Filosofiespecial
De grootste nu levende filosoof? Moeilijke vraag. Twintig tot dertig jaar geleden had je nog een embarras du choix. Maar de belangrijkste kandidaten van toen zijn inmiddels gestorven: Strawson, Quine, Davidson, Rorty, Gadamer, Foucault, Derrida, Barthes, Rawls. Allemaal dood. Sommige leven nog wel, zoals Putnam, Dummett, Kripke, Searle, Williams, Nagel, Taylor of Habermas, maar dat zijn toch de mindere goden. Dan is er de jongere generatie van filosofen als McDowell, Wright, Brandom of Peacocke. Briljante en scherpzinnige denkers, oké, maar toch eerder probleemoplossers dan de ontdekkers van nieuwe en spannende vergezichten. En allemaal ook al zo jong niet meer. Het is alsof de taalfilosofie zijn vroegere frisheid en durf verloor en opdroogde tot dorre scholastiek.
Meer in het algemeen: het is alsof het potentieel aan fascinerende denkers de laatste tijd opraakte. Algemeen erkende genieën zijn er niet meer. En al helemaal niet onder degenen die nu tussen de dertig en de vijftig zijn. Er is een tijdelijke dip in filosofische originaliteit, naar het lijkt. Helemaal niet erg, want dat kwam wel vaker voor. Denk aan het gat tussen de laatste grote Griekse stoïci en de eerste filosofen van het vroege christendom; of aan dat tussen de dood van Hegel en Freges fundering van de logica en de taalfilosofie aan het einde van de negentiende eeuw. Met Nietzsche als een soort van filosofische bliksemschicht daar tussendoor. Tijdens dat soort dips gaat het tijdelijk om andere dingen &#8211; zoals de retorica gedurende de eerste dip die ik noemde, of de literatuur in de tweede. Die verdringen dan de filosofie voor kortere of langere tijd. En op zich is het een interessante vraag waarom tijdens die dips de filosofie niet het discours weet te bieden voor hoe de mens nadenkt over zichzelf en zijn relatie tot de wereld.
Tegen die achtergrond zij het mij vergeven wanneer ik een zeer oude heer ten tonele voer als degene die voor mij de belangrijkste nu nog levende filosoof is. Dat is Arthur Danto (1924), auteur van een zeer omvangrijk oeuvre en met een zwaartepunt in de esthetica.
Danto laat zien dat de esthetica niet alleen te maken heeft met kunst en al of niet landerige zondagmiddagen in musea, maar dat die ons brengt tot een domein dat enerzijds behoort tot het hart van hoe wij ons verhouden tot de wereld, en dat anderzijds door filosofen nooit echt goed geëxploreerd werd. Cruciaal is hier het begrip representatie. Denk aan bijvoorbeeld Titiaans portret van Karel V, een landschap van Jacob van Ruisdael of aan Van het Reves De avonden. Dat zijn alledrie weergaven, of representaties van de werkelijkheid. En in alledrie gevallen zeg je: hoe overtuigend!, ja, zo is, of was het!, hoe raak is dat getroffen!, dat is het precies!, &#8211; en meer van dat soort van kwalificaties. Maar waar zit hem dat nu in? Dat is meer dan simpele waarheid, hoewel die er zeker een ónderdeel van is. Representaties zoals portretten, schilderijen van landschappen of romans moeten de wereld correct weergeven. Maar dat is slechts een minimum voorwaarde. Waarheid is maar een ingrediënt in hoe representaties ons de werkelijkheid tonen; anders gezegd, in de representatie wordt de waarheid gebruikt om iets te bereiken dat uitgaat boven de simpele waarheid.
Danto beklemtoont dat dit probleem zich niet beperkt tot het terrein van de schilderkunst of de roman. Dit probleem zit werkelijk overal in de condition humaine; in al ons spreken, denken en beslissen, in krantenartikelen, in de verhalen die wij elkaar vertellen, et cetera &#8211; steeds gaat het daar om representatie. De mens is een ens representans (een representerend wezen): &#8216;we must represent ourselves as beings who represent, as what Descartes might have termed ens representans&#8217;, schrijft hij in Connections to the World.
Veel van onze representaties van de wereld zijn talig: boeken, krantenartikelen, verhalen et cetera. De taalfilosofie heeft daar nooit enige belangstelling voor gehad. Er breekt daarom opnieuw een spannende tijd in de taalfilosofie aan, wanneer men eens oog kreeg voor hele teksten in plaats van die individuele uitspraken waar men zich steeds maar op concentreerde. En er is hier geen nuttiger gids dan de geschiedbeoefening. Want nergens besteedt men meer aandacht aan het recht doen aan de werkelijkheid met een tekst.
Arthur Danto (Ann Arbor, 1924) studeerde kunstgeschiedenis, geschiedenis en filosofie. In Parijs studeerde hij bij Maurice Merleau-Ponty. Vanaf 1951 was Danto professor aan Columbia University, New York. Nu is hij met emeritaat. Danto schreef verschillende boeken, waaronder Nietzsche as Philosopher, Mysticism and Morality (1965), The Transfiguration of the Commonplace (1981), Narration and Knowledge (1985) en Encounters and Reflections: Art in the Historical Present (1990), waarvoor hij de National Book Critics Circle Prize ontving. Danto is nu kunstcriticus van het tijdschrift The Nation. Over hem verscheen onder meer Arthur Danto. De Komedie van Overeenkomsten (F.R. Ankersmit en W.E. Krul, 2002) en Art, History: Engagements with Arthur C. Danto (2007)
Frank Ankersmit (1945) is hoogleraar intellectuele en theoretische geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen

De brede esthetica van Arthur Danto