Portret Jack Wouterse

Wat stond daar een aandoeNlijke vrouw op het toneel. Een lieve schommeltante met een grijs kapsel en een bezorgde blik achter haar grote brillenglazen. Een vrouw die koffie komt zetten bij haar vriendin, met vlezige blote armen die van aanpakken weten. De vriendin was duidelijk Arjan Ederveen. Maar wie was die schommeltante in de Ro Theater-voorstelling Tocht? Was dat echt Jack Wouterse? De grote, grove man uit gooi- en smijtfilms als Vet Hard! en Temmink? De chagrijnige tv-inspecteur uit Grijpstra & De Gier, die altijd met volle mond praat als hij bij de snackbar zijn dagelijkse broodje pekelvlees naar binnen werkt? Jazeker. Diezelfde reus speelde het afgelopen seizoen in kleine theaterzalen een ontroerende, volkse vrouw, die samen met haar vriendin een dierenopvang runt, en met eindeloos geduld naar haar luistert. Ederveen is voor zijn rol als Margot, in het stuk dat hij zelf bedacht en schreef, genomineerd voor een Louis d’Or, de belangrijkste acteerprijs die Nederland kent. Maar naast hem speelde ook Jack Wouterse de sterren van de hemel. Hoe hij met zachte handen een konijn uit een hokje haalt, terwijl niks wat zijn vriendin vertelt hem ontgaat. Hoe hij doortastend op zoek gaat naar haar pillen als zij plotseling ineen zijgt, een voorbode van haar ouderdomsverwarring.

Gouwen Snorkel

‘Mooie voorstelling,’ zegt Jack Wouterse tevreden, als hij op het terras van het Rotterdamse Hotel New York een biertje verorbert. ‘Het zijn echt helden, die twee ouwe dames. In het begin is het lachen, met Margot en Bettie. Als je op die leeftijd nog een vriendin hebt met wie je alles kan delen, dat is toch geweldig? Maar het wordt op een gegeven moment zo zielig! Heel veel mensen zeggen na de voorstelling: ik ga nooit meer mijn moeder afzeggen, of: ik ga straks mijn oma bellen.’ Hij citeert een geestig dialoogje uit de tekst van Ederveen, dat de tragiek samenvat van oudere mensen die een beetje vereenzamen: ‘De meisjes van de supermarkt zijn zó aardig voor me. Wat zeggen ze dan? Nou, bijvoorbeeld: “Spaart u nog zegels?'”

Hij zit op dat Rotterdamse terras voor een dag vol interviews. Een paar tafeltjes verderop zit een meisje van de pr-machine van het Nederlands Filmfestival, dat Wouterse dit jaar als hoofdgast heeft gebombardeerd. Het grote publiek moet maar eens weten wie Jack Wouterse is, heeft het meisje uitgelegd. Want men kent hem wel van gezicht, maar niet van naam. Het is een eervol gebaar naar de man die jarenlang te boek stond als de meest gevraagde filmacteur van Nederland. Veel van zijn films worden vertoond, hij mag met een paar vrienden een filmpje maken, en natuurlijk draaft hij op bij de interviews die het Festival heeft geregeld. Maar de timing is niet zo handig: hij moet intussen bij het Ro Theater repeteren aan de grote zaal-voorstelling De Gebroeders Karamazov. En al houdt hij wel van een feestje, aan officieel gedoe heeft hij een broertje dood. Laatst nog, was hij genomineerd voor de Gouden Notekraker, een prijs ‘van collega’s voor collega’s’, die uiteindelijk gewonnen werd door Carice van Houten. Hij weet zelf niet eens meer hoe die prijs nou heette: ‘De Gouwen Snorkel of de Gouwen Propeller, weet ik veel. En dan denk ik: wat heb ik gedaan, waarom zeg ik daar ja op? Weer een avond zitten aan een lange tafel, eigenlijk heb ik daar helemaal geen zin in.’

Meteen ruzie

Over timing gesproken: het Filmfestival mag dan de ambitie hebben om Jack Wouterse op te stoten in de vaart der volkeren, zelf heeft hij onlangs een beslissing genomen die zijn bekendheid bij het grote publiek juist zal doen afnemen. Hij heeft zich aangemeld bij het Ro Theater, als vast lid van het ensemble. ‘Toen ik vijftig werd, dacht ik: wat is nou een leuke stap in mijn leven? Ik kan wel weer hier een toneelstukje doen en daar een fillumpie, maar wat heb ik nou nog niet eerder gedaan? Bij het Ro Theater gaan.’ Wouterse is zelfs verhuisd naar Rotterdam, en dat voor iemand die altijd zwoer bij de Amsterdamse Bijlmer.

Het is een verrassende move voor een acteur die het imago heeft van een outsider, zowel in de film- en tv-wereld als in het theater. Hij is trouw, en werkt met verschillende regisseurs al langere tijd samen – speelde veel in voorstellingen van regisseurs Johan Doesburg en Alize Zandwijk, en in films van Theo van Gogh en Paul Ruven – maar altijd vanuit de vrijheid om zo weer op te stappen. ‘Bij de meeste gezelschappen heb ik meteen ruzie. Ik kan niet tegen de structuur van zo’n bedrijf, tegen dramaturgen die de krant gaan zitten lezen als het stuk hun niet genoeg interesseert. Ik heb een nogal grote mond. En als ik bij het Ro ben, is het Ro van mij.’

Dat het Ro Theater hem gestrikt heeft, komt voort uit de samenwerking die Wouterse al decennialang heeft met Alize Zandwijk, die artistiek leider is bij het Rotterdamse gezelschap. Toen zij als regisseur begon bij jeugdtheatergroep Stella, stond Wouterse bij haar op het podium. Door de jaren heen is Zandwijk hem blijven vragen, hij maakte bij het Ro Theater het legendarische daklozendrama Nachtasiel, en vorig seizoen gaf zij hem de titelrol in Shakespeares King Lear. ‘Alize is net mijn moeder,’ zegt Wouterse. ‘Die praatte ook voordat ze nadacht. Goudeerlijk is ze. Onze liefde is onvoorwaardelijk. Wij kunnen ruzie maken en alles tegen elkaar roepen. Ik laat me door niemand vertellen wat ik moet doen, maar naar Alize luister ik. En dan moet je als je vijftig bent maar zeggen: ik kom eens wat langer.’

Het is niet zo dat de film- en tv-wereld hem nu helemaal moet missen. Met het Ro Theater heeft hij afgesproken dat hij best eens mag ‘vreemdgaan’ als er een bijzondere filmrol voorbij komt. En bij het Ro gaat Wouterse een droom vervullen waar hij al lang mee rondloopt. Met zijn boezemvrienden Ton Kas (filmacteur en theatermaker) en Peter Paul Muller (acteur, momenteel bekend als Martin Morero in Gooische Vrouwen) wil hij al jaren een eigen filmbedrijf opzetten, maar omdat de drie vrienden nogal lui zijn en niet goed in ‘regeldingen’, komt het er maar niet van. Nu gaat Wouterse bij het Ro Theater zelf films maken. Het gezelschap heeft een tv-tak opgezet, samen met TV Rijnmond, waar Pieter Kramer bijvoorbeeld de afgelopen tijd quasidocumentaires heeft gemaakt. Een paar eigen bedenksels heeft Wouterse al gerealiseerd, waaronder het filmpje over ‘taalverruwing’ dat voor veel beroering zorgde omdat hij in een parodie op de huidige scheldcultuur riep dat Geert Wilders’ moeder een hoer is. Het filmpje werd meteen op internet gezet, waar het ‘Wilders-citaat’ uit de context werd gerukt en de woede opriep van diens aanhang.

‘Ik provoceerde natuurlijk,’ legt Wouterse uit, ‘maar dat was wél binnen een bepaald kader. En in de pers gaat het momenteel steeds meer over oneliners. Het voordeel van al die beroering is, dat jouw filmpje honderdduizend keer wordt aangeklikt, maar je hebt wel meteen allemaal doodsbedreigingen aan je broek. Verbijsterend wat een bagger en een gespuis je dan over je heen krijgt. Ik was druk aan het repeteren voor King Lear en ineens belt Peter Paul me op: wat heb je nou weer geflikt. Op GeenStijl.nl stonden de meest gore bedreigingen, waar vooral mijn vrouw bang van werd. Ik ben toen in Boulevard geweest om uit te leggen dat het filmpje juist bedoeld was om te strijden tegen zulk taalgebruik. Toen was het in ieder geval uit de lucht dat ik Wilders z’n moeder een hoer zou vinden.’

Wat hij voor ogen heeft bij het Ro Theater, zijn mooie verfilmingen van voorstellingen. ‘Ik kan nu Ko van den Bosch vragen om een monoloog voor me te schrijven. Die ga ik dan eerst twintig keer spelen bij het Ro, en als ik die rol eenmaal goed ken, ga ik in Rotterdam onder een brug zitten met een cameraman en een geluidsman.’ Hij wil kinderen gaan interviewen, waar hij heel goed in is. En zijn idee voor een serie over een ‘eenmanscircus’ dat ook al jaren opduikt in interviews, klinkt door in zijn plan om ergens een caravan neer te zetten met een varken en een paar kippen. ‘Daar ga ik dan in zitten met een bril en een pruik op, en dan verhalen vertellen aan kinderen.’

De hoofdclown

Met dat idee voor een eenmanscircus is Wouterse weer terug waar hij begonnen is. Na zijn opleiding als docent dramatische vorming reisde hij jarenlang rond met een eigen circus, dat Circus Fiasco heette. Een show met traditionele circusnummers, maar niet zo strak georganiseerd. ‘Onze regel was dat een clown altijd elke act mocht onderbreken,’ vertelt Joop Bertholet, die samen met Jack en zijn echtgenote Els de kern van het circus vormde. De hoofdclown was Jack Wouterse. ‘Het was zíjn show,’ zegt Bertholet.

De zoon van Jack en Els, die in de sporen van zijn vader acteur is geworden, deed ook regelmatig mee. Hij kwam bijvoorbeeld oplopen met het hondje waarmee Jack een succesvol roofdiernummer had. ‘Hij probeerde zijn enorme hoofd in de bek van dat hondje te stoppen,’ lacht Bertholet. De familie Wouterse reisde in een omgebouwde stadsbus. Joop had zijn eigen busje. ‘We deden alles zelf: de tent opbouwen, acts verzinnen, de gasten regisseren en zelf spelen. Het was een fantastische tijd,’ zegt Bertholet, die er na een jaar of negen mee ophield, naar het buitenland vertrok en niets weet van de furore die zijn vroegere circusmakker als acteur heeft gemaakt.

Regisseurs die met Jack Wouterse werken, roemen zijn improvisatievermogen. ‘Dat zal zijn circusverleden wel zijn,’ zeggen ze als ze beschrijven hoe snel en inventief hij uit het niks een scènetje kan bouwen. Ariane Schluter speelde veel met Wouterse samen toen Johan Doesburg hem naar het toneel haalde, in de tijd dat die rauwe, fysieke voorstellingen maakte. ‘We speelden Lunch van Steven Berkoff, over twee mensen die elkaar in hun lunchpauze ontmoeten voor een kortstondig vluggertje. Jack had een broodtrommeltje, en op een bepaald moment viel zijn brood over mijn rok. Hij vond het heel leuk om dat heel precies te doen, het publiek mocht het niet aan zien komen. Het was een act die hij steeds verder uitbreidde, totdat die boterham een eigen leven ging leiden. Heel geestig en ook zó knap gedaan.’

Wouterse was als kind al een enorme grapjas. Dat moet ook zijn opstap zijn geweest naar het theater, want voor een kind van een beroepsmilitair en een schoonmaakster is het toneel geen vanzelfsprekende keuze. Hij vindt het ook gauw elitair. ‘Jack heeft een haat-liefdeverhouding met toneel,’ zegt Alize Zandwijk. ‘Hij heeft er niks mee zolang het over Grote Kunst gaat. Maar toen hij een tijdlang geen toneel speelde en alleen maar losse filmrollen deed, lag hij uren depressief op de bank. Hij leeft nu helemaal op omdat hij elke dag naar zijn werk moet. Dus dat “gelul” vindt hij ook heel erg leuk. Dat is de dualiteit in Jack.’ Zijn overstap naar het Ro heeft er ook mee te maken dat RTL4 ophield met Grijpsta & De Gier. De serie, en zijn fijne rol als de mopperkont Henk Grijpstra, gaf hem vijf tv-seizoenen lang vastigheid. ‘Als hij niks om handen heeft en ook niks in het vooruitzicht, dan komt er bij hem paniek in de tent,’ zegt Peter Paul Muller. ‘Dan gaat hij in bed liggen en trekt het dekbed over z’n hoofd.’

De dualiteit in Jack, dat is mooi gezegd, want de man draagt heel wat tegenstrijdigheden met zich mee. Hij zegt moeite te hebben met lange dagen in repetitiezaaltjes en met de tournees in de bus – ‘Repeteren is school voor hem,’ stelt Paul Ruven. Maar iedereen die met hem werkt, roemt zijn plichtsgetrouwheid én zijn gezellige inborst. ‘Het is heerlijk om hem in een groep te hebben,’ zegt Alize Zandwijk. ‘Ik ken geen acteur die zo veel complimenten geeft aan andere acteurs. Hij kan als een klein kind aan de kant zitten, en als hij iemand anders iets goed vindt doen, kan hij intens genieten. Al speelt hij Koning Lear of Othello, het gaat hem er om dat we sámen iets maken: we zijn een voetbalteam en we moeten het met elkaar doen.’

Echte vaderfiguur

Hij is gesteld op zijn vrijheid, maar is al sinds zijn theateropleiding in Arnhem samen met Els en zijn (stief)zoon Koen (‘Els was twee maanden zwanger toen we verkering kregen. Ik vond dat geen reden om het uit te maken’). Hij maakt vaak ruzie, maar uit Hugo Borsts interviewserie Over vaders en zonen blijkt dat hij en Koen van alle geportretteerde duo’s de meest harmonieuze relatie hebben. ‘Overal zijn er problemen, behalve bij Koen en mij. Hij zat maar te graven, die Hugo Borst, maar hij kon niks vinden.’

Wouterse is een echte vaderfiguur – natuurlijk speelde hij Vader Stamper in de verfilming van Pluk van de Petteflet, en de (foute) burgervader in Minoes. Een van zijn mooiste rollen speelde hij in Najib en Julia, Theo van Goghs hedendaagse bewerking van Shakespeares liefdesdrama, waarin hij hartverscheurend de vader vertolkte van puberdochter Julia, zijn oogappel die hem ontglipt.

Tegelijk is Jack Wouterse een groot kind dat altijd kattekwaad uithaalt. Paul Ruven: ‘Hij houdt van vechtscènes, daar is hij zó goed in, maar hij kan het niet láten om bij elke klap “Boefff!” of “Bwahm!” te zeggen. Moet je maar eens goed kijken naar Temmink, dan kan je in sommige shots zien dat hij zelf het geluid maakt bij de klappen die hij uitdeelt.’ Alize Zandwijk: ‘Als hij z’n zin niet krijgt wordt hij een klein kind. Dan gaat hij bozig doen. Op een gegeven moment was dat zo erg dat ik zelfs moest huilen, en toen schrok hij wel: zo ver kan ik niet gaan met die vrouw.’

Wouterse is kampioen schnabbelen – zijn cv op Wikipedia bevat een lange lijst reclamefilmpjes met de bijbehorende slogan – maar om geld geeft hij niks. Paul Ruven: ‘Op de laatste draaidag van mijn film En Route kreeg Jack cash uitbetaald. Hij zei meteen: “Kom, we gaan naar de snackbar.” Daar bestellen we dan zeven kroketten voor hem en eentje voor mij, en Jack gooit vervolgens z’n hele salaris in de fruitautomaat. Nou, dan begrijp je wel hoe het komt dat hij op een gegeven moment de meest gevraagde acteur was voor kleine filmrolletjes, terwijl hij altijd schulden had.’

Heel tedere man

Wouterse maakte een filmpje over taalverruwing, maar is zelf behoorlijk grof in de mond en laat zelfs een koning spreken alsof hij de uitbater van een friettent is. Hij heeft moeite met het leren van teksten, en toch houdt hij van Shakespeare en van moderne taalstukken als die van Steven Berkoff en Ko van den Bosch. ‘In mijn film En Route speelt hij de hoofdrol samen met Marieke Heebink,’ vertelt Paul Ruven. ‘Jack had lange stukken tekst, en daar geeft hij dan zijn eigen interpretatie aan. De film is helemaal gedraaid vanaf de achterbank van een auto, en Jack moest echt rijden in het verkeer. Dus ik geloof dat hij wel zevenhonderd keer “Godverdomme” heeft gezegd. De tekst lag bij Marieke op schoot, en die moest de hele tijd heen en weer bladeren om de sprongen te volgen die Jack in de tekst had gemaakt.’

Met zijn grote lijf heeft Wouterse iets onbehouwens. Hij doet het goed in grove actiefilms, en gaat ook op het toneel graag op de vuist. Maar eigenlijk is hij een heel precieze acteur, zegt Zandwijk. ‘Hij zal nooit een acteur pijn doen. Hij zal eerder zichzelf pijn doen, hij overtilt zich wel eens, maar hij is met anderen heel voorzichtig. Het is een heel tedere man.’

Met het choreografenduo Pieter de Ruiter en Eva Villanueva maakte Wouterse drie jaar geleden de dansvoorstelling Ballast. Het duo wilde een voorstelling maken over mannelijkheid, en vond in Wouterse een man die ‘stoer en breekbaar tegelijk is. Een ruige man met een klein hartje’. Ze hadden voor de voorstelling een paar flinke, gespierde dansers uitgezocht, en die vielen in het niet bij de gestalte van Jack. Maar voor een dansvoorstelling bleek Jack uitermate geschikt, want hij bleek een groot gevoel te hebben voor ruimte en ritme. ‘Hij heeft een enorm volume,’ zegt Pieter de Ruiter, maar als je met hem danst is hij verbazingwekkend zacht. En hij ruikt héél lekker.’

Voor een acteur zit hij uitzonderlijk goed in z’n vel, merkte Eva Villanueva. ‘Hij zit zichzelf totaal niet in de weg op het toneel. Hij is nooit met schaamte bezig, en is niet bang voor fysiek contact.’ Zijn bolle buik was voor Wouterse geen belemmering om in Temmink een gladiator te spelen die in zijn blote bast heroïsche vuistgevechten voert. Hij roept altijd dat hij gaat afvallen, maar hij houdt verschrikkelijk van lekker eten. Met Peter Paul Muller gaat hij regelmatig naar San Sebastian voor de driesterrenrestaurants, en de enige verdieping die een beetje op orde is in zijn nieuwe huis, is die met een buitenmaatse keuken. ‘Ik doe niks liever dan voor tien man koken. Acht gangen maken, en dan van zeven tot één uur ‘s nachts eten, met goeie wijn erbij. Het is de ideale ontspanning: bezig zijn met een tomaat. Dan kun je nergens anders mee bezig zijn.’

Knuffelbeergehalte

Nu hij vijftig is, heeft hij voor het eerst last van zijn slechte gezondheid: zijn knieën geven het zo langzamerhand op, en bij zijn hart rommelt het ook, hebben de dokters pas ontdekt. Hij moet sporten en stoppen met roken, wat hem grote moeite kost. Alize Zandwijk vindt dat hij z’n maximum omvang wel heeft bereikt. ‘Ik houd van kolossale mensen op het toneel, magere sprieten zie je amper. Maar voor hemzelf zou het goed zijn om iets minder dik te zijn omdat hij dan net wat beweeglijker is.’

Zijn grote lijf heeft hem tot nu veel goeds gebracht. Het is zijn handelsmerk. Het geeft hem ‘een hoog knuffelbeergehalte,’ zoals Tim Oliehoek, de regisseur van Vet Hard! het ooit omschreef. De omvang van Jack Wouterse is de exponent van de gretigheid waarmee hij leeft en acteert. Hij stort zich met zijn hele gewicht in zijn rollen. ‘Je hebt Jack altijd voor honderd procent,’ zegt Zandwijk. ‘En in zijn spel liegt hij nooit.’ Een acteur met zo’n karakteristiek lichaam als dat van Wouterse kan zichzelf moeilijk verbergen. Zoals hij zijn lijf schaamteloos toont, zo schemert zijn persoonlijkheid door in alle rollen die hij speelt. Net als andere volkse acteurs als Frits Lambrechts en John Leddy is Jack Wouterse in staat om de foutste figuren zó eerlijk neer te zetten, dat je hen begrijpt.

‘Ik kan niet tegen onrechtvaardigheid!’ roept Wouterse in de beginscène van de film Kicks van Albert ter Heerdt. Hij slaat racistische taal uit, vraagt een politie-agente plompverloren of ze met hem naar bed wil, en klaagt als zij hem afwijst dat lelijke mensen nooit een mooi iemand kunnen krijgen. In zijn voorkomen heeft hij weer dat barse en boertige, maar de blik in zijn hondenogen is zó verloren, dat je hem het knappe agentje onmiddellijk gunt. Hier spreekt een mooi mens. Iemand die inderdaad niet tegen onrechtvaardigheid kan. Een humanist, zoals Alize Zandwijk hem noemt. Iemand die het leven vol leeft, en daarin net zo’n ‘held’ is als de volkse vrouw Bettie die voor haar vriendin koffie komt zetten.

Hij maakt van gewone mensen helden en omgekeerd. Dat hij acteur is geworden, heeft vast te maken met het grote inlevingsvermogen, en de liefde voor mensen die hij van z’n moeder heeft afgekeken. ‘Maar ik zou ook niet weten wat hij anders had moeten worden,’ grinnikt zijn vriend Peter Paul Muller. ‘Hartchirurg? Dat was niet goed geweest. Misschien is dit maar het beste zo.’

Voor het programma rond Jack Wouterse tijdens het Nederlands Film Festival zie filmfestival.nl. ‘De gebroeders Karamazov’ gaat op 17 oktober in première bij het Ro theater.