voor onze vrijheid. Maar in het hoofd van die mensen in &#8217;14-&#8217;18 ging het óók om vrijheid! En dat kunnen wij niet meer zien.&#8217;
Hoe dat dat dan? &#8216;Dan kom je terug op die politiek, die retoriek en die grote woorden. Als je leest hoe er werd geschreven aan het begin van de oorlog en in sommige landen tot en met het einde, dat was een clash of civilizations! De wereld zou Pruisisch worden of Brits-individualistisch. Het ging, dacht men, over heel uitgesproken en elkaar volstrekt uitsluitende visies op de wereld.&#8217;
Vaak wordt gedaan of de Eerste Wereldoorlog toevallig, bijna terloops begon. &#8216;Er is ontzettend veel geschreven over het begin en de escalatie. Op basis van een aantal kleine dingetjes had het misschien anders kunnen lopen. Maar het kruitvat was er echt. Engeland had een wereldimperium en vond dat vanzelfsprekend. Duitsland was te laat een land geworden om nog op dezelfde manier haar gigantische potentieel te exploiteren. En dus gingen ze op zoek naar afzetmarkten, naar Lebensraum of hoe je het ook wil noemen. Zij dachten: waarom die Britten wel en wij niet? En daar kun je eigenlijk geen goeie redenen voor geven.&#8217;
En de dichters? &#8216;Futuristen, dadaïsten, symbolisten &#8211; over de oorlog verschillen de dichters uit de verschillende landen aan het begin eigenlijk niet van mening. Op dat moment in de geschiedenis zijn het bijna allemaal mensen die heel sterk het gevoel hebben dat ze in een gruwelijk decadente wereld leven. En dat er een einde moet komen aan die decadentie.&#8217;
Wat voor decadentie was dat? &#8216;Een gevoel van levensmoeheid, een acuut gebrek aan zingeving, een gevoel van leegte en verveling. En een heel scherp besef van sociale ongelijkheid die de burgerlijke Belle Epoque schraagde.&#8217;
En die nu nog fascineert? &#8216;Die decadentie is misschien voor sommige mensen van vandaag wel een reden waarom de Eerste Wereldoorlog fascinerend is. En het is zeker voor mij een motief. Dat gevoel van decadentie herken ik wel vandaag. En het hele idee van: er is niks waar we nog voor willen vechten en dat betekent misschien wel dat we als cultuur dood zijn. En dus een bereidwilligheid bij die generaties om wel te gaan vechten, om letterlijk en figuurlijk al die decadentie uit het lijf te vechten. Om herboren te worden.&#8217;
<i.En dat is niet alleen retoriek? &#8216;Opvallend veel jongeren en dichters manifesteerden zich niet alleen retorisch, maar vonden ook heel concreet dat geweld de geschikte manier was om maatschappelijke veranderingen te brengen. Dat zie je in de Easter Rising in Ierland &#8211; die werd geleid door dichters! &#8211; in de revolutie in Rusland, maar ook bij radicale jonge Vlamingen als Paul van Ostaijen en Gaston Burssens.&#8217;
Heb je het dan over regeneratie? &#8216;De geest is van: er is een decadente cultuur, maar als wij een offer brengen, worden wij als cultuur geregenereerd. En dat offer moest dan &#8211; in het beste geval &#8211; een paar maanden intense oorlog zijn. Daarna zouden ze het allemaal achter zich laten en zou er een nieuwe wereld ontstaan. Nou ja, dat is dan gruwelijk anders gelopen. Tegelijkertijd zijn die ideeën wel blijven doorwerken. Bijvoorbeeld in de Amerikaanse cultuur. Amerikanen ergeren zich dan ook vrij algemeen aan het door hen als gemakzuchtig bestempelde pacifisme van Europeanen. Ik ben in dat opzicht een volstrekte Europeaan, maar de vraag fascineert me wel: het pacifisme dat wij vandaag de dag allemaal incarneren en belijden, hoe houdbaar is dat eigenlijk?&#8217;
Overal oorlog Hup! Zoals steeds, versnelt Buelens zijn betoog plotseling weer even. Hij barst los: &#8216;Ik las een verpletterend essay van Sloterdijk, dat ging over wat het begrip naoorlogs betekent. Dan zegt Sloterdijk: &#8220;De Duitsers die zich na de Tweede Wereldoorlog zo intens met hun schuldbewustzijn hebben beziggehouden, menen daaraan vandaag het recht te kunnen ontlenen in een oorlogsvrije wereld te leven.&#8221;&#8216;
Buelens rolt op zijn bureaustoel achteruit en zegt in plat Vlaams: &#8216;Da&#8217;s waar hè!?&#8217; Met ontsteltenis op het gezicht gaat hij voort: &#8216;En wij ook! Hè? Nederlanders denken: ja, maar wij hebben toch de hongerwinter gehad? Wij hebben het nu wel gehad!&#8217;
Op de wijze toon van een professor vervolgt hij: &#8216;Er is altijd en overal oorlog. Maar wij willen het niet meer geweten hebben. Wij focussen op die Eerste Wereldoorlog omdat die de absurditeit van de oorlog voor ons in zijn volle breedte ensceneert, terwijl die absurditeit voor de tijdgenoten veel en veel minder was. Je hebt de slag aan de Somme in 1916, Verdun, in 1917 een aantal gruwelijke mislukte offensieven in Frankrijk en Italië. Dan komen er muiterijen, maar dat is omdat ze denken: wel oorlog, maar niet op deze manier. Ze blijven wel in die loopgracht zitten. Om hun land te verdedigen. Ze willen er alleen niet uit kruipen om neergemaaid te worden zonder enig nut. Maar wanneer in 1918 de troepen aangesterkt zijn, kruipen ze er opnieuw uit.&#8217;
En Dada, was dat niet anti-oorlog? &#8216;Dada was een heel erg agressieve beweging, die de agressie van de oorlog eigenlijk helemaal overnam. De dadaïsten waren alles behalve halfzachte pacifisten. Zij wilden de cultuur die zo&#8217;n oorlog mogelijk had gemaakt kapot maken. Maar dat wilden ze met dezelfde agressie als waarmee die oorlog gevoerd werd. Sommige waren in de zomer van 1914 nog heel erg door de oorlog bevangen. Nadien zagen ze ook de achtergrond ervan en wilden ze er niets meer mee te maken hebben.&#8217;
Dus ook Dada (opgericht in 1916) was een vorm van oorlog als reiniging, regeneratie? &#8216;Dat is het hele vreemde. Tijdens hun eerste optredens lezen die zogenaamde pacifisten de futuristische gedichten voor. Je zou denken dat ze daaraan een hekel moeten hebben gehad, want die futuristen bleven de hele oorlog roepen: &#8220;Oorlog is de enige hygiëne van de wereld&#8221;. Het zit echt complexer in elkaar dan het gemiddeld gepercipieerd is.&#8217;
Wat wilden die dadaïsten uiteindelijk? &#8216;In de officiële versie wilden ze het instituut kunst afbreken. Maar ze produceerden aan de lopende band bibliofiele uitgaven, maakten tentoonstellinkjes, schreven zes maanden na afloop al hun memoires &#8211; allemaal dingen die tot de institutionalisering van de westerse kunst behoren. Dus: I don&#8217;t buy that. Het is gewoon niet zo als je naar de feiten kijkt.&#8217;
Hij verzucht: &#8216;Op een andere manier leren spreken, en ook denken dat die andere manier een andere samenleving te weeg zal gaan brengen. In dat opzicht is er in de twintigste eeuw veel veranderd. Het idee dat je vandaag vanuit een bepaalde literaire taal de samenleving anders zou kunnen maken, het is nagenoeg verdwenen. Op oorlogszuchtige dichters zit gelukkig niemand meer te wachten, maar dat we dat geloof zijn kwijtgeraakt lijkt me een groot verlies.&#8217;
</div>