Jeroen Pen over Jan Pen
In 1943 ondertekende mijn grootvader, de beroemde econoom Jan Pen (1921-2010), een loyaliteitsverklaring. Hij zou zich voortaan onthouden van ‘iedere tegen het Duitse Rijk (…) gerichte handeling’. Na de oorlog werd zijn naam gezuiverd; een aantal onderduikers had zich in zijn huis schuilgehouden. Maar een trauma hield hij er wel aan over, zo verklaart hij in Vandaag staat niet alleen, een bundel met essays die hij voor Hollands Maandblad schreef. Hij besloot nooit meer geheimen te bewaren. En dat is de kern geworden van Vandaag staat niet alleen.
Voor de buitenwereld was Pen een econoom die bekend stond om zijn didactische vaardigheden. Zo maakte hij met de ‘parade van Pen’ op simpele wijze duidelijk hoe scheef de inkomensverdeling in elk land is. Ook zijn eigenzinnigheid maakte hem beroemd. Hij herhaalde zo vaak als mogelijk dat ‘zijn’ links niet mocht liegen en was in Nederland de eerste pleitbezorger van de ecotaks. De opbrengst hiervan moest worden gebruikt om iedereen die minder dan 30.000 gulden verdiende van belasting te ontzien. En dan moest het oude toptarief van 72 % inkomstenbelasting ook in ere worden hersteld.
Rijkdom interesseerde de gezworen sociaal-liberaal niet. Over zijn tijd als hoogleraar zei hij in de Volkskrant: ‘Ik heb misschien wel het drievoudige verdiend van wat ik in een ideale maatschappij had horen te krijgen.’
Aardig zijn voor elkaar
Voor mijn broers en mij varieerden zijn uiteenzettingen over politiek en economie van onduidelijk tot onbegrijpelijk. Als intermezzo tussen zijn drammerige betogen mochten we soms tegen hem schaken of een bluesje met hem spelen op de piano. Stilzitten kon hij niet, maar deze activiteiten kalmeerden hem. Pas toen ik wat ouder werd, begreep ik dat mijn grootvader eigenlijk zijn uiterste best deed om ons te vermaken, maar dat dit hem door zijn ongeduld niet altijd lukte. Dat karaktertrekje zijn we liefkozend ‘eigenzinnigheid’ gaan noemen. Vandaag staat niet alleen is doordrongen van die ‘eigenzinnigheid’. Zo tracht Pen te achterhalen wat mensen ‘goed’ maakt. Hij verklaart ‘aardig zijn voor elkaar’ als hoogste doel te zien. Maar in hoeverre voldeed hij daar zelf daadwerkelijk aan? Toen hij na een beroerte werd opgenomen in het Martini Ziekenhuis in Groningen, werd hem met klem een verblijf in een revalidatiecentrum aangeraden. Pen schrijft hierover dat hij in een ultieme poging thuis te mogen blijven het ‘medisch opperhoofd’ vertelt dat hij door zijn agressiviteit een gevaar voor medepatiënten is, ‘belangrijk werk heeft te doen’ en ‘in contact is met de belangrijkste wetenschapsbeoefenaars van Ne­der­land en de rest van de wereld’. De meeste mensen zouden zich ervoor schamen, maar Pen schrijft het vrolijk op.
Dat is komisch en bewonderenswaardig, maar soms lijkt het erop dat hij zijn eigen tekortkomingen maar nauwelijks ziet. Als verliefdheid (‘een vernauwing van het bewustzijn’) onverhoopt tot een relatie leidt, hoeven vrouwen geen trouw te verwachten. Want mannen, stelt hij, blijven nu eenmaal tot op hoge leeftijd ‘polygame rakkers’, die als ze hier leed mee aanrichten niet in staat moeten worden geacht begrip of berouw te tonen. Elders in Vandaag staat niet alleen doet Pen een affaire die hij had toen hij al een relatie met mijn grootmoeder had, af met: ‘Dat was een apart en moeilijk hoofdstuk.’
Hachelijke situaties
Ook om zijn eigen ijdelheid windt Pen geen doekjes. In de jaren vijftig verscheen hij graag op televisie, want ‘je werd er belangrijk door’. Nadat duidelijk werd dat hij op de beeldbuis niet altijd even charmant overkwam, besloot hij zo weinig mogelijk tv-interviews meer te ­geven. Bewondering was van groot belang: ‘Bescheidenheid is een deugd, maar niet de mijne.’
Wat niet betekent dat hij zichzelf nou zo hoog aansloeg. Dat hij na de oorlog aan de bak kon, schrijft hij, was vooral aan een schaarste op de arbeidsmarkt te danken. De successen die hij vervolgens behaalde, berustten goeddeels op ‘toeval, valse pruiken, springen en dansen’. Het stempel intellectueel deed hem niets, want in iedereen schuilt een intellectueel: ‘Soms weliswaar een klein kereltje… maar toch een alomtegenwoordig baasje dat zijn stem van tijd tot tijd laat horen, en daar een eigenaardig genoegen aan beleeft.’
De didacticus Pen doceert in Vandaag staat niet alleen vooral over zijn eigen leven en bijbehorende beslommeringen. In 192 bladzijden ontstaat een beeld van een man die zich nauwelijks aan omstandigheden kon aanpassen. Als hij de zaken niet naar eigen hand kon zetten, werd zijn onrust hem te veel. Al orerend en debatterend over de economie was hij in zijn element en had hij controle, maar daarbuiten leidde het dikwijls tot hachelijke situaties. Daarover schrijft hij weliswaar open en eerlijk, maar échte reflectie ontbreekt.
Jan Pen, ‘Vandaag staat niet alleen. Essays en memoires’, illustraties Elise van Iterson, Nieuw Amsterdam, 192 p., € 22,92
Nee

Gerelateerd