Beschouwing / Gerbrand Bakkers debuut heruitgegeven
Precies een jaar geleden kwam de gediplomeerde hovenier Gerbrand Bakker (1962) het pakhuis der Nederlandse letteren binnendrentelen. Met zijn boerenroman Boven is het stil betrok hij daar een eigen hoekje – niche, modern gezegd – met uitzicht op de akkerklei onzer voorvaderen. Plaats genoeg: daar was het sinds de dagen van dokter Vlimmen nogal stil. Een sprookje was geboren: zijn eind 2002, begin 2003 geschreven debuut was sindsdien door tien uitgeverijen afgewezen, voor het bij het kleine Cossee werd geaccepteerd. Hij ontving de Gouden Ezelsoor voor het best verkochte debuut en Nobelprijswinnaar J.M. Coetzee bedacht hem met een spontane blurb: ‘Boven is het stil speelt met vorm, personages en decor van de traditionele Nederlandse roman en laat met tederheid en laconieke humor zien hoe vitaal het genre nog steeds is.’ Dat leverde hem vertalingen in vijf landen op. Het verhaal van Gerbrand Bakkers succes komt aldus tegemoet aan de verbeten wens van al die schimmige ploeteraars op hun zolderkamers, verwoed broedend op hún sprong in het diepe, waarna de wereld ze eindelijk ziet als degene die ze zelf allang weten te zijn: een schrijver.
Maar sommige sprookjes zijn té rimpelloos: Gerbrand Bakker kwam helemaal niet uit het niets. Dat hij in 1999 debuteerde met de jeugdroman Perenbomen bloeien wit, wisten we. Maar nu we dat boek, herdrukt en bewerkt, eindelijk in handen krijgen, moeten we ons beeld herzien: Perenbomen bloeien wit is geen verhaal dat voorbehouden is aan de jeugd. Ergo: Bakker debuteerde dus al acht jaar geleden als romanschrijver. Vervolgens is het de vraag hoe we dit door de auteur hernomen boek moeten beoordelen: als opvolger van Boven is het stil, of als Bakkers debuut voor volwassenen van alle leeftijden.
Bij lezing blijkt een andere vraag urgenter: hoe valt Perenbomen bloeien wit in eerste instantie te rijmen met Boven is het stil? Deze lichte, bijna vrolijke, soms onwe rkelijke vertelling staat in toon haaks op de solide, kleiachtige realiteit waarvan Boven is het stil doortrokken is.
Dat ligt grotendeels aan het vertelperspectief. Hoofdpersoon van Boven is het stil is de vijfenvijftigjarige vrijgezelle boer Helmer van Wonderen, die terug kan kijken op een verpest, illusieloos bestaan. Zijn tweelingbroer Henk is al in 1967 omgekomen bij een auto-ongeluk, waarna Helmer van zijn vader moest komen werken op de boerderij ­– adieu studie Nederlands. Zijn moeder is dood en zijn lastige, invalide geworden vader heeft hij, zoals de sterke openingszin luidt, ‘naar boven gedaan’.
Perenbomen bloeien wit verhaalt alwetend over dramatische gebeurtenissen in het verleden: een auto-ongeluk en een zelfmoord. Moederlief is naar Italië verdwenen met haar Italiaanse minnaar. Vader Gerard, de tweeling Klaas en Kees (17), Gerson (14) en hond Daan blijven achter. De drie vertellers zijn respectievelijk de tweeling, Gerson en Daan. Niet alleen zou die laatste vertelstem ondenkbaar zijn geweest in het zo aardse Boven is het stil, evenzeer geldt dat voor de innerlijke monoloog die Gerson als comapatiënt afscheidt.
Nochtans, binnen de bredere greep van wat zich als het Bakker-universum aandient, zijn er overeenkomsten in verhaalgegevens. De veertienjarige Gerson begeeft zich tijdens een onweer in het water en verzuipt. Boer Helmer verzuipt bijna, bij een poging een in de sloot beland schaap op het droge te hijsen. In beide verhalen vluchten enkele personages voor hun problemen of depressieve gevoelens door schier eindeloos te slapen. In beide verhalen vindt een auto-ongeluk plaats met dramatische afloop: Helmers broer Henk overlijdt en Gerson verliest zijn milt en het zicht in zijn ogen. Zelfs de auto’s vertonen gelijkenis, van een klein ‘snotkleurig autootje’, tot een blauwe Simca.
Dan ademen beide romans nog latente, in ieder geval niet expliciet benoemde homoseksualiteit. Geen Brokeback Mountain bij Bakker, maar een pikant hoogtepunt in zijn proza is het toch wel als knoestige mannen, knechten, jongens elkander vol op de bek zoenen. Op dat vlak getuigt Perenbomen bloeien wit van de minste remmingen: zo zoent ziekenhuisbroeder Harald, ongetwijfeld bovenop zijn taakomschrijving, het comateuze prijsdier Gerson recht op de lippen.
Maar wat beide romans nauwer verbindt, is de rijkelijk aanwezige humor. In Boven is het stil was die grimmiger van aard, hulpeloze vader die ‘dorst’ roept, zoon die voor hij wegloopt, antwoordt: ‘Ik heb ook weleens dorst.’ In Perenbomen bloeien wit schuilt de humor meer in absurde dialogen: ‘Italië is een heel lelijk land,’ zei Gerard. ‘Het is er bloedheet, Italianen zijn heel vervelende, schreeuwerige mensen die niets liever doen dan je omver rijden op van die belachelijke scootertjes, je moet er poepen op je hurken, je loopt er voedselvergiftiging op, of in ieder geval heel ernstige diarree, ze praten er alleen Italiaans en weigeren Engels of Nederlands te praten, er zijn altijd bosbranden, die ze meestal zelf aansteken, de treinen zijn er altijd te laat, iedereen en alles is altijd te laat, obers zijn onbeleefd als je op een terras zit, als je je geld niet vastketent aan je lichaam ben je binnen de kortste keren bestolen en als je een museum wilt bezoeken, is dat altijd en eeuwig op slot wegens restauratiewerkzaamheden.’
‘Ben jij eigenlijk ooit in Italië geweest?’ vroeg Gerson.
‘Ik kijk wel lekker uit. Ik ben niet gek.’
Op een hoger niveau kan er geen enkel misverstand over bestaan dat de schrijver van Boven is het stil en Perenbomen bloeien wit een en dezelfde is. Gerbrand Bakker lezen is: even de wereld uitdoen. Zijn proza beantwoordt aan een nostalgiebehoefte. Hij schrijft over een gewestelijk Nederland dat niet meer of nauwelijks nog bestaat, maar waar menige lezer vandaan komt, of weet te komen via de eeuw van zijn vader. Zijn personages zijn met schuldgevoel bezwangerde mensen die vanuit gebrek aan daadkracht of eerbied voor wat hoort, niet uit hun leven hebben gehaald wat erin had kunnen zitten.
Het indringendst verbeeldt Bakker dat in een scène in Boven is het stil, als de vader in februari 1963 met zijn twee zoontjes in de auto rondjes rijdt op de bevroren Gouwzee. Moeder staat letterlijk bevroren van angst toe te kijken aan de kant. Even wil hij boven zichzelf uitstijgen door een soeverein avontuur aan te gaan en voorbij de strekdam het IJsselmeer op te rijden, waar de dikte van het ijs ongewis is. ‘Vader wist niet hoe dik het ijs voorbij de strekdam was. Terwijl hij zat te zuchten, kropen wij op de achterbank nog dichter naar elkaar toe, tot we als een Siamese tweeling van de zijkant van onze voeten tot aan onze schouders aan elkaar vastzaten. Mocht vader het grote avontuur aandurven, de auto starten en de bandensporenloze sneeuwvlakte tegemoet rijden, wij zouden het als één man over ons heen laten komen, zonder angst, in alle stilte.’ Maar nee, hij krabbelt terug, in zijn risicoloze, door plicht en conventie bestierde bestaan.
Zo vader, zo zoon. ‘Ik liet de dingen altijd maar gewoon gebeuren,’ denkt Helmer, op vijfenvijftigjarige leeftijd. Hij is niet eens lid van de SGP en toch heeft hij geen televisie in huis. Als hij zichzelf trakteert, koopt hij een pond paling. Hij heeft zijn leven verpest, al had hij ook nee kunnen zeggen tegen de wens van zijn vader om boer te worden. Toch geeft hij liever zijn vader de schuld. Slechts getreiter, als Reviaanse humor gebracht, stelt hem in staat om zijn verlangen onder ogen te zien: áfschudden dat verleden, die vader, dat rotbestaan. Niet als Aeneas Anchises meer op je schouders meezeulen, maar de wijde wereld in.
Zo bezien is Perenbomen bloeien wit een lichter getoonzette variant van het tentoongespreide morose calvinisme in Boven is het stil. Er is leven na ongeluk, is de portee. Boven is het stil gaat een stap verder: dat te winnen leven kun je alleen zelf verwerven. Niet voor niets luidt de slotzin daar: ‘Ik ben alleen.’
Geen onvruchtbaar credo voor een schrijver. Zeker niet voor iemand die zich blijkens de flaptekst van Perenbomen bloeien wit als hovenier presenteert – en dus als buitenstaander in de literaire wereld.
De vraag is echter of Bakker zich wel aan zijn gezochte allenigheid wenst te houden. Op zijn weblog gerbrandsdingetje.nl die ik met stille huiver bezoek, lees ik voortdurend over ’s mans optredens en zijn groeiende status als beroemdheid. Op een weblog mag dat, heb ik begrepen. Anders wordt het op papier. In een recente verhalenbundel met komisch bedoelde verhalen van schrijvers die hun voorleessessies en optredens onherstelbaar weten te verkloten, gaat hij all the way autobio. De hele Bakker krijgen we aldus voor de kiezen, maar leuk wordt het nergens. De timing, het juiste woord op de juiste plaats op het juiste moment, waarin hij excelleert als hij níét direct over zichzelf schrijft, is dan foetsie. Laat Gerbrand Bakker voor zijn literaire bestwil een schrijvende hovenier blijven.
Gerbrand Bakker, ‘Perenbomen bloeien wit’, Cossee, 143 pagina’s, € 16,90