Nederlands Film Festival / NFF: Dutch Angle

‘Dit zijn makers die zich echt met cinema bezighouden. Die filmen voor het grote doek,’ zegt Stienette Bosklopper, producent van Circe Films, met bewondering in haar stem. ‘Dat is in Nederland moeilijk, omdat je hier geen cinemacultuur hebt. Daarom blijft het allemaal klein: er wordt niet veel gemaakt en het zijn geen bekende mensen, terwijl de gemiddelde Nederlandse filmjournalist feilloos weet om welke makers het gaat. Het is kennelijk makkelijk te benoemen, het is alleen niet bij een groot publiek bekend.’

Bosklopper heeft het over de acht speelfilmmakers op wie het Nederlands Film Festival (NFF) het label ‘Dutch Angle’ heeft geplakt. Dat label is bedoeld om hun naamsbekendheid te vergroten bij een publiek dat wel Franse en Aziatische, maar nauwelijks Nederlandse artfilms bezoekt. Als een keurmerk voor de Nederlandse arthousefilm, zoals de term ‘Dutch Design’ Nederlandse ontwerpers een podium heeft verschaft.

Op de selectie van regisseurs valt weinig af te dingen. Het zijn acht interessante filmmakers met sterke films op hun naam. Zoals de intense, verstilde en strak gestileerde familiedrama’s van Nanouk Leopold, Guernsey (2005) en Wolfsbergen (2007). Of de drie uitschieters die op de Vrij Nederland-dag van het festival worden vertoond: Langer licht (2006) van David Lammers, met Amsterdam-Noord als onverwacht filmische achtergrond voor een relatiecrisis tussen een boksschoolhouder en zijn zoon; Kan door huid heen (2009), waarin regisseur Esther Rots ons met beeld en geluid de paranoïde geest van haar hoofdpersoon binnenloodst; en Calimucho (2008) van Eugenie Jansen, die de kijker, met dank aan haar achtergrond als documentairemaker, boven op haar personages drukt. Het zijn twee debuten en een tweede speelfilm, die niet alleen bewondering wekken, maar ook hoopvol stemmen voor de toekomst.

Met vier van deze acht makers heeft Bosklopper intensief samengewerkt: Nanouk Leopold, Eugenie Jansen, Esther Rots en David Lammers. Haar collega Frans van Gestel (IDTV) werkte zelfs met zes van hen, alleen met Eugenie Jansen en Esther Rots niet. Gezamenlijk kennen deze betrokken producenten, die opvallen door hun kritische en toekomstgerichte blik, de hele groep van deze acht regisseurs. Het eerste wat Van Gestel echter zegt, is dat hij van het label Dutch Angle niks verwacht. ‘Mensen gaan niet naar labels, ze gaan naar een film of een filmmaker.’ Wel kan hij zich vinden in de selectie van filmmakers: ‘Dit zijn grote tot zeer grote talenten.’

Vier vrouwen

De aanleiding voor het label was, behalve frustratie over tegenvallende bezoekersaantallen, het succes dat enkele filmmakers de afgelopen jaren kenden op belangrijke internationale filmfestivals. Vroeger noemden haar Franse collega’s Nederlandse producties ‘Ikea-films’, memoreert Bosklopper: ‘Niet gemaakt voor de eeuwigheid. Terwijl we nu op het festival van Berlijn vier films in de selectie hebben en er in Cannes altijd wel weer iets bij zit.’ Drie van de vier makers die dit jaar in Berlijn te zien waren – allemaal vrouwen – zijn opgenomen in het Dutch Angle-programma: Esther Rots, Eugenie Jansen en Mijke de Jong. De vierde, Sonja Wyss, niet. Dat lijkt een verstandige beslissing. De films van Rots, Jansen en De Jong (Kan door huid heen, Calimucho en Het zusje van Katia) zijn weliswaar geen commerciële publieksfilms, maar hebben wel sterke, emotioneel aangrijpende personages. Zij hebben in Nederland een groter publiekspotentieel dan het experimentele, hermetische Winterstilte van de oorspronkelijk uit Zwitserland afkomstige Wyss, waarin mannen met geweien op hun hoofd ronddolen in een mythisch berglandschap.

Zó kunstzinnig moeten de Dutch Angle-films nu ook weer niet worden. Dat zou de nieuwsgierig gemaakte bioscoopbezoeker alleen maar afschrikken. En dus vallen niet alleen Wyss, maar ook regisseurs als Victor Nieuwenhuis en Maartje Seyferth (Crepuscule, 2009) en Cyrus Frisch (Blackwater Fever, 2008; Oogverblindend, 2009) af. Net als de makers van meer commerciële, meer extraverte films, die het label niet nodig zouden moeten hebben. Denk aan Erik de Bruyn (Wilde Mossels, 1999; Nadine, 2007) en Pieter Kuijpers (Van God los, 2003; TBS, 2008). Of Jean van de Velde, ondanks de vertoning van de hermontage van Wit licht (2008) in Cannes. Zijn er nog andere makers die er wel bij horen? Dat wordt, wat het NFF betreft, dit jaar de discussie op het festival. Het is de bedoeling de Dutch Angle-groep steeds verder uit te breiden. Eén kandidaat is Hanro Smitsman, met al een Gouden Beer uit Berlijn op zak (voor de korte film Raak, 2006) en een spannend speelfilmdebuut (Skin, 2008). Of Danyael Sugawara, wiens speelfilmdebuut Alles stroomt, dat binnenkort in de bioscoop verschijnt, naadloos tussen de Dutch Angle-titels past.

Gemene deler

De Dutch Angle-regisseurs, gemiddeld veertig jaar, hebben vaak pas één of twee films gemaakt. Dat maakt het moeilijk om constanten in hun werk te benoemen. Bovendien is een gemene deler altijd gevaarlijk. Hij overdrijft per definitie overeenkomsten en onderschat verschillen. Toch roepen de gezamenlijke oeuvres van deze makers onmiskenbaar een samenhangend beeld op. Aangezien kunst ook een spiegel vormt van de maatschappij waarin hij wordt gemaakt, is het zinvol die samenhang te herkennen.

Het eerste wat opvalt, is dat al deze makers de personages centraal stellen, in plaats van de plot – zoals de commerciële cinema doet. Bosklopper: ‘Het zijn mensen die een hekel hebben aan klassieke dramaturgie. Dat het allemaal psychologisch aangestuurd en gefundeerd moet worden, dat het allemaal moet kloppen.’ En de personages waarop ze zich dan richten, hebben het altijd zwaar. Van Gestel: ‘Het zijn vrij sombere, wat beschouwende films. Geen magie, niks bovennatuurlijks.’

Dat wordt bevestigd door regisseur David Verbeek (Shanghai Trance): ‘Het zijn films die gaan over echte mensen. Er zit, op verschillende manieren, altijd een vorm van realisme in. Soms objectief, soms heel subjectief. Deze makers zijn eerder studenten van menselijk gedrag dan verhalenvertellers.’ Eugenie Jansen (Calimucho) haalt met instemming cameraman Adri Schrover aan, die zei: ‘Het zijn films die van het verhaal af filmen.’ Jansen: ‘Sfeer is voor deze filmmakers belangrijker dan plot – misschien wel het belangrijkste. Het zijn films met een gevoelswaarde, vragende films, open films.’ Films die de kijker dus niet voorkauwen wat hij van deze personages moet vinden.

Die indirectheid geldt voor al deze films. Het wordt daarom wel een ‘cinema van de tussenmomenten’ genoemd. Nanouk Leopold (Guernsey, Wolfsbergen): ‘We leggen de nadruk op wat zich tussen de scènes afspeelt. Als je mijn scenario leest, zijn de afzonderlijke scènes eigenlijk heel oninteressant. Pas in een bepaalde volgorde ontstaat de betekenis.’ Het gevolg van die anti-dramaturgische, op personages gerichte en indirecte benadering is een overheersende aandacht voor stijl. De uiteindelijk gekozen stijlen lopen weliswaar uiteen – van het strak gestileerde werk van Leopold tot het documentaireachtige Calimucho van Eugenie Jansen – maar ze delen de consequentheid waarmee ze worden toegepast. Bosklopper: ‘Ik heb daar met hen eindeloze discussies over. Dat zuiver op de graat willen zijn. Die angst voor het hellend vlak. Ze zijn allemaal heel streng.’

Ontworteld

Inhoudelijk zijn de overeenkomsten nog duidelijker. We zien keer op keer ontwortelde individuen, die niet in staat zijn met hun partner of familieleden een bevredigende relatie te onderhouden of een normaal gesprek te voeren. Op zich hebben ze het vaak niet slecht, maar ze zitten klem in hun sociale omgangsvormen, niet bij machte een beslissing te nemen, een confrontatie aan te gaan of zelfs maar een probleem of oplossing te verwoorden. Zie Leopolds Guernsey en Wolfsbergen, Esther Rots’ Kan door huid heen, Fow Pyng Hu’s Jacky, David Lammers’ Langer licht en anderen. Bosklopper: ‘Het is net de Nederlandse literatuur. Dat is dat gereformeerde, het is een weerspiegeling van onze volksgeest. Dat voorzichtige, dat bespiegelende, dat kleine, dat naar binnen gekeerde. Elk land krijgt de filmcultuur die het verdient.’

Onaardig gezegd gaat het om mensen die vooral met zichzelf bezig zijn. Er wordt in deze films veel geruzied en geklaagd door verongelijkte en gekwetste mensen – zie Leopolds Îles flottantes, Jansens Calimucho en Mijke de Jongs Tussenstand. Het is niet moeilijk om in deze films een tijdsbeeld te zien, de reflectie van een generatie. ‘Het is de westerse mens in de nadagen van het kapitalisme’, concludeert Bosklopper, enigszins mistroostig. Slechts één film speelt niet in het heden. Simone van Dusseldorps Diep, over een pubertijd in de jaren zeventig, is de vreemde eend in de bijt. Met haar dromerige cameravoering, die ook in enkele van haar korte films terugkeert, past Van Dusseldorp het minst duidelijk in deze groep.

Ook bij haar staat echter altijd de persoonlijke ervaring van het individu voorop, net als bij de twee makers die nog het meest blijk geven van maatschappelijke betrokkenheid, Mijke de Jong en Eugenie Jansen – niet toevallig de twee oudste regisseurs van het gezelschap. Als een teken des tijds speelt De Jongs debuutfilm In krakende welstand (1990) zich af in de kraakwereld. Bij de jongere regisseurs is van die maatschappelijke houding nauwelijks iets terug te vinden. Van Srebrenica of de crisis in de multiculturele samenleving trekken deze makers zich niets aan. Hun films zijn niet politiek, nauwelijks maatschappelijk bevlogen en vermijden een moralistische boodschap: het oordeel ligt altijd bij de kijker. ‘Dit zijn makers die willen tonen, niet veranderen,’ aldus Bosklopper.

Die afwezigheid van maatschappelijke betrokkenheid is een probleem, vinden Bosklopper en Van Gestel allebei. ‘Het is vijf voor twaalf,’ meent Van Gestel zelfs. De films lokken veel te weinig publiek naar de bioscoop. Meestal niet meer dan twee- of drieduizend mensen. En dat komt volgens Van Gestel omdat de makers het contact niet leggen met hun publiek: ‘Je moet in je inhoud iets hebben wat de mensen beroert, zodat ze een kaartje kopen. Dat gebeurt te weinig.’ Zeker nu door de crisis arthousefilms het wereldwijd moeilijk hebben. Van Gestel: ‘Mensen gaan wel vaker naar de bioscoop, maar minder naar arthouse. Ze kiezen voor zekerheid en entertainment. Dat zegt niks over de kwaliteit van Nederlandse arthousefilms, want die is over het algemeen goed, maar we missen de maatschappelijke relevantie die het publiek over de streep trekt. We kunnen wat dat betreft een voorbeeld nemen aan regisseurs als Michael Haneke en de Dardennes.’

Ook het relatieve succes op internationale festivals garandeert deze filmmakers geen groter publiek. Bosklopper: ‘Je komt met dit soort films vooral in het Forum in Berlijn en in de Quinzaine des Réalisateurs of de Semaine de la Critique in Cannes. En wat in die gespecialiseerde bijprogramma’s zit, dat is vaak box-office poison, dat wordt internationaal nauwelijks verkocht. Bovendien raak je snel ondergesneeuwd, omdat het aanbod overstelpend is. Als je als maker niet doorgroeit en met nieuwe dingen komt, dan is de aandacht zo weer verdwenen.’

MIJKE DE JONG (1959)

Studeerde in 1982 af aan de Filmacademie en debuteerde in 1990 met het krakersdrama In krakende welstand. Ze werd tweemaal genomineerd voor de hoofdprijs in Locarno, voor Broos (1997) en Het zusje van Katia (2008). Met die laatste film was ze dit jaar een van de vier vrouwelijke Nederlandse filmmakers in Berlijn.

DUTCH ANGLE ‘Het zijn regisseurs die het experiment niet schuwen, die een eigen taal zoeken en zich niet in de eerste plaats laten leiden door de verwachtingen van het publiek. Het zijn liefhebbers van films die niet behagen maar schuren. Dat is misschien wat ons bindt.’

VAN PLAN ‘Ik heb net de opnamen afgerond van Joy, over een zeventienjarig meisje dat is opgegroeid in kindertehuizen en op zoek gaat naar haar biologische moeder. Het is na Bluebird en Het zusje van Katia het slot van een drieluik over gevoelige meisjes op zoek naar hun identiteit.’

EUGENIE JANSEN (1965)

Studeerde in 1991 af aan de Filmacademie. Ze begon haar carrière als documentairemaker. Met haar speelfilmdebuut Tussenland won ze, als enige Nederlander, een Tiger Award in Rotterdam. Haar korte film De regels van het vliegen (2004) draaide in competitie in Berlijn; dit jaar was zij daar met Calimucho (te zien op de VN-dag).

DUTCH ANGLE ‘We hebben eigenlijk alleen toevallig contact. Ik zou het leuk vinden als het vaker gebeurde. Met zeven andere documentairemakers heb ik bijvoorbeeld PLU-films opgericht, waarmee we ideeën en plannen bespreken, ervaringen uitwisselen, apparatuur uitlenen, soms voor elkaar produceren en dus ook films maken.’

VAN PLAN ‘Voor het Nederlands Film Festival probeer ik met Albert Elings een documentaire af te ronden, Akkers van Margraten, over de Amerikaanse oorlogsbegraafplaats. Mijn volgende speelfilmscenario is bijna af en gaat over een meisje dat moet leren leven met het verlies van haar moeder.’

SIMONE VAN DUSSELDORP (1967)

Studeerde in 1990 af aan de Rietveld Academie en vier jaar daarna aan de Filmacademie. Ze maakte enkele korte films en televisieproducties voor en over kinderen en jongeren. Daarvan vertoont het NFF Subiet (2006), net als haar debuut Diep, een puberdrama voor een volwassen publiek.

DUTCH ANGLE ‘De films die ik ervan gezien heb, zijn allemaal vanuit de personages gefilmd en niet vanuit de plot. Ze nemen de tijd en vergen van het publiek een bepaalde bereidwilligheid om de film te ondergaan. Wat mij betreft zouden alle filmmakers erbij kunnen die vanuit een innerlijke noodzaak werken en commercieel niet makkelijk te plaatsen zijn. Zoals Cyrus Frisch.’

VAN PLAN ‘Ik ben bezig met de verfilming van het boek Echte Mannen Eten Geen Kaas van Maria Mosterd en met het scenario van Onderstroom, over een topzwemster die dingen ziet die er niet zijn. Ik hoop hem volgend jaar te gaan draaien.’

NANOUK LEOPOLD (1968)

Studeerde in 1992 af aan de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam (richting Mixed Media en Monumentaal) en in 1998 aan de Filmacademie. Haar tweede film Guernsey werd vertoond op het festival van Cannes. Het vergelijkbare Wolfsbergen draaide vervolgens in het Forum in Berlijn.

DUTCH ANGLE ‘We zoeken allemaal een eigen beeldtaal en eigen verhalen – maar dat is misschien gewoon de definitie van arthouse. Eigenlijk zie ik ze weinig tussen de festivals door. Ik vraag me ook af of dat nodig is. Je ziet elkaars werk, net als dat van andere makers, en je antwoordt met je eigen werk, als jouw bijdrage aan de discussie over wat film kan zijn.’

VAN PLAN ‘In september beginnen de opnamen van Brownian Movement, over een stel dat in de problemen komt nadat de vrouw enkele van haar mannelijke patiënten heeft meegenomen naar een etage. We gaan filmen in Brussel, Keulen en India, en de voertaal is Engels.’

FOW PYNG HU (1970)

Studeerde in 1996 af aan de Rietveld Academie, richting Grafisch Ontwerpen. Zijn debuut Jacky (gemaakt samen met Brat Ljatifi) werd geselecteerd door het festival van Cannes. Ook in zijn tweede film, het drieluik Paradise Girls, toont de zoon van Chinese immigranten (onder meer) de positie van Chinezen in Nederland.

DUTCH ANGLE ‘Wat we gemeen hebben is dat ons werk onze generatie weerspiegelt. De films zijn een gevolg van de tijd waarin we zijn opgegroeid, die resulteert in hoe wij tegen dingen aankijken, ze interpreteren en vervolgens doorvertellen. Vorm, stijl en inhoud vormen een schijnbare gemene deler. Wat we delen, zijn Michael Jackson, E.T. en Sesamstraat.’

VAN PLAN ‘Ik hoop mijn volgende film Nick volgend jaar te gaan draaien. Nick is een complexe en sarcastische jongen van achtentwintig, die problemen heeft met zijn werk en zijn relatie. De kijker wordt getergd, maar dat oordeel vervaagt hopelijk gaandeweg.’

ESTHER ROTS (1972)

Studeerde in 1993 af aan de Hogeschool van de Kunsten in Arnhem, waarna ze anderhalf jaar studeerde aan de Filmacademie. Met haar debuut Kan door huid heen was zij dit jaar een van vier vrouwelijke Nederlandse makers in Berlijn, nadat haar korte films Speel met me (2002) en Ik ontspruit (2003) al waren geselecteerd door Cannes.

DUTCH ANGLE ‘Ik heb bewondering voor wat David Lammers en Eugenie Jansen met hun acteurs doen, dus ik ben blij met hen in één adem genoemd te worden. Maar de meesten ken ik niet, net zo min als hun werk. Ignorance is bliss – ik houd me niet te veel bezig met wat anderen doen. Daardoor zie ik niet hoe zij dingen filmisch oplossen en moet ik zelf primair blijven denken.’

VAN PLAN ‘Ik ben nog erg bezig met Kan door huid heen, die net uit is, en heb nog nauwelijks tot rust kunnen komen. Langzamerhand begin ik nieuwe plannen te maken, maar ik kan nog geen specifiek project noemen.’

DAVID LAMMERS (1972)

Studeerde in 2001 af aan de Filmacademie. Zijn debuut Langer licht draaide in de Rotterdamse Tiger-competitie, nadat zijn dichterlijke korte film Veere (2005) daar al een Tiger Cub Award had gewonnen. Zijn indrukwekkende eerste korte film De laatste dag van Alfred Maassen (2001) wordt ook op dit NFF vertoond.

DUTCH ANGLE ‘Ik ken het werk van de anderen, maar ik vind het moeilijk overeenkomsten in vertelstijl te zien. Daarvoor sta ik er te dicht op. Bepalend is natuurlijk de Nederlandse taal. In mijn films werk ik graag met de subtiliteiten van taal, de uitdrukkingen, spreekstijl en het jargon. Ik beschouw mezelf ook echt als een Nederlandse filmmaker.’

VAN PLAN ‘Ik werk momenteel aan verschillende projecten, waaronder Antwoord!, dat gaat bestaan uit voicemailberichten en found footage van YouTube. Mijn volgende speelfilm zal als het goed is gaan over een moeder van zes kinderen.’

DAVID VERBEEK (1980)

Haalde in 2001 zijn BA in New York in filosofie, fotografie en filmregie en studeerde in 2005 af aan de Filmacademie. Zijn debuutfilm Beat draaide op het festival van Rotterdam, net als opvolger Shanghai Trance, die werd vertoond in de Tiger-competitie. Het NFF vertoont ook zijn korte film alt.suicideholiday.net (2004).

DUTCH ANGLE ‘Ik vind het best een spannende selectie. Het zijn een aantal stijlen door elkaar, maar ik zie de gemene deler wel. Fow Pyng Hu ken ik persoonlijk goed, hij heeft me ook geholpen bij mijn vorige speelfilm. Verder is er niet zo veel persoonlijk contact. Het romantische Nouvelle Vague-idee komt helaas zelden voor.’

VAN PLAN ‘Volgend jaar komt een film uit over een professionele Nederlandse gamer. Ook heb ik na Shanghai Trance nog een tweede film in Shanghai gedraaid. En dan heb ik nog een script in ontwikkeling dat zich half in de Nederlandse polder en half in Azië afspeelt.’

Vrij Nederland-dag

Tijdens het Nederlands Film Festival in Utrecht (23 september t/m 2 oktober) worden op 1 oktober in het Louis Hartlooper Complex drie door Vrij Nederland geselecteerde films uit het Dutch Angle-programma vertoond: Langer licht van David Lammers (16.00 uur), Kan door huid heen van Esther Rots (19.30 uur) en Calimucho van Eugenie Jansen (22.00 uur; meer informatie over films en locatie: www.filmfestival.nl). Kaarten voor deze VN-dag (alleen te koop voor de hele dag) kosten € 24,-; Vrij Nederland-abonnees kunnen ze via www.vn.nl bestellen voor € 21,-.