<div class="lead">
Kitty Green maakte een fascinerende documentaire over de moord op een zesjarige beauty pageant twintig jaar geleden. Tot haar verbazing blijkt haar film sinds de Trump-revolte opeens te gaan over post-truth en alternative facts.
</div>
Ik kende <a href="http://edition.cnn.com/2013/08/29/us/jonbenet-ramsey-murder-fast-facts" target="_blank">de zaak</a> eerlijk gezegd niet, maar in de Verenigde Staten is de moord op de zesjarige missverkiezingswinnaar JonBenét Ramsey in 1996 een voortdurende mediasensatie. &#8216;Na O.J. Simpson is dit de beroemdste mediamoord in Amerika&#8217;, vertelt de enthousiaste Australische documentairemaker Kitty Green (bekend van de onthullende Femen-documentaire <a href="https://www.vn.nl/topless-vrouwen-wippen-man/" target="_blank">Ukraine is Not a Brothel</a>) in Berlijn. &#8216;Het is twintig jaar geleden gebeurd, maar haar gezicht staat nog stééds voorop tijdschriften. Waanzin. Het is een nationale obsessie.&#8217;
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/-KMEOaMCJss?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<h3>Een &#8216;rare&#8217; moord</h3>
Twintig jaar is een jubileum en dus zijn er in 2016 weer minstens vijf televisiefilms en ontelbare artikelen uitgebracht over de nooit opgeloste moord in Boulder, Colorado. En het destijds negenjarige broertje van JonBenét (spreek uit: Zjownbennee) gaf vorig jaar eindelijk zijn <a href="https://www.youtube.com/watch?v=wa5GaQOmee0" target="_blank">eerste televisie-interview</a> aan Dr. Phil. Maar hij zat zo raar te grijnzen, dat het zijn reputatie waarschijnlijk alleen maar heeft beschadigd.
‘Raar’ is überhaupt een sleutelbegrip bij de moord. &#8216;Daarom blijft het mensen fascineren&#8217;, aldus Kitty Green: &#8216;Het was Kerstavond, er lag sneeuw, zelfs de Kerstman zou er volgens sommigen mee te maken hebben gehad; je hebt de missverkiezingen, de Ramseys zijn rijk, hun zoontje was thuis, ze bleek in hun eigen kelder te liggen&#8230; Het is vreemder dan Twin Peaks haha!&#8217; En dan heb je nog de vermoedens van seksueel misbruik en geruchten over een kinderpornonetwerk. Of de pedoseksueel die zichzelf aangaf als dader maar werd vrijgesproken. De crime scene die om onduidelijke redenen nooit werd afgezet. <a href="http://www.statementanalysis.com/jonbenet-ramsey-murder/ransom-note" target="_blank">De merkwaardig lange kidnapbrief</a>, die geschreven werd in het huis van de Ramseys. En het rare bedrag van 118 duizend dollar dat in de brief als losgeld werd geëist – de hoogte van pa Ramsey’s kerstbonus. Feiten die in Casting JonBenet allemaal even worden genoemd.
Al deze dingen zijn vanaf het begin ook breed uitgemeten in de media, waar online amateurdetectives losgingen op <a href="http://www.therichest.com/shocking/15-craziest-conspiracy-theories-about-jonbenet-ramsey" target="_blank">allerlei theorieën</a> – inclusief het onzinnige idee dat JonBenét stiekem verder zou leven als Katy Perry. &#8216;De ouders van JonBenét zijn zelf direct naar de media gestapt&#8217;, relativeert Green. &#8216;Drie dagen na de moord zaten ze bij CNN, nog voordat ze met de politie hadden gesproken. Als ze vanaf het begin de media hadden gemeden, zou ik meer aarzeling gevoeld hebben deze documentaire te maken.&#8217;
Green had echter geen behoefte met haar eigen dadersuggestie te komen, zoals de meeste true crime-documentaires doen. &#8216;Ik denk eigenlijk dat we daar wel klaar mee zijn. Dat het tijd wordt om met het genre te gaan spelen. Minder antwoorden, meer vragen. Zoals O.J. Made in America, die het landelijk racisme bij de zaak betrok. Of Casting JonBenet, die, ja, eigenlijk alles erbij betrekt haha!&#8217;
<q class="pull-left">Het waren de audities zelf die de basis vormden voor haar documentaire – &#8216;en dat wisten de deelnemers, dus niemand is belazerd&#8217;.</q>
De troef van Casting JonBenet is de intelligente en gewaagde opzet. Die was niet gemakkelijk uit te leggen aan de deelnemers, vertelt Green, maar blijkt voor de kijker eenvoudig te volgen. Green liet inwoners van Boulder auditie doen voor een rol in een zogenaamde speelfilm over de moord op JonBenét Ramsey. Maar het waren de audities zelf die de basis vormden voor haar documentaire – &#8216;en dat wisten de deelnemers, dus niemand is belazerd&#8217;.
Het meest bijzondere is misschien nog wel dat, contra alle documentairewetten, de vorm vóór de inhoud kwam. Green had al een korte documentaire gemaakt volgens dit procédé, The Face of Ukraine: Casting Oksana Baiul (2015), waarin ze jonge Oekraïense vrouwen liet reageren op <a href="http://thetangential.com/wp-content/uploads/2011/01/WL010169.jpg" target="_blank">een foto</a> van de huilende Olympische kunstschaatskampioen. &#8216;Baiul huilde van geluk, maar zag er heel verdrietig uit. Ik liet Oekraïense vrouwen het naspelen en dat bracht door de spanning van de oorlog, en doordat net een dag eerder dat vliegtuig was neergehaald, allerlei emoties naar boven. Zo kon ik mijn onderzoek naar het conflict documenteren, zonder partij te hoeven kiezen.&#8217; Later, in Amerika, vroeg ze zich af welk onderwerp dáár zich voor zo’n benadering leende. En door het frillerige pakje van de schaatskampioene moest ze opeens denken aan de opgedirkte JonBenét.
<figure id="post-355639 media-355639" class="align-none"><figcaption></figcaption></figure>
Door de structuur van Casting JonBenet bij voorbaat vast te leggen, vermeed Green dat ze door de emoties werd meegesleept. Het werkt zo. Je ziet mensen klaarzitten voor hun auditie, aangekleed voor de rol. Ze vertellen wie ze zijn en hoe ze hun personage zien en daarna spelen ze fragmenten na uit het verhaal. Erg goede acteurs zijn de meesten niet – &#8216;het zijn mensen met gewone banen, die het acteren erbij doen&#8217;, aldus Green – wat een paar grappige momenten oplevert. Maar belangrijker is dat de acteurs, als inwoners van Boulder, zich allemaal persoonlijk betrokken voelen.
&#8216;Dat was het onderwerp van de documentaire: hoe is het om op te groeien met zo’n verhaal? Niemand weet wie het gedaan heeft en waarschijnlijk zullen we het nooit weten. Wat doet dat met een gemeenschap?&#8217;
<h3>Alternative facts</h3>
De deelnemers blijken vele theorieën over de moord te hebben. Waar de één de vader vertrouwt, denkt de ander juist dat die het gedaan heeft. Onvermijdelijk spelen mediaverhalen en roddels daarbij een rol. Daardoor belandde Casting JonBenet bij zijn presentatie in Berlijn, zonder dat Green dat zo bedoeld had, middenin de discussie over nepnieuws.
&#8216;Ja dat was een vreemde gewaarwording. Toen we aan de film begonnen, speelde die discussie nog helemaal niet. Maar sinds Trump is verkozen gaat alles opeens over post-truth en alternative facts. Ik snap het ook wel. Iedereen in Boulder heeft films over de zaak gezien, of een televisieprogramma. Dus gedeeltelijk gaat Casting JonBenet over hoe mensen media verwerken en wat ze daarvan geloven. Dat is natuurlijk interessant vanuit het oogpunt van alternative facts.&#8217;
Maar tegelijkertijd vormt Casting JonBenet juist een antwoord op de post-truth-discussie. Oké, de mensen die bij Green auditie komen doen noemen wel eens roddels en samenzweringstheorieën die ze uit de media hebben gehaald – en Green interviewt ook een paar kerstmannen, over hoe hun leven na de moord is veranderd (&#8216;sindsdien moet ik jaarlijks een achtergrondcheck laten doen&#8217;, verzucht er één) – maar voor het overgrote deel spreken ze vanuit persoonlijke betrokkenheid en inlevingsvermogen.
<h3>Niet aanvallen, maar inleven</h3>
Dat is het mooie van Greens constructie: die vraagt van mensen om zich in te leven in de rol waarvoor ze auditie komen doen. En omdat het niet zomaar acteurs zijn, maar inwoners van Boulder die met deze geschiedenis zijn opgegroeid, vraagt Green hen feitelijk om het omgekeerde te doen van waar alternative facts voor staan: niet de feiten ombuigen naar je eigen belangen, maar proberen je voor te stellen hoe het voor de ander was; niet vanaf veilige afstand je samenzweringstheorie de wereld in slingeren, maar van dichtbij de situatie proberen te begrijpen; niet aanvallen, maar inleven.
<q class="pull-left">Op een bepaald moment kwam de vijfde persoon met kanker binnen, dat ik dacht: alweer eentje!</q>
Dat die inleving vaak heel subjectief is, waarbij de mensen, zoals acteurs gewend zijn, teruggrijpen op persoonlijke ervaringen als referentiekader, is alleen maar normaal. Veel feiten zijn nu eenmaal onbekend in deze moordzaak en zullen dat waarschijnlijk ook blijven – met de onbekendheid van de dader als belangrijkste.
Zonder merkbare schroom gebruiken de acteurs daarom hun eigen ellende als springplank om zich in de familie-Ramsey te verplaatsen – hier is geen sprake van anonimiteit of afstandelijkheid. Eén man vertelt hoe hij wakker werd naast zijn overleden vriendin. Een vrouw vertelt dat ze zelf als zesjarige is misbruikt en later drie kinderen is verloren. Een andere man vertelt dat hij is gediagnosticeerd met prostaatkanker – en sindsdien denkt dat de eierstokkanker van moeder Ramsey haar zelfbeheersing verstoord kan hebben. Enzovoorts, enzovoorts. &#8216;Ze waren verbijsterend openhartig&#8217;, zegt Green. &#8216;Australiërs zijn veel geslotener. Maar deze Amerikanen haalden direct hun persoonlijke geschiedenis erbij; ik hoefde niet aan te dringen. Op een bepaald moment kwam de vijfde persoon met kanker binnen, dat ik dacht: alweer eentje! Het werd echt absurd. Ik hoorde zo veel verhalen die zo snel zo diep en duister werden; ik zat regelmatig te huilen.&#8217;
<div class="info-box">
<h3>Checklist subjectieve waarheid</h3>
Casting JonBenet schenkt ons, impliciet maar toch, een checklist voor subjectieve waarheden:
<ul>
<li>Botst het met de bekende feiten?</li>
<li>Wat is de betrokkenheid van degene die het zegt?</li>
<li>Wat is de afstand tot de gebeurtenissen?</li>
<li>Hoe is de empathie met de betroffenen?</li>
</ul>
Bij de antwoorden nee/persoonlijk/dichtbij/groot gaat het om een te respecteren subjectieve waarheid. Bij de tegenovergestelde antwoorden kun je vrezen voor alternative facts.
</div>
<div class="info-box">
De documentaire Casting JonBenet van Kitty Green is vanaf 28 april 2017 te zien op Netflix.
</div>