Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Vorig jaar werd mijn aandacht getrokken door het boek Oorlogsouders, <a href="http://(https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/gedetailleerde-verhalen-met-intrigerende-inzichten-in-wo2~b9ae026d/" target="_blank" rel="noopener">aanbevolen door Ad van Liempt</a>, journalist en auteur van een reeks boeken over de Tweede Wereldoorlog. Deze ‘familiekroniek over goed en fout in twee adellijke families’, zou van een zeldzaam ‘hoog niveau’ zijn. Het verhaal van Isabel van Boetzelaer was dan ook opmerkelijk: haar vader, Willem baron van Boetzelaer, nam in 1940 als vrijwilliger bij de Waffen-SS deel aan de vernietigingsoorlog in Oost-Europa. Twee jaar later keerde hij terug naar Den Haag en werkte als lid van de Sicherheitspolizei mee aan het opsporen en arresteren van ondergedoken Joden en verzetsmensen.
Na de oorlog werd hij tot levenslang veroordeeld maar na twaalf jaar gevangenschap werd hem gratie verleend. Hij ontmoette de Duitse Ingrid von der Recke, dochter van een fel anti-nazistisch echtpaar dat ‘in het verkeerde land aan de goede kant’ stond. Ingrids vader Hilmar was een verzetsheld die deelnam aan de aanslag op Hitler, haar moeder Louise bezorgde een Joodse arts voedsel. Fout en goed echtelijk vereend: Willem en Ingrid betrokken samen een idyllisch landgoed bij Arnhem en leefden nog lang en gelukkig.
Oorlogsouders is een modern sprookje en dochter Isabel verluchtte het verhaal van haar ouders rijkelijk met bladgoud: heldhaftige baronnen, statige landhuizen, zilveren theepotten, en een heus slotspook. Alle clichés over het adellijke leven passeren de revue in deze kasteelroman: Downton Abbey meets Holocaust. Binnen de kortste keren werd Oorlogsouders driemaal herdrukt. In het lezingencircuit oogstte Van Boetzelaer applaus voor ‘het uit de kast komen’ als ‘dochter van’ een foute vader. In het voorjaar van 2017 verscheen ze op radio en televisie. In kranten als <a href="https://www.parool.nl/kunst-en-media/oorlogsouders-een-sadist-was-mijn-vader-niet-zijn-keuze-was-fout~a4477975/" target="_blank" rel="noopener">Het Parool</a>, <a href="https://www.telegraaf.nl/nieuws/82394/idealist-in-de-val-van-de-nazi-s" target="_blank" rel="noopener">De Telegraaf </a>en <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2017/03/20/ik-was-bang-dat-ze-erachter-kwamen-wie-mijn-vader-was-7422629-a1550973" target="_blank" rel="noopener">NRC Handelsblad</a> en tijdschriften <a href="https://www.jan-magazine.nl/psyche/vertrouwelijk/artikel/de-vader-van-isabel-van-boetzelaer-was-fout-geweest-in-de-tweede-wereldoorlog" target="_blank" rel="noopener">Jan</a>, <a href="https://vrouw.nl/artikel/verhalen-achter-het-nieuws/42625/de-vader-van-isabel-zat-bij-de-waffen-ss" target="_blank" rel="noopener">Vrouw</a>, Wendy en Margriet werd het boek positief ontvangen.
<figure id="attachment_391364" aria-describedby="caption-attachment-391364" style="width: 496px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class=" wp-image-391364" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/05/Oorlogsouders_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/05/Oorlogsouders_preview-320x495.jpg 320w" alt="oorlogsouders" width="496" height="767" /><figcaption id="caption-attachment-391364" class="wp-caption-text">Het boek Oorlogsouders van Isabel van Boetzelaer.</figcaption></figure>
<h5>Laagje bladgoud</h5>
Een foute vader die men tegen twee goede grootouders kon wegstrepen: dat was een wel erg verleidelijk rekensommetje. Tijdens het lezen groeide mijn twijfel over deze avontuurlijke verhalen. Klopte deze morele boekhouding wel? Bovendien was de toon vergoelijkend. Een telefoontje naar een bevriende Duitse historicus was aanleiding om de archieven in te duiken. Al gauw werd duidelijk dat de bestseller bestond uit een potpourri van vervalsingen, verzinsels en plagiaten.
Het laagje bladgoud liet zich zonder enige moeite wegkrassen: grootvader Hilmar von der Recke bleek geen handlanger te zijn geweest van graaf Von Stauffenberg (van die mislukte aanslag op Hitler) en evenmin had hij in de beruchte Plötzensee-gevangenis vastgezeten. Uit verder speurwerk werd duidelijk dat hij daarentegen juist commandant was geweest van een Duits krijgsgevangenkamp, een zogeheten Stalag. Na de oorlog werd hij herhaaldelijk verhoord in verband met de deportatie van gedetineerden naar het concentratiekamp Mauthausen. Geen held dus, maar een dader. 
<blockquote>In die afgelopen week verschenen herziene druk legt Van Boetzelaer de verantwoordelijkheid voor de verzonnen elementen in haar verhaal bij haar nu negentigjarige moeder Ingrid.</blockquote>
Het raakte me dat iemand zo lichtzinnig over een dusdanig ernstig thema schrijft en dan als een soort fotomodel in glossy-bladen gaat staan. In september 2017 verscheen van mijn hand een recensie in <a href="http://www.nederlandseboekengids.com/2017-4-maarten-van-voorst-tot-voorst/" target="_blank" rel="noopener">De Nederlandse Boekengids</a>. NRC-journalisten Bas Blokker en Kim Bos verdiepten zich vervolgens in de zaak en <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2017/08/25/de-vele-waarheden-over-een-foute-jongen-12660945-a1571031" target="_blank" rel="noopener">interviewden</a> Chaja Polak en haar boer Hans Fels, kinderen van Auschwitz-overlevende Annetje Fels-Kupferschmidt. Zij toonden zich terecht verontwaardigd over de nivellerende boodschap van Oorlogsouders. Meer dan twintig artikelen en lezersbrieven verschenen, lezingen werden afgezegd, <a href="https://eenvandaag.avrotros.nl/item/historische-fouten-geen-presentatie-oorlogsouders/" target="_blank" rel="noopener">EenVandaag</a> zond een bijdrage uit. De commotie was groot, waarop Van Boetzelaer in <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2017/09/02/oorlogsouders-1-ik-vergoeilijkte-niks-opzettelijk-12708229-a1571986#paywall" target="_blank" rel="noopener">een open brief in NRC Handelsblad</a> schreef dat ze ‘niets had willen vergoelijken’. Ze benadrukte dat ze niets had geweten van de kampcarrière van haar grootvader, dat verder alles klopte, en dat de fout in een nieuwe druk rechtgezet zou worden.
<h5>Opzettelijke vervalsing? </h5>
Maar daarmee was voor mij de kous niet af. Ik nam contact op met Duitse familieleden, die me vertelden dat in 2015 Vom Burgherrn zum Bürger was verschenen, een lijvig genealogisch overzicht van het adellijke geslacht Von der Recke. (Een eerdere versie was al 1975 verschenen). Voor het samenstellen van deze bundel had Isabel van Boetzelaer foto’s en gegevens aangedragen. Zij moest dus op zijn minst bekend zijn geweest met het bestaan van dit boek, waarin ze had kunnen lezen dat grootvader Hilmar kampcommandant was geweest en zijn echtgenote lid van een nazistische vrouwenorganisatie. In de oorspronkelijke versie van Van Boetzelaers familiekroniek (2017) is niets over deze feiten te vinden. Kleindochter Isabel beweerde dat ze er niets van had geweten. Dit roept dan onmiddellijk de vraag op: is Oorlogsouders een opzettelijke vervalsing?
Van Boetzelaer geeft daar in de herschreven versie van Oorlogsouders geen uitleg over en rept met geen woord over Vom Burgherrn zum Bürger. In die afgelopen week verschenen herziene druk legt zij de verantwoordelijkheid voor de verzonnen elementen in haar verhaal bij haar nu negentigjarige moeder Ingrid. Die zou onwaarheden hebben verteld en controversiële feiten over haar voorouders verzwegen hebben.
<h5>Kampcommandant</h5>
De belangrijkste toevoeging aan de herziene druk van Oorlogsouders is een hoofdstuk over haar grootvaders rol in het krijgsgevangenkamp Stalag XII-A. Het is een feit waar kleindochter Isabel niet meer omheen kan, maar waar mogelijk probeert zij de scherpe hoekjes ervan af te polijsten. Een dossier uit de jaren zestig met verhoren over de deportatie van Russische gedetineerden naar concentratiekamp Mauthausen wordt ingekleed met allerlei vraagtekens. Zij doet dit af als ‘een voorval’ en doet het voorkomen alsof deze deportatie wellicht toch niet heeft plaatsgevonden.
<blockquote>&#8216;Als hij in het kamp aanwezig was deelde hij letterlijk trappen en vuistslagen uit aan iedereen die hij tegenkwam.&#8217;</blockquote>
Van Boetzelaer citeert selectief en wat niet in het plaatje past, laat ze weg. Zo vermeldt ze niet dat haar grootvader Hilmar in dit document toegeeft dat hij Politruks (‘communistische functionarissen’) uit het door hem beheerde kamp heeft ‘uitgesorteerd’ en aan zijn meerderen heeft ‘afgegeven’. Dat de nazi&#8217;s een jargon ontwikkelden om hun misdaden te verdoezelen is algemeen bekend en ook Hilmar zal geweten hebben wat de ‘afgegeven’ Russen te wachten stond. In de maanden voor zijn benoeming tot kampcommandant in oktober 1942 werden vanuit dat kamp bijna vijfhonderd Russen als untragbare Elemente (eveneens nazi-jargon) naar Buchenwald gedeporteerd en daar vermoord. Tijdens zijn bewind stierven in het ‘Russenlager’ van XII-A gedetineerden bij bosjes aan honger, ziekte en dwangarbeid.
De in de Slag om Arnhem gevangengenomen sergeant William Gordon, die in oktober en november 1944 in het kamp gevangen zat, vertelde in 1946 aan een procureur: ‘De Russen werden beduidend slechter behandeld. Men vertelde mij dat meerdere van hen door de bewakers waren doodgeschoten. Veel van de Russen die ik zag waren vreselijk vermagerd. Their clothing was in rags and tatters.’ Hij voegt daar aan toe: ‘De commandant in Limburg (XIIA) maakte alles zo moeilijk mogelijk als hij maar kon. Als hij in het kamp aanwezig was deelde hij letterlijk trappen en vuistslagen uit aan iedereen die hij tegenkwam.’
Het was een publiek geheim dat de als ‘Joods-bolsjewistische Untermenschen’ verketterde Russen in dit soort kampen bijzonder slecht behandeld werden. Meer dan drie miljoen Russische krijgsgevangenen zouden uiteindelijk de oorlog niet overleven. Hilmar von der Recke was een radertje in deze moordmachinerie.
Grootvader Hilmar stond, blijkens een aan de politie gerichte brief uit 1932, al vroeg bekend als nazistisch gezind. Een jaar na de Machtergreifung van Hitler in 1933 werd hij lid van de NSDAP. Gedienstig werkte hij voor het Hitlerregime en na de Duitse nederlaag wist hij zich door allerlei leugens aan een strafvervolging tot onttrekken.
Zijn kleindochter Isabel van Boetzelaer suggereert niettemin nog steeds dat hij mogelijk deelnam aan conspiratieve ontmoetingen met leden van de verzetsgroep rond graaf Von Stauffenberg. Dat klinkt spannend maar is volledig gebaseerd op de onbetrouwbare verhalen van Van Boetzelaers moeder. Historicus Johannes Tuchel heeft deze verzetscontacten in <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2017/08/25/zo-had-dit-boek-niet-mogen-verschijnen-12660954-a1571030#paywall" target="_blank" rel="noopener">september</a> al naar het rijk der fabelen verwezen, maar Van Boetzelaer herhaalt ze in haar herschreven versie. Sterker nog: zij voegt er een bedenkelijke mythe aan toe door te stellen dat de omstandigheden in Stalag XII-A vergelijkbaar zouden zijn geweest met de situatie in Amerikaanse krijgsgevangenkampen. Dat is praat zoals men die uit revisionistische kringen kent, neonazistische of extreemrechtse milieus waarin beweerd wordt dat een miljoen Duitse krijgsgevangenen na de oorlog in Amerikaanse krijgsgevangenenkampen zouden zijn vermoord.
<h5>Een overtuigde nationaalsocialiste</h5>
Wat voorheen als ‘de waarheid en de feiten’ werd gepresenteerd, heet in de nieuwe versie de herinnering van haar moeder: ‘Volgens Ingrid’. Diezelfde techniek wordt gebruikt om het fictief verzetsverleden van haar grootmoeder te recyclen. Deze passages zijn vrijwel onveranderd in de nieuwe versie blijven staan. Blijkbaar moet de lezer de anekdotes die Van Boetzelaers moeder vertelt nu wél geloven.
<blockquote>Het familieboek (2015) kenschetst Isabels grootmoeder als een ‘overtuigde nationaalsocialiste’.</blockquote>
Samen met haar echtgenoot Hilmar zou de grootmoeder een Joodse arts, Siegfried Lande in Wiesbaden, ‘in het diepste geheim’ gesteund hebben. Lande pleegde in 1943 zelfmoord, kort voor zijn deportatiedatum. Er is geen enkel bewijs dat het echtpaar Von der Recke hem hielp. Hilmar heeft het er in zijn naoorlogse verhoren nooit over, noch over andere verzetscontacten. Het familieboek (2015) kenschetst Isabels grootmoeder als een ‘overtuigde nationaalsocialiste’.
<h5>Geen hekel aan Joden</h5>
De hoofdstukken over Van Boetzelaers vader worden eveneens grotendeels onveranderd herdrukt. Dat is vreemd, want Van Boetzelaer kreeg kritiek wegens het vergoelijken of simpelweg niet vermelden van zijn misdaden. Haar vader, ‘een felle Jodenhater, bruut, onmenselijk in zijn optreden’ (Het Parool, 27-6-1947), maakte met zijn ‘Commando Van Boetzelaer’ jacht op ondergedoken Joden en verzetsmensen in Den Haag.
Voor mishandelingen en vernederingen schrok hij niet terug, maar zijn dochter beweerde in de eerste versie van haar boek dat de geradicaliseerde baron ‘geen hekel aan Joden had’. Die zinsnede is ook weer te vinden in de nieuwe versie, maar nu wordt een Joodse hartsvriendin met wie hij ‘lief en leed&#8217; zou hebben gedeeld, opgetrommeld om Willem te rehabiliteren. Het is de vraag hoeveel die ‘hartsvriendin’ wist over zijn oorlogsverleden en het feit dat Willem actief meewerkte aan de Jodenvervolging blijft recht overeind staan. ‘Deed ik het niet, dan deed een ander het,’ aldus zijn cynische redenering.
Van de ‘ernstige spijt’ die Van Boetzelaer bij haar vader constateert, kan geen sprake zijn. Dat hij bij reünies steevast zwolg in zelfmedelijden en klaagde over de in zijn ogen onterechte straf, wekte irritatie en weerzin bij Duitse familieleden, zo vertelden ze mij. Die houding geeft blijk van een ernstig gebrek aan zelfreflectie en empathie. Meer dan zeventig jaar na dato zijn er nog steeds mensen die leven met de littekens van het leed dat hij veroorzaakte. Zijn zelfbeklag is des te wranger omdat hem al in 1957 gratie werd verleend. En na zijn vrijlating kon de criminele baron terugkeren naar zijn landgoed.
<h5>Therapeutische waarheid</h5>
In haar nieuwe inleiding trekt Isabel van Boetzelaer het boetekleed aan. Dat siert haar, maar niettemin moet de conclusie zijn dat ook de tweede versie van haar boek een mislukking is. Belangrijke delen ervan staan op losse schroeven, omdat ze onveranderd zijn overgenomen uit de vorige versie. Ondanks haar intentie dat ze niets wilde ‘goedpraten of onder het tapijt vegen’ lukt het Van Boetzelaer niet om deze goede bedoelingen naar de rest van het boek te vertalen. Kern van het probleem blijft dat zij een therapeutische ‘waarheid’ voor zichzelf ontwerpt. Die staat helaas vaak haaks op de historische realiteit.
<blockquote>Voor de lezer is niet meer na te gaan is wat feit is en wat fictie.</blockquote>
Waar mogelijk probeert ze haar voorouders vrij te pleiten of hun morele falen te relativeren. Desnoods deinst de schrijfster er niet voor terug zich de lotgevallen van echte slachtoffers van de nazidictatuur toe te eigenen. Zij plaatst haar voorouders in verzonnen scènes naast mensen als Dr. Siegfried Lande en politicus en verzetsman Carl Friedrich Goerdeler die betrokken was bij de aanslag op Hitler door Claus von Stauffenberg, terwijl ieder bewijs ontbreekt dat haar grootouders opponenten van het regime waren. Voor de lezer is niet meer na te gaan is wat feit is en wat fictie.
De scheidslijn tussen naïviteit, onkunde, wensdenken en verdringen is niet altijd even duidelijk. Als je op een vervalsing gewezen wordt en die dan klakkeloos herhaalt, kun je je niet langer beroepen op onwetendheid. Aan de wens van Van Boetzelaer om ‘de waarheid te laten zegevieren’ voldoet de herziene dan ook versie niet.
Het is begrijpelijk dat Van Boetzelaer zich wil bevrijden van het stigma ‘dochter van’. Met Oorlogsouders borduurt ze echter voort op wat haar familie haar met de paplepel heeft ingegoten: een wereldbeeld vol ontkenningen, onwaarheden en schijnrechtvaardigingen. Verstoppertje spelen met het eigen verleden.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/uiteindelijk-ben-je-toch-de-ander/" class="article-embed article-embed--right">Lees ookEvelien Gans (1951-2018): ‘Achter racisme en vrouwenhaat duikt ook altijd weer antisemitisme op’25 januari 2018</a>
Zorgelijk is ook dat een boek dat grossiert in geschiedvervalsing op een onkritisch publiek stuitte. Blijkbaar herkenden maar weinigen de verwerpelijke boodschap – ook een expert als Ad van Liempt liet zich op een dwaalspoor brengen. Het boek draagt zo bij aan de hedendaagse tendens de oorlogsgeschiedenis te nivelleren, dat wil zeggen de neiging het verschil tussen daders en slachtoffers te verkleinen. Terecht waarschuwt historica Evelien Gans al jaren voor deze ontwikkeling. De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog dreigt zo een feitenvrije woestenij te worden waarop iedereen naar believen zijn eigen versie in de gewenste grijstinten kan projecteren.
<div class="info-box">
<h5>Naschrift redactie</h5>
Chaja Polak publiceert in oktober een boek bij uitgeverij Atlas Contact naar aanleiding van deze kwestie: <a class="product-title" href="https://www.bol.com/nl/p/de-man-die-geen-hekel-had-aan-joden/9200000095178162/?suggestionType=browse" data-test="product-title" data-no-translate="true" data-bltgh="q7pCetF2zwFH2YMOHIBIaA.1.3.ProductTitle">De man die geen hekel had aan joden</a>. Haar ouders, Annetje Fels&#8211;Kupferschmidt en Hans Polak, werden in 1944 opgepakt door Johannes Krom. Willem van Boetzelaer en hij werkten in die periode beiden voor de Duitsers. Vier maanden na de arrestatie kwam Krom onder directe verantwoordelijkheid van Van Boetzelaer te staan, in het ‘Commando Boetzelaer’, en ze werkten tot aan de bevrijding nauw samen. De ouders van Polak werden na hun arrestatie naar de gevangenis in Scheveningen gebracht en daar mishandeld. Beiden werden gedeporteerd naar Auschwitz Birkenau. Hans Polak werd om het leven gebracht in Dachau.
Ad van Liempt, die de eerste versie van Oorlogsouders meelas, het eerste exemplaar kreeg overhandigd en een wervende tekst over het boek schreef, wil geen commentaar leveren. Hij heeft niet meegewerkt aan de herziene versie en naar eigen zeggen zijn excuses aangeboden aan direct betrokkenen. Hij wil niets meer met het boek te maken hebben.
</div>

Verstoppertje spelen met een fout familieverleden