DUO maakt studeren haram

Columns van de week

Teun van de Keuken en Nicolaas Veul

Onderzoek

Oké, stel, ik ben bij vrienden op bezoek en daar zie ik de lp liggen waarnaar ik al maanden op zoek ben. Mag ik die dan onder mijn jas schuiven als ik naar huis ga?
Even bladeren in het Wetboek van Strafrecht. Ja, dat mag ik! ‘Hij die enig goed van een ander wegneemt, met het oogmerk om het zich wederrechtelijk toe te eigenen’, begaat een diefstal. Ik ben geen hij, dus ik bega geen strafbaar feit.
Ik leen de lp niet, want dan moet ik er als een ‘goed huisvader’ voor zorgen. Geen idee wat ik me daar als kinderloze vrouw bij moet voorstellen. Wel even rennen op weg naar huis, zodat ik uit zicht ben als de vrienden erachter komen dat hun plaat ontbreekt. Wat als ik word aangereden door een tram? Kan ik mijn organen dan afstaan? Het lijkt er niet op. Artikel 3 Wet op de Orgaandonatie: ‘Een meerderjarige die in staat is tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake, kan toestemming verlenen voor het bij hem verwijderen van een orgaan…’
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/product/vrij-nederland-nr-2-2025/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Bestel 'm hierDit verhaal komt uit ons nieuwe nummer, met als thema ‘taal is macht’! Heb jij hem al in huis?4 maart 2025</a>
Je kunt deze hypothetische situatie eindeloos uitbreiden. In onze wet geldt de man nog steeds als norm. Onze wetten kennen honderden mannelijke aanduidingen, waar de vrouwelijke letterlijk op twee handen zijn te tellen. Het persoonlijk voornaamwoord ‘hij’ staat er ontelbaar vaak in,  ‘zij’ is nauwelijks te vinden.
Is dat erg? ‘Ja!’, roept advocaat Rosa van Zijl, lid van actiecomité ‘Mannelijke taal is niet neutraal’. ‘Veel van onze wetten zijn geschreven in een tijd dat we nog heel anders aankeken tegen de man-vrouwverhouding. Neem het Wetboek van Strafvordering uit 1921. Daarin bestaat de vrouw helemaal niet; het is raadsheer dit en raadsman dat. In die tijd was dat niet eens zo gek. De procureur-generaal bij de Hoge Raad vond dat vrouwen niet tot rechter mochten worden benoemd, want die wisten zich “op eene zeer enkele uitzondering na” niet boven de middelmaat te verheffen. Bovendien was de vrouw “in bepaalde tijdperken, die der zwangerschap en der menstruatie, dikwijls niet normaal” en soms zelfs “onderhevig aan waanvoorstellingen”.’
Je zou hopen dat we dit soort praat achter ons hebben gelaten. Maar in de wet heten onze hogere rechters nog altijd raadsheer. Van Zijl: ‘Zo wordt het natuurlijk nooit wat met gelijke kansen voor jongens en meisjes. Want gaat mijn dochter van 11 ooit bedenken dat ze raadsheer kan worden?’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-660317" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/03/ANP-313386375_preview-1280x1594.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/03/ANP-313386375_preview-640x797.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/03/ANP-313386375_preview-1280x1594.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1594" />
<h5>Gebonden aan de wet</h5>
Dineke Groot, per 1 november 2020 president van de Hoge Raad en daarmee de hoogste raadsheer van ons land, heeft zich er niet door laten weerhouden. Zij heeft niet zoveel problemen met de term: ‘Zo heet die functie nu eenmaal in de wet.’ Wel stelt ze zich aan niet-juristen voor als rechter,  omdat mensen zich daarbij eerder een vrouw kunnen voorstellen.
Toch begrijpt De Groot de discussie, want de term raadsheer staat symbool voor iets groters: ‘Het is belangrijk dat mensen zich herkennen in het recht. In de uitspraken die wij doen, proberen we zoveel mogelijk rekening te houden met een vrouwelijke of non-binaire procespartij, maar we zijn gebonden aan de tekst van de wet en we volgen het grammaticale woordgeslacht (lees ook het kader Een lesje grammatica). En dan blijkt het in het Nederlands nog niet zo makkelijk om genderneutraal te schrijven.’
Daar zit de crux. Want, zegt Amber Oomen-Delhaye, neerlandicus en lector Begrijpelijk en Toegankelijk Recht aan de HAN University of Applied Sciences: ‘In onze taal geldt de man als standaard voor de mens.’
Staatssecretaris van Emancipatie­zaken, Annelien Kappeyne van de Coppello (VVD), vroeg de Emancipatieraad daarom al in 1983 op zoek te gaan naar sekseneutrale beroepsnamen. Die zijn er nooit gekomen. Het onderzoek werd tegengehouden door een motie uit de hoek van het Gereformeerd Politiek Verbond, dat, in de woorden van opsteller Eimert van Middelkoop, ‘een einde maakte aan dat emancipatiegedram’. Trots stond hij een journalist van Vrij Nederland  te woord: ‘Ik dacht, dat feministische gedoe wordt al te dol, laten ze alsjeblieft van de taal afblijven.’
<blockquote>Nederlands wordt steeds meer een natuurlijke-gendertaal zoals het Engels, waarbij het woordgeslacht niet meer zo relevant is</blockquote>
Dus veranderde er niets in de taal, en ook niet in de wet. Daarom begon advocaat Van Zijl, samen met de andere leden van haar actiecomité, in 2021 opnieuw met drammen. Ze schreven een brief aan de Hoge Raad, gingen op bezoek bij het ministerie van Justitie en probeerden met LinkedIncampagnes iedereen aan het denken te zetten. Het leidde tot een artikel in Het Financieele Dagblad en tot Kamervragen. Daarna werd het weer stil.
Tot 27 januari 2025. Op die dag publiceerde het Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatie Centrum (WODC), op aanvraag van voormalig minister voor Rechtsbescherming Franc Weerwind, het onderzoek Genderneutrale formulering van wetgeving. De minister vroeg zich af of al die mannelijke aanduidingen genderneutraler konden worden gemaakt. Dat was handig voor hem om te weten, want het ministerie heeft sinds 2002 de plicht om bij nieuwe wetgeving ‘indien mogelijk’ sekseneutrale termen te gebruiken.
De onderzoekers vonden alleen al in zes van onze grootste wetboeken (en hun equivalent op de BES-eilanden) meer dan driehonderd mannelijke woorden waarvan je in meer of mindere mate kunt stellen dat die niet sekseneutraal zijn. Oomen-Delhaye, die betrokken was bij het onderzoek: ‘We hebben vervolgens gekeken of je van die termen iets genderneutraals kunt maken, bijvoorbeeld door een woord als bestuurder te vervangen door besturende. Maar dat bleek nog niet zo makkelijk. Want moet je dan de bestuurder van een auto in andere wetten ook besturende maken? Als je die exercitie voor meer dan driehonderd termen moet uitvoeren, wordt het een grote warboel, nog daargelaten dat onze wetten moeten aansluiten bij ons taalgebruik, dat voor een heleboel van die termen geen alternatief geeft.’
Bovendien kun je je afvragen of het nodig is om die woorden te veranderen, zegt Oomen-Delhaye. Want Nederlands wordt steeds meer een natuurlijke-gendertaal zoals het Engels, waarbij het woordgeslacht niet meer zo relevant is. De Van Dale zet bij mannelijke woorden al niet meer het woordgeslacht erachter, maar in welke context ze worden gebruikt. Zo staat bij bestuurder (m/v/x).
Uit pragmatisch oogpunt adviseren de WODC-onderzoekers dan ook om die driehonderdzoveel termen maar zo te laten en daarbij te hopen dat over dertig, veertig jaar iedereen bij woorden als een voorzitter, exploitant of handelaar niet meer automatisch een man voor zich ziet.
<div class="info-box">
<h5 class="p1">Een lesje grammatica</h5>
Onze taal kent mannelijke, vrouwelijke en onzijdige woorden. Veruit de meeste woorden zijn mannelijk. Dat komt doordat we mannelijke persoonsaanduidingen óók gebruiken om naar niet-mannen te verwijzen.
Denk aan woorden als directeur, voorzitter, leraar, en, misschien nog wel het beste voorbeeld: de mens. Voor sommige, maar zeker niet alle, van die woorden hebben we een vrouwelijke tegenhanger bedacht, zoals bijvoorbeeld directrice voor het woord directeur.
Amber Oomen-Delhaye, neerlandicus en lector Begrijpelijk en Toegankelijk Recht aan de HAN University of Applied Sciences: ‘Maar ook dan blijft de man de norm, en de vrouwelijke vorm de afgeleide: met de mannelijke term directeur kun je wel naar een vrouw of non-binair persoon verwijzen. Maar het woord directrice kun je niet gebruiken voor een man of een non-binair persoon.’
Al die mannelijke woorden zijn in onze wetten terechtgekomen, met elke keer het mannelijk persoonlijk voornaamwoord erbij. ‘Hijtjes’, noemt Oomen-Delhaye die. Dat is nogal onfortuinlijk, want uit onderzoek blijkt dat we bij die generieke woorden in eerste instantie denken aan een man, en dat geldt al helemaal als het woord in combinatie met een ‘hij’ wordt gebruikt.
Al in de jaren tachtig zag de emancipatiebeweging dat onder ogen en zocht naar een oplossing. Een groot discussiepunt was of je nu wel of niet vrouwelijke tegenhangers moest bedenken voor al die generieke mannelijk woorden. Hiervóór pleitte dat vrouwen daarmee zichtbaarder werden, ertégen dat aan de vrouwelijke varianten andere kenmerken en sociale status werden toegekend. Oomen-Delhaye: ‘Men had een ander beeld bij een directeur dan bij een directrice. De eerste was de ceo van een groot imperium, de laatste het hoofd van een basisschool.’
De enige twee mannelijke woorden die Neerlandicus Anne Eleveld kan bedenken die van het vrouwelijke zijn afgeleid, betreffen weduwnaar en bruidegom. Woorden waarvan alleen een vrouwelijke variant bestaat, zijn hoer, slet en grietje.
</div>
<h5>Modernisering</h5>
Het is een wat karige opbrengst, maar taalactivistisch advocaat Van Zijl moet toegeven dat toen ze haar kinderen van 8 en 11 laatst vroeg een rechter te tekenen, zij allebei een vrouw lieten zien. ‘Het gaat misschien bij een aantal van die termen al de goede kant op. De vraag blijft natuurlijk wat ze bij een raadsheer hadden getekend.’
Dat onderkenden ook de onderzoekers van het WODC-rapport. Zij vonden naast de term ‘raadsheer’ nog twintig termen met een mannelijk achtervoegsel, zoals penningmeester, ombudsman en geneesheer. Oomen-Delhaye: ‘Die moet je echt vervangen, want het wordt heel moeilijk daar een niet-man in te zien. Vervangen kost even moeite, maar het is niet ondoenlijk. Alleen voor ombudsman en burgemeester moet de Grondwet worden gewijzigd, maar dan is dat ook maar eens gebeurd.’ En voor bouwmeester, burgemeester, muntmeester en veilingmeester moet nog een alternatief gevonden worden.
<blockquote>‘We moeten af van al die “hijtjes”. Het is zeker wat werk. Maar dit levert een wereld van verschil op</blockquote>
Met die alternatieven zijn we er nog niet, zegt Oomen-Delhaye. Een andere wijziging vindt zij nog veel belangrijker: ‘We moeten af van al die “hijtjes”. Je kunt die vervangen door “die” of “diens” je kunt het zelfstandig naamwoord herhalen, of je kunt meervoud gebruiken. Het is zeker wat werk, in het Burgerlijk Wetboek bijvoorbeeld kent ongeveer de helft van de wetsartikelen mannelijke voornaamwoorden en moet op zinsniveau worden gekeken wat het beste alternatief is. Maar dit levert een wereld van verschil op. Overigens ook voor non-binaire personen, want die paar “zijtjes” die te vinden zijn bij de begrippen (zwangere) werkneemster, moeder en vrouw, kun je dan ook meteen meenemen.’
Staatssecretaris Rechtsbescherming Teun Struycken laat weten het rapport te hebben ontvangen en de inhoud te bestuderen. Op een later moment volgt een beleidsreactie aan de Tweede Kamer. Van Zijl kan niet wachten. ‘Laten we dit nou gewoon eens doen. Al is het niet voor de bestaande wetten, dan in elk geval voor toekomstige.’
Dan moet het ministerie van Justitie meteen aan de bak. Want daar wordt gewerkt aan een ‘modernisering’ van het Wetboek van Strafvordering; je weet wel, dat wetboek uit de tijd dat vrouwen (nog?) werden gezien als middelmatige, hallucinerende randfiguren. In het concept dat op dit moment voorligt, wordt nog stééds 39 keer van raadsheer en 212 keer van raadsman gerept. Hoe moeilijk is het om daar rechter respectievelijk advocaat van te 
maken?
<div class="info-box">
Marijn Heemskerk is schrijver en jurist (of toch beter schrijfster en juriste?) Ze schrijft voor Vrij Nederland over feminisme.
</div>

In de wet is de man nog steeds de norm. Wat doen we daaraan?