Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Reportage

<p>Het zou een formaliteit zijn, deze opgraving in de nieuwe Utrechtse wijk Merwedekanaalzone: archeologisch onderzoek als een van de deelonderzoeken die projectontwikkelaars verplicht moeten laten uitvoeren (en betalen) voor ze kunnen gaan bouwen.<br />
Dat de Romeinse Limesweg ergens op de bouwplaats lag, was bekend. Bijzonder, absoluut. Patrouilles, militaire bevoorrading, koeriersnieuws; alles ging over die weg. Maar die ‘Romeinse A1’ loopt hier in Nederland van Katwijk aan Zee tot aan Duitsland en duikt wel vaker op.</p>
<p>Bovendien was de verwachting dat de boel flink verstoord kon zijn, want op de plek waar straks hoogbouw moet verrijzen voor de oververhitte woningmarkt, stond tot voor kort een op zware betonnen heipalen gefundeerd bedrijventerrein, verrezen in de jaren zestig. Toen was er nog geen Verdrag van Malta, dat cultureel erfgoed moet beschermen (jaren negentig), nog geen Wet op de archeologische monumentenzorg (2007) en nog geen Omgevingsvergunning (2024). Archeologisch onderzoek was dus nog niet verplicht. Van de archeologische waarden was vast niet veel over, de opgraving zou waarschijnlijk relatief snel afgerond worden.</p>
<p>Maar toen de slopers met hun puinbrekers vertrokken en de archeologen van de gemeente Utrecht arriveerden, bleek de verstoring reuze mee te vallen. Onder de vloer van wijlen de Praxis lag een complete bouwmarktvoorraad aan houtconstructies, maar dan bijna tweeduizend jaar oud. Het complete Romeinse wegtracé zat nog in het vlak: bermgreppels en palenrijen aan weerszijden en een wegdek van zand en grind. Zaten ze in het veld plots met honderden Romeinse palen – allemaal vondstmateriaal dat behoedzaam gefotografeerd, ingemeten, gecoupeerd, geborgen, gewassen en, in het geval van goede palen (minstens 60 jaarringen, liefst nog met de natuurlijke onbewerkte ‘wankant’), ‘gedendrood’ moest worden om de kapdatum en herkomst van de oorspronkelijke bomen te kunnen bepalen. Een goeie <em>dendro</em> — dendrochronologisch onderzoek — kun je laten uitvoeren bij een stuk hout waarin zich minstens 60 jaarringen in aftekenen, afhankelijk van de houtsoort.</p>
<blockquote><p>‘Deze paal gooit het hele beeld over de Limesweg overhoop’</p></blockquote>
<p>En toen moest afgelopen winter de T-splitsing nog komen: de aftakking naar het Romeinse fort op het Domplein (‘Afslag Utrecht’). En de omleiding van de weg. En het kolkgat. En de brug, misschien wel de grootste moerasbrug van Romeins Nederland. En deze week nog het toetje: de datering van een ‘brugduiker’ (een forse eik met wel 160 jaarringen). ‘Deze paal gaat geschiedenis schrijven’, aldus Erik Graafstal, de gemeentelijk archeoloog over de raketpaal. ‘Tot nu toe werd gedacht dat de Limesweg hier uit de jaren tachtig van de eerste eeuw na Christus stamt, maar deze paal gooit dat hele beeld overhoop.’ Volgens de jaarringdatering vond de kap namelijk plaats in het jaar 41, veertig jaar eerder, en precies in lijn met de geplande verovering van Britannia.</p>
<div class="content-small-text">
<figure id="attachment_691290" aria-describedby="caption-attachment-691290" style="width: 640px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-691290 size-image_640" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/05/Brug-behorende-bij-de-eerste-fase-van-de-limesweg-Erfgoed-Daan-Claessen-1-1-640x512.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/05/Brug-behorende-bij-de-eerste-fase-van-de-limesweg-Erfgoed-Daan-Claessen-1-1-640x512.jpg 640w" alt="Brug behorende bij de eerste fase van de Limesweg. (Erfgoed Daan Claessen)" width="640" height="512" /><figcaption id="caption-attachment-691290" class="wp-caption-text">Brug behorende bij de eerste fase van de Limesweg. (Erfgoed Daan Claessen)</figcaption></figure>
</div>
<h5>Watersnoodramp</h5>
<p>In de vlakken die door de graafmachinist en direct achter zijn graafbak door de archeologen (ieder hun eigen schep met daarop hun initialen) worden afgeschaafd, tekenen zich al gauw de randen van een kolkgat af – de typisch ronde vorm van een flinke dijkdoorbraak. In dit geval: zeker veertig tot vijftig meter in doorsnee, een rampgat rechtstreeks uit de Romeinse tijd. Onmiskenbaar bewijs voor een enorme watersnoodramp in Utrecht, die de infrastructuur aan de noordgrens van het keizerrijk grote schade berokkende.</p>
<p>Fysisch geograaf Kim Cohen van de Universiteit Utrecht komt op veldbezoek vanwege de bizar grote diepte en de bijzondere bodemopbouw van het kolkgat. Hij prikt met alle verlengstukken van zijn guts, en met behulp van het gewicht van in totaal vier volwassen, op ruim tien meter diepte de onderkant van het kolkgat aan.</p>
<blockquote><p>De kans is dus groot dat Hadrianus <em>himself</em> op deze weg heeft gestaan</p></blockquote>
<p>Dat rampgat verklaarde meteen die vreemde wegomlegging: dubbele palenrijen schuin op het hoofdtracé van de Limesweg. Ongebruikelijk, want ‘bij de Romeinen loopt alles recht’. Waarom hier niet? Die omlegging volgde precies de contouren van het kolkgat, en was op basis van dendrochronologisch onderzoek opgetrokken met hout uit het jaar 124/125.<br />
Dat veroorzaakte bij de archeologen meteen een klik: rond die tijd beval keizer Hadrianus, die in 121 op inspectie was in onze drassige Rijndelta, tot een grote herstelcampagne. Op verschillende plekken langs de noordgrens werd daarom de infrastructuur herbouwd door het Romeinse leger, dat met een groot aantal manschappen en complete hei-installaties soms vele meters weg per dag uit (of ín) de grond kon stampen.</p>
<p>De kans is dus groot dat Hadrianus <em>himself</em> op de weg heeft gestaan, waar de archeologen nu – een kleine tweeduizend jaar later – de palen van blootleggen, afsponzen en er heel behoedzaam uit trekken. Dat Hadrianus precies de palen zag die nu door de handen van bevlogen vrijwilligers worden gewassen en vervolgens door de enige houtspecialist in Nederland (Silke Lange) worden onderzocht om weer een nieuw puzzelstukje in de geschiedschrijving te leggen.</p>
<h5>Grootste moerasbrug</h5>
<p>Maar het mooiste van de opgraving is misschien nog wel dat op de oever van het kolkgat het landhoofd van een brug wordt aangetroffen, mogelijk de grootste moerasbrug van Romeins Nederland. Samen met de eerder aangetroffen duikers en de wegomlegging vormt dit een van de vroegste vormen van grootschalig watermanagement op ons grondgebied, een soort Rijkswaterstaat avant la lettre.</p>
<div class="gallery gallery-columns-2 clearfix gallery-size-"><div class="gallery-inner clearfix"><div class="gallery__expand pulse"><div class="gallery__plus"></div></div><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="0"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/05/Opgraving-1280x721.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1280" height="721"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="1"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/05/Naamloos-3.png" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="986" height="555"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="2"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/05/vrijwilligers.png" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="986" height="555"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="3"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/05/vrijwilligers-2.png" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="986" height="555"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="4"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/05/De-ingeslagen-houten-palen-langs-de-Romeinse-weg-van-rond-125-1-1.png" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="987" height="555"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure></div></div>
<p>Veel mensen denken bij hoogtepunten uit de Romeinse archeologie waarschijnlijk aan mozaïekvloeren, stenen aquaducten en tempelcomplexen, maar ergens is zo’n houten moerasbrug minstens even bijzonder, want Romeinse houtbouw is vaak al lang en breed weggerot. Dat hier in Utrecht complete palenrijen en houten brugdelen in de bodem bewaard zijn gebleven, is te danken aan de vette klei en het grondwater. Door die zuurstofarme omgeving zijn de werkomstandigheden grillig, maar de conserveringsomstandigheden ideaal, bijna Pompeii-achtig (alleen is daar alles verkoold).</p>
<p>Even voor het beeld, zoals projectleider Nils Kerkhoven veelvuldig tegen iedereen in het veld zegt: ‘Die brug is misschien wel vijfenveertig meter lang hè? Die liep van hier – hij navigeert over de stukken puin en beton langs de rand van de werkput – tot daar ongeveer, tot dat trafohuisje.’ Hij wijst naar het transformatorhuisje van grijs baksteen aan de rand van de site, met op de achtergrond de al gerealiseerde hoogbouw uit de eerste bouwfase. ‘Van alle plekken waar dat lelijke trafohuisje had kunnen staan, is het waarschijnlijk precies op het landhoofd van de Romeinse moerasbrug neergezet.’</p>
<p>Het andere landhoofd ligt er wel fabelachtig bij: uit het vlak steekt een extreem dikke eiken funderingspaal (‘de dikste ooit waargenomen ten noorden van de Alpen’) en daarnaast een compleet front van houten palen van een nog nader te determineren houtsoort.<br />
‘Ik krijg hier wel meteen een enorm ieperig gevoel bij’, aldus gemeentearcheoloog Erik Graafstal, die geregeld even langskomt. Hij werkt al bijna dertig jaar ‘in de Romeinen’, ‘en dit is geen goud’, zegt hij bij het zien van de aanzet van die brug. ‘Dit is platinum.’</p>
<p>In het gat van de middelste paal is die ochtend een munt gevonden. Geen goud, maar brons, uit de tijd van Vespasianus (69-79 AD, maar zulke munten circuleerden soms tientallen jaren).<br />
‘Hartje Flavische periode’, zegt Graafstal, ‘en precies in het midden van het palenjuk van de brug! Dat kán wijzen op een bouwoffer – de Romeinen waren per slot van rekening erg van de rituelen, en dat die munt exact in het midden ligt is wel heel toevallig.’ Graafstal ziet het niet voor het eerst.</p>
<p>Er is inmiddels ook één eiken brugplank opgegraven of beter: met de blote handen door de blubber tastend heel voorzichtig blootgelegd. Vanwege de capillaire werking van het water in de kleibodem (het komt snel omhoog) kunnen de archeologen zonder bronbemaling niet verdiepen. Ze steken hun armen tot de schouders in de drek om te voelen: als de pompen uitstaan, staat het water tot je lippen. Daar moeten de Romeinen ook last van gehad hebben.</p>
<blockquote><p>Behoud in situ betekent in de praktijk: niet verder opgraven, maar zand erover. Letterlijk.</p></blockquote>
<h5>Zand erover</h5>
<p>In gesprekken tussen bevoegd gezag, archeologen en opdrachtgevers is het woord ‘behoud’ inmiddels gevallen, in het veld wordt even gevloekt. Behoud <em>in situ</em> (ter plekke) is een loyaal principe: het gaat uit van het feit dat je archeologie beter in de grond kunt laten voor toekomstige generaties, daar ligt het per slot van rekening al eeuwenlang goed (en in context bovendien). Het is ook gestoeld op de gedachte dat er later, wanneer de nog te bouwen flats bovenop het kolkgat weer gesloopt zullen worden en de bodem opnieuw verstoord moet worden, weer andere onderzoeksvragen en betere onderzoekstechnieken zullen zijn. En daarmee gaat het uit van het idee dat tegen die tijd nog steeds de wil en interesse bestaat om archeologie te onderzoeken. Mogelijk een optimistische gedachte in het licht van klimaatverandering, verdroging van de ondergrond en andere ontwikkelingen. Zo werd bijvoorbeeld deze zomer de complete faculteit Aardwetenschappen aan de VU wegens bezuinigingen in het onderwijs te verdwijnen.</p>
<p>Behoud in situ betekent in de praktijk: niet verder opgraven, maar zand erover. Letterlijk. Zand over deze belangrijke Romeinse vindplaats, om de nieuwe hoogbouw op te funderen. Zand over het bewerkte hout dat na tweeduizend jaar nog intact in de grond zit, zand over dat spookachtige kolkgat en over het vondstmateriaal waar de archeologen na maanden opgraven onder af en toe erbarmelijke omstandigheden (sneeuw, stortregens, stugge klei, tot de knieën in koud water) en de eerste veelbelovende vondsten (militair riembeslag, een minutieus bewerkte zilveren ketting, zeer vernuftig bewerkt hout) zo naar uitkijken. Zand over nog meer eventuele bouwoffers en houtconstructies; alles wordt dan bewaard voor toekomstige generaties die hopelijk even zorgvuldig met erfgoed omspringen als de archeologen hier en nu, die het archeologisch onderzoek de komende dagen in recordtempo moeten afronden.</p>
<div class="info-box">
<p>Laura van der Haar (1982) is schrijver en archeoloog. Voor Vrij Nederland werkt zij aan een grote reportage over de Nederlandse bodem en onze (politieke) omgang daarmee. Hoe vinden we een balans tussen al die grondstoffen, gangenstelsels, dassenburchten, zwerfstenen, verdronken landschappen, archeologische vondsten, gewassen en gassen? Lees het in ons zomernummer van augustus.</p>
</div>
<p><span style="font-weight: 400;">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></span></p>


Grootse vondst in Utrecht: ‘Geen goud maar platinum’