Geweigerd op de universiteit

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Reconstructie

‘Ik vond het onverantwoord, idioot en ik werd er boos van,’ zegt George Verberg (81) over het Klimaatakkoord uit 2019. Het waren niet de afspraken over windmolens, zonnepanelen of energiebesparing die hem tegen het zere been schopten. Nee, het was de eenmalige en slechts terloopse vermelding van ‘kernenergie’ in het akkoord. ‘Ik vond het te gek voor woorden.’
Verberg begeeft zich al ruim veertig jaar in de bovenlagen van de energiesector. Tussen 1992 en 2004 was hij de directeur van Gasunie. In de jaren tachtig werkte hij als topambtenaar op het Ministerie van Economische Zaken aan plannen voor vier nieuwe kerncentrales, die na de kernramp in Tsjernobyl in de prullenbak verdwenen. Later zat hij ruim vijftien jaar in het bestuur van de uraniumverrijker Urenco, tot 2018. Nu is Verberg echt met pensioen, maar mengt hij zich nog actief op sociale media in discussies over aardgas, politiek en vooral kernenergie.
Verberg is ervan overtuigd dat nucleaire stroom nodig is voor een duurzaam energiesysteem. Het nucleairloze Nederlandse klimaatakkoord was voor hem vijf jaar terug de druppel: hij wilde niet meer met lede ogen toekijken. ‘Dus toen belde ik een paar oude makkers.’
<div class="info-box">
<h5>VRIJ NEDERLAND VERNIEUWT</h5>
Er gaat veel veranderen bij Vrij Nederland. Zo gaan we de redactie uitbreiden, de website en het blad opnieuw vormgeven en ons meer richten op onze oorspronkelijke missie. Benieuwd? Lees <a href="https://www.vn.nl/vrij-nederland-vernieuwt/">hier</a> meer!
</div>
<h5 class="p1">Twee centrales, vijf miljard</h5>
Sinds de Fukushima&#8211;kernramp in 2011 speelde nucleaire technologie nauwelijks een rol in de overheidsaanpak van de energietransitie. Rutte IV bracht hier verandering in: het kabinet besloot twee nieuwe kerncentrales voor te bereiden en trok hier vijf miljard euro voor uit. Plannen waar de nieuwe coalitiepartijen PVV, VVD, NSC en BBB op willen voortborduren.
Aan de hand van interviews met hoofdpersonen en documenten verkregen door een beroep op de Wet open overheid (Woo) reconstrueerde The Investigative Desk voor Vrij Nederland de wending in het Nederlandse kernenergiebeleid. En in het bijzonder de rol van de Stichting Energietransitie en Kernenergie, de club die George Verberg uiteindelijk zou oprichten.
Oud-topambtenaar Jacques de Jong (77) was de eerste die een telefoontje kreeg van Verberg. De twee kenden elkaar al lang. In de jaren tachtig werkten ze samen op het ministerie van Economische Zaken aan nucleaire plannen. Later was De Jong directeur van de toezichthouder op de energiemarkt DTe, tegenwoordig onderdeel van de Autoriteit Consument en Markt (ACM).
Verberg verzamelde in de 2019 en 2020 nog meer medestanders. Zo wilden Ad Louter, de directeur van uraniumverrijker Urenco, en Carlo Wolters, de directeur van de kerncentrale in Borssele, wel meedenken. Ook mobiliseerde Verberg wetenschappers en voormalige ministers en topbestuurders, zoals Hans Alders, Maria van der Hoeven, Alexander Rinnooy Kan en Johan Remkes. Alle vier zeventigplussers, prominente leden van bestuurspartijen – PVDA, CDA, VVD en D66 – en nog altijd bestuursleden van allerlei organisaties. Verberg: ‘Door mijn vroegere functies ken ik nogal wat mensen die ertoe doen.’
Onder de naam Initiatiefgroep Kernenergie? verspreidden ze in oktober 2020 een oproep in de energiesector. Met argumenten over risicospreiding, ruimtegebruik en verbeterde veiligheid bepleitten ze dat kernenergie een ‘waardevolle toevoeging’ is aan het Nederlandse energiesysteem.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-589338" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/07/VN2_RGB_preview-640x848.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/07/VN2_RGB_preview-640x848.jpg 640w" alt="Cartoon Kernenergie is terug" width="640" height="848" />
<h5 class="p1">Een voorgeploegde akker </h5>
Verberg en zijn club hadden de tijdgeest mee. De aanpak van klimaatverandering werd urgenter en daarmee was vaker te horen dat ook kernenergie opnieuw overwogen moest worden. In november 2018 maakte het razend populaire tv-programma Zondag met Lubach een item over kernenergie. Het eindigt met een kraakheldere boodschap: ‘Haal kernenergie uit de taboesfeer.’
Centrumrechtse politieke partijen, in het verleden uitgesproken voorstanders van kernenergie, grepen hun kans. Een dag na het Lubach&#8211;item bepleitte VVD&#8211;fractievoorzitter Klaas Dijkhoff dat kernenergie cruciaal is voor het behalen van klimaatdoelen. In juni 2019 nam de Tweede Kamer een motie aan van het CDA en de VVD. Het was een duidelijke oproep: onderzoek ‘de mogelijke rol van kernenergie in de energiemix’.
Er volgden twee rapporten in opdracht van het ministerie. Het ene concludeerde dat kernenergie duurder was dan wind-en zonnestroom en het andere dat het goedkoper was. In de media en politiek ontstond volop discussie over de integriteit van de studies, en over welke van de twee het bij het rechte eind had.
<h5 class="p1">Een vloek en een zucht </h5>
In november 2020 mailde voormalig ambtenaar Jacques de Jong (77) een oude bekende op het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. In het amicale bericht verwijst hij naar de ‘mooie tijden’ van vroeger en stelde hij voor om eens van gedachten te wisselen over de oproep van de Initiatiefgroep. Een afspraak was ‘binnen een vloek en een zucht’ geregeld, zegt De Jong.
Op 26 januari 2021 gingen hij en Verberg voor de eerste keer langs. Ze boden hulp aan bij een lopende marktconsultatie. Naar aanleiding van een Tweede Kamermotie uit september 2020 onderzocht het ministerie of energiebedrijven bereid zouden zijn een nieuwe kerncentrale te bouwen. Ook wilden De Jong en Verberg het departement aansporen genoeg ‘menskracht vrij te maken’, mocht de politiek echt werk willen maken van nieuwe centrales.
<blockquote>
Verberg wilde niet meer met lede ogen toekijken. ‘Dus toen belde ik een paar oude makkers’
</blockquote>
Er volgde meer contact tussen het ministerie van Economische Zaken en leden van de Initiatiefgroep. Ambtenaren konden de club niet altijd goed plaatsen, blijkt uit de door de Woo verkregen documenten. In november 2021 had Verberg een afspraak met toenmalig staatssecretaris voor Klimaat en Energie DilanYes,ilgöz. Tijdens de voorbereiding vroegen ambtenaren zich af welke belangen de Initiatiefgroep behartigen: ‘Is dit een lobby van de sector?’ Ze lieten het erbij dat het een club is van een oud&#8211;topambtenaar en politici die kernenergie onder de aandacht wilden brengen uit overtuiging.
Het is niet vreemd dat de ambtenaren op hun hoede waren. Onder de oproep van de Initiatiefgroep prijkten immers ook de handtekeningen van de directeuren van uraniumverrijker Urenco en de kerncentrale in Borssele, terwijl kernenergie ‘een prominente rol’ speelde in de formatie van het kabinet&#8211;Rutte IV, die op dat moment in de eindfase zat. Al bij de eerste ontmoeting met De Jong vroegen ambtenaren zich af: hoe wil de initiatiefgroep zich mengen in de discussie, ‘ook richting de formatie?’
<h5 class="p1">Mitsen en maren </h5>
Op het moment dat staatssecretaris Yes,ilgöz kennismaakte met Verberg was de formatie al ruim een half jaar gaande. D66 had bij de verkiezingen van maart 2021 een flinke overwinning geboekt en was de tweede partij van Nederland geworden. Een doorstart van Rutte III was haalbaar. Een wending van het kernenergiebeleid lag daarmee niet voor de hand: coalitiepartijen VVD en CDA wilden nieuwe centrales, maar de ChristenUnie en D66 twijfelden.
D66 was in het verkiezingsprogramma niet uitgesproken: er was geen principieel bezwaar tegen kernenergie, maar de overheid zou er geen cent voor moeten uittrekken. En iedereen wist: zonder overheidssteun komen er geen nieuwe centrales. ‘Daar was ik heel gefrustreerd over,’ vertelt Floriske Deutman (46). In haar dagelijks leven adviseert Deutman bedrijven over internationaal ondernemen en daarnaast is ze een van de meest uitgesproken pro-nucleaire leden van D66. Ze is lid van verschillende werkgroepen en op partijcongressen diende ze moties in om het kernenergiestandpunt van de partij te beïnvloeden, zonder succes. In de wandelgangen bespeurde ze al eens chagrijn bij de partijtop over haar acties. ‘Het onderwerp was gewoon te lastig, dus ze wilden het er niet over hebben.’
In 2019 was de eerste pro-kernenergiemotie van haar door het D66-partijcongres weggestemd. Deutman, diep teleurgesteld, had daar een tweet over gemaakt. ‘En die werd opgepikt door George [Verberg].’ Verberg: ‘Ze Twitterde heel actief over kernenergie en was ook nog eens lid van D66!’ De sleutel tot een wending van het kernenergiebeleid. Toen zijn Initiatiefgroep in februari 2021 werd omgedoopt tot de Stichting Energietransitie en Kernenergie (SEK), kreeg Deutman de rol van secretaris.
<h5 class="p1">De handtekening van Terlouw</h5>
De verkiezingsuitslag had duidelijk gemaakt: om Nederland weer op het nucleaire spoor te krijgen moest D66 niet blijven weifelen maar daadwerkelijk draaien. De SEK had al enkele prominente D66’ers in haar achterban – Rinnooy Kan en Wijers – maar Deutman wilde daar nog een stem aan toevoegen. En niet de minste: oud&#8211;vicepremier, natuurkundige en schrijver Jan Terlouw, nog altijd een invloedrijk partijlid en erg begaan met het klimaat. Deutman: ‘Ik ben naar zijn huis gereden en heb anderhalf uur met hem gepraat.’ Hij gaf aan niet tegen kernenergie te zijn, ‘dus toen zei ik: het zou helpen als u dat openlijk zou zeggen’.
<blockquote>
Tijdens de voorbereiding vroegen ambtenaren zich af welke belangen de Initiatiefgroep behartigt: ‘Is dit een lobby van de sector?’
</blockquote>
Ze kreeg hem zover om een manifest van de SEK te ondertekenen. ‘Dogma’s passen niet bij de urgentie van het klimaatprobleem,’ zo luidde het pleidooi. ‘De CO2&#8211;vrije energiemix van de toekomst moet als systeem veilig, robuust, betaalbaar en betrouwbaar zijn.’ Het eindigde met een oproep aan het volgende kabinet om serieus te kijken naar een rol voor kernenergie.
Terlouw licht zijn standpunt telefonisch toe: ‘Lang was ik ervan overtuigd dat het te duur was en niet noodzakelijk, maar met klimaatverandering zie ik dat anders. We moeten af van fossiele brandstoffen. Nu zeg ik: ga eens kijken wat het kost.’
Het manifest werd eind maart 2021 opgepikt door het Financieele Dagblad: ‘D66&#8211;prominenten zetten formatie onder druk over kernenergie’. Verberg: ‘Dus dat hielp’. Een belangrijke zet, zo zou later blijken.
<h5 class="p1">De formatie</h5>
Door de ‘Omtzigt functie elders’&#8211;notitie waren de formatieonderhandelingen volledig spaak gelopen. Om de boel uit het slop te trekken werd in september 2021, een halfjaar na de verkiezingen, Johan Remkes ingevlogen als informateur. Een half jaar eerder had ook hij zijn handtekening onder het manifest van de SEK gezet, maar nu liet hij Verberg weten niet meer betrokken te kunnen zijn bij de stichting.
Tot dusver hield D66 de deur dicht. De democraten wilden niet opnieuw met de ChristenUnie in een kabinet. Om de partij toch naar de onderhandelingstafel te lokken kwamen VVD en CDA met een opzet tot een regeerakkoord. Ze schetsten een ambitieus klimaatbeleid, inclusief een klimaatfonds. Het was genoeg om D66 aan tafel te krijgen.
Wat betreft kernenergie hielden de centrumrechtse partijen voet bij stuk: ‘In deze regeerperiode wordt besloten tot de bouw van nieuwe kerncentrales,’ zo is te lezen in de opzet. D66 gooide het op een akkoordje: een ambitieus en goed gefinancierd klimaatbeleid in ruil voor de ‘benodigde stappen’ voor de bouw van twee nieuwe centrales.
<blockquote>
‘Ik zal vast eens tegen Rob gezegd hebben: is kernenergie geen oplossing voor dat probleem’
</blockquote>
De concessie werd makkelijker gemaakt onder het aanzwellende pro&#8211;nucleaire geluid in D66. Rob Jetten, tijdens de formatieonderhandelingen de rechterhand van partijleider Sigrid Kaag en daarna minister van Klimaat en Energie, zei later tegen Het Parool dat gesprekken met Terlouw hem van gedachten hadden doen veranderen over kernenergie. Desgevraagd heeft Terlouw geen details paraat over deze gesprekken, ‘maar ik zal vast eens tegen Rob gezegd hebben: is kernenergie geen oplossing voor dat probleem waar jij nu mee zit, het probleem van de fossiele brandstoffen?’
<h5 class="p1">Kernenergieverzet</h5>
En de tegenstand? Die lijkt niets op de weerstand die Verberg en De Jong in de jaren tachtig kregen. Toen braken extremisten in op het ministerie van Economische Zaken en stalen geheime plannen. Er werden zelfs brandende lappen door de brievenbus van het huis van Verberg geduwd. Lisa Busink, sinds anderhalf jaar kernenergiecampaigner bij milieuorganisatie WISE, ziet dit soort excessen niet snel meer gebeuren: ‘Veel mensen zien klimaatverandering als het grotere probleem dat alle aandacht verdient. Kernenergieverzet is niet meer vanzelfsprekend.’
Jan Haverkamp, al decennialang beroepsmatig actief in de anti-kernbeweging bij milieuorganisaties WISE en Greenpeace, zag het SEK&#8211;manifest voorbij komen in maart 2021. ‘We hebben het er wel over gehad: gaan we reageren? Uiteindelijk besloten we om onze agenda in eigen hand te houden.’ Ze hielden vooral contacten met de linkse partijen en de critici in Borssele, de locatie van de bestaande kerncentrale. Deels uit noodzaak: vanwege de jarenlange stilte in de kernenergiediscussie hadden de organisaties hun aandacht verlegd. ‘We hadden niet de capaciteit om een grote campagne te beginnen.’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-589339" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/07/VN3_RGB_preview-640x848.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/07/VN3_RGB_preview-640x848.jpg 640w" alt="Cartoon Kernenergie is terug" width="640" height="848" />
<h5 class="p1">De nucleaire trein</h5>
Inmiddels werkt het ministerie met een team van veertig mensen aan de nucleaire plannen. Er is 125 miljoen euro gereserveerd voor de voorbereiding van de twee nieuwe centrales. Er zijn drie buitenlandse bedrijven gevonden met interesse, Nederlandse be-drijven hebben geen belangstelling. Maar de drie geïnteresseerde bedrijven eisen flinke overheidsgaranties. Daarnaast zijn er nog andere hordes te nemen: lokale overheden rond de voorkeurslocatie, Borssele in Zeeland, stellen hoge eisen aan de nieuwe centrales en de aansluiting op het stroomnet wordt een flinke klus.
Toch wil de politiek nu al meer. In het hoofdlijnenakkoord van de formerende partijen PVV, VVD, NSC en BBB staat dat de bouw van de twee centrales doorgaat en dat er nog twee extra centrales bij komen. Hiervoor wordt nog eens 9,5 miljard euro gereserveerd, boven op de 5 miljard uit het Klimaatfonds.
Dat is niet genoeg voor vier centrales. In februari waarschuwden ambtenaren van EZK dat de kosten voor de twee geplande centrales alleen al op kunnen lopen tot 14,5 miljard euro. Bij betrokkenen staat het ultieme horrorscenario nog op ieders netvlies: de Britse kerncentrale Hinkley Point C. De oorspronkelijk geraamde kosten waren 26 miljard pond, maar zijn inmiddels opgelopen tot 46 miljard. Omgerekend bijna 54 miljard euro.
D66, inmiddels gekrompen tot de vijfde partij in het parlement, is kritisch over de nucleaire plannen van de nieuwe coalitie. Vier centrales gaat de democraten te ver. Een woordvoerder licht toe: ‘De praktijk leert dat de voorbereiding voor twee kerncentrales al complex genoeg is.’
<h5 class="p1">Verlies voor Nederland</h5>
Haverkamp van Greenpeace is nog altijd overtuigd: ‘Die centrales komen er niet.’ Hij vreest wel voor een ‘lock&#8211;in’, waarbij steeds meer geld uitgegeven wordt aan nieuwe onderzoeken, zonder vooruitgang. ‘En dat leidt tot uitstel van andere investeringen in de energietransitie.’ Uitzoomend concludeert hij: ‘Voor de SEK een win, voor Nederland een verlies.’
Verberg, De Jong en Deutman zien de plannen voor nieuwe centrales niet als ‘hun’ overwinning. De Jong: ‘We hebben een rolletje gespeeld.’ Deutman vult aan: ‘We zijn denk ik gewoon voorlopers geweest.’ Ze benadrukken dat ze volledig handelen vanuit de zorg dat zonder kernenergie de energietransitie kansloos is &#8211;en dat hun inspanningen onbetaald zijn.
Wel zagen ze dat met het regeerakkoord van Rutte IV hun voornaamste doelen waren bereikt: Nederland zit weer op het nucleaire spoor en op het ministerie werken ze met man en macht aan kernenergie. ‘We hebben daarna wel met elkaar overlegd: wat gaan we nu doen?’ zegt Deutman. Maar ze zagen nog werk genoeg. Zo is er tegenwoordig steeds meer te horen over kleine kernreactoren in de provincies. Deutman: ‘Het leek ons wel goed om daar ook bij betrokken te blijven.’
<div class="info-box">
Met medewerking van Fernande van Tets. The Investigative Desk is een groep onderzoeksjournalisten die wordt gefinancierd uit donaties, subsidies, beurzen en honoraria. Geldschieters hebben geen rol bij of inhoudelijke invloed op het onderzoek of de publicaties. Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.
</div>

De lobby achter de comeback van kernenergie