De Hongaarse regering wil dat de bevolking zondag in een referendum ‘nee’ zegt tegen vluchtelingen, ondanks het tekort aan arbeidskrachten. Achter de schermen wordt gewerkt aan een oplossing: migranten uit Oekraïne. Prikkeldraad in het zuiden, fluwelen handschoentjes in het noorden? De ene vluchteling is de andere niet.

Omdat campagnevoeren bij wet verboden was tot 13 augustus, heeft premier Viktor Orbán al maanden geleden een ‘informatievoorziening’ uitgerold. Spotjes op tv moeten de publieke opinie in de richting van nem (‘nee’) sturen en in bushokjes hangen posters die vluchtelingen aan terrorisme linken. De posters zijn betaald met belastinggeld. ‘Wist u dat Europa sinds de migratiecrisis al 300 doden heeft moeten verwerken dankzij terroristische aanslagen?’ ‘Wist u dat Brussel een hele stad aan migranten naar Hongarije wil sturen?’
Hongarije moet volgens de EU-quota, die op 2 oktober worden betwist in het referendum, 1.300 vluchtelingen opvangen. Zo’n kleine stad is in Hongarije nog niet gevonden, maar de waarheid is een ondergeschoven kindje. Een oppositiebeweging heeft besloten satirische varianten van de posters te verspreiden: ‘Wist u dat het grootste gevaar voor Hongarije tijdens de Olympische Spelen van buitenlanders kwam?’

De regeringscampagne lijkt zich uit te betalen, want het volk gaat naar verwachting nem stemmen, al is de opkomst nog een vraagteken en staat de geldigheid van het referendum daarmee op de tocht. Ondertussen kampt het land met een krimpende beroepsbevolking. Werkgevers zijn dringend op zoek naar verse arbeidskrachten. Het is ironisch: juist Hongarije, dat migranten zo resoluut afwijst, heeft ze het hardst nodig.

Werkweek van 85 uur

Eszter Fejszés is bedrijfsleider van een idyllisch restaurant aan de Donau, met een terras vol bloemen en uitzicht op het majestueuze parlement van Boedapest. Ze glimlacht als het arbeiderstekort ter sprake komt: ‘Ik heb nog obers, barmannen en keukenpersoneel nodig. Het is heel, heel erg moeilijk om personeel te vinden.’ Fejszés adverteert op verschillende websites, zet oproepen op Facebook en vraagt collega’s om hulp. Niets helpt, al had ze geluk toen de 33-jarige Janos op de bonnefooi kwam aanwaaien.
Haar werknemers draaien diensten van zestien uur per dag. Eigenlijk wil Fejszés ze een gunstiger schema aanbieden. ‘Maar dat kan nu niet,’ zucht ze. ‘Het is drie dagen werken, één dag rust.’ Oftewel: een werkweek bevat 85 uur.

Niet alleen in het restaurant van Fejszés worden overuren gedraaid. Het tekort aan arbeiders is merkbaar in alle sectoren, zowel bij goedbetaalde banen als in het lage segment. Bij Burger King naast het beroemde Keteli-station staan de klanten rijendik. ‘Nu valt het nog mee,’ zegt bedrijfsleider Attila Benheggi. Hij werkt mee achter de balie en heeft maar een paar minuten tijd. Maar straks heeft hij echt een probleem: dan zeggen alle studenten hun zomerbaantje weer op.

Werkgevers klagen over een gebrek aan personeel, het personeel klaagt over de lonen van krap 400 euro per maand. Het probleem is vaak ook structureel. In het hart van Boedapest, pal naast de Sint-Stefanusbasiliek, staat het hoofdkantoor van Danubius Hotels. De hotelketen heeft 22 vestigingen verspreid over het land. Binnen vertelt HR-manager Adrienn Péter over de tekorten. Ze zoekt voor elke afdeling naar personeel. ‘Overwerk is nu de enige oplossing.’ Haar baan is uitdagend, benadrukt Péter, maar sollicitatiegesprekken volgen een vast stramien: vrijwel iedereen wordt aangenomen. ‘Op elke tien vacatures hebben we tien reacties, ongeveer. Het is ook een kwalitatief probleem,’ verzucht ze. Als werknemers niet blijken te voldoen, krijgen ze een andere baan met simpeler taken. Er wordt gepuzzeld en geschoven, terwijl iedereen op de tenen loopt.’

‘Kijk,’ zegt Péter. Ze wijst op een stapel formulieren. ‘Ik werk aan een plan voor hogere lonen. We moeten wel.’ Péter beschrijft hoe bedrijven tegen elkaar opboksen. Zo belooft de Lidl werknemers 26 procent opslag na een jaar. Een ander bedrijf geeft een netto weeksalaris als instapbonus. Ter verduidelijking: het gaat om de meest simpele, laagstbetaalde banen.

Een loonsverhoging is geen overbodige luxe. Wie een paar dagen in Boedapest is, hoort steeds dezelfde geluiden. Werkgevers klagen over een gebrek aan personeel, het personeel klaagt over de lonen. Maandsalarissen van een krappe vierhonderd euro zijn geen uitzondering.

Op een terras in het centrum vertelt de kalende veertiger Attila Dobos dat hij elke winter naar Oostenrijk gaat. ‘Ik hou van dit land, dus ik wil niet definitief weg. Maar in Oostenrijk verdien ik vijf keer zoveel terwijl ik maar acht uur per dag hoeft te werken.’ Hij veegt wat druppels zweet van het voorhoofd. In Hongarije tellen de werkdagen dertien uur. De opbrengst van een maand lang buffelen is 650 euro, waarvan hij 33 procent afstaat aan de belasting. En dan heeft Dobos nog geluk; het minimumloon is ongeveer de helft.

Morele verplichting

In een chique wijnbar aan de Donau, op zo’n honderd meter van het bloemrijke terras van Fejszés, schenkt Sándor Deák twee glaasjes pálinka in. ‘De beste van het land,’ zegt hij trots. Deák kan zich een gul gebaar permitteren. Zijn wijnbar – geen bloemen, maar wel indrukwekkende wijnschappen – loopt goed. Dat merken de werknemers ook. ‘Iedereen wil hier werken. Ik verdien net zoveel als een Oostenrijkse afwasser,’ zegt Deák. De 33-jarige Hongaar glimt van trots. Evenveel als een Oostenrijkse ober verdient hij niet, maar Deák telt zijn zegeningen. ‘Ik heb geluk,’ weet hij. ‘En zolang ik mijn flatje kan betalen, wil ik hier niet weg. Dit is mijn thuisland.’

In het centrum werkt Micaela Calderale op een ander terras. In het weekend werkt ze als financieel adviseur. Met die twee banen kan ze samen met haar vriend een flatje te huren. ‘Dat is alles wat ik wil,’ zegt ze. Vertrekken is geen optie. ‘Het is niet goed voor het land als iedereen zou vertrekken,’ zegt ze. ‘Je hebt ook een morele verplichting.’
In het noordwesten van Hongarije wordt goed duidelijk wat de inkomensverschillen met een gemeenschap doen. Het stadje Sopron ligt een kwartier van de Oostenrijkse grens en op vijftig minuten van Wenen. Veel inwoners emigreren of reizen dagelijks op en neer. Wie in Oostenrijk geen reguliere baan vindt, gaat er in het weekend schoonmaken. Ook het plaatselijke ziekenhuis kent een leegloop. ‘Alleen de oude dokters blijven over,’ zegt Zita Varga (50). Ze is een van de weinige neurologen en moet 22 patiënten in zes uur behandelen. Op de EHBO is het tekort nog schrijnender, terwijl de wachtlijst voor operaties uitbreidt.

Ondertussen verslechtert de sfeer. ‘De doktoren zijn gefrustreerd, ze schepen patiënten op met hun eigen problemen,’ zegt Varga. ‘Dat hoort niet. Ze moeten de patiënten helpen, niet andersom.’ Varga klaagt zelf ook, over de vele nachtdiensten, het salaris dat al 26 jaar niet stijgt en het administratieve werk. Zelf sluit Varga zich aan bij de morele verplichting die Calderale noemde. Ze wil er zijn voor de mensen uit haar stad. Gelukkig is het pensioen nog ver weg.

Een ‘ramp’

De aantrekkingskracht van het buitenland is niet eens het grootste probleem. De grootste boosdoener is de demografie. Terug in Boedapest spreken we de initiator van een opmerkelijk idee, die eerst het probleem uitlegt. ‘Zelfs als er niemand emigreert, krimpt de beroepsbevolking met 45.000 personen per jaar,’ vertelt Ferenc Rolek, onderdirecteur en HR-manager van Boedapest Bank. Hij zetelt op de hoogste verdieping van een hip en kleurrijk kantoor aan de rand van de stad. Rolek geniet elke dag van het uitzicht. Deze zomer heeft Rolek gewerkt aan een ‘masterplan’ in zijn rol als vicevoorzitter van een invloedrijke lobbyclub. Hij probeert bij vlagen diplomatieke trekjes te veinzen, maar als de problemen ter sprake komen, neemt hij geen blad voor de mond: het land moet voor een ‘ramp’ worden behoed. Rolek rekent: ‘In tien jaar tijd verliezen we een half miljoen arbeidskrachten terwijl we er maar vijf miljoen hebben. De situatie is ernstig, maar de trend nog zorgelijker. Het wordt elke minuut, elk uur, elke dag en elk jaar erger.’

Een kwart miljoen Oekraïners naar Hongarije lokken, hoe doe je dat? Nou: ze hebben het moeilijk in eigen land, dus dat is gunstig.De focus van het plan ligt op jongeren en ouderen, het ambtenarenapparaat kan kleiner en stadswerkers moeten worden omgeschoold. ‘Maar zelfs,’ en Rolek houdt even een adempauze, ‘als we al die veranderingen succesvol doorvoeren, is het niet genoeg.’
En dus zijn er gastarbeiders nodig. En veel ook. ‘Jullie hadden hetzelfde probleem in West-Europa. Dat is ook opgevangen met migratie,’ zegt Rolek. Zijn lobbyclub, de Vereniging voor Hongaarse Werkgevers en Industriëlen, wil arbeiders die ‘echt iets kunnen’. Vaklui. Zo zijn er tekorten in de IT-sector, bij productiebedrijven, in de dienstensector en in de landbouw.

Rolek lonkt naar een buurland. ‘In Polen wonen een miljoen Oekraïners,’ fluistert hij. Zoveel heeft hij er niet nodig. ‘Maar het moet kunnen om, laten we zeggen, 40.000 man aan te trekken.’ Rolek lijkt het getal uit de lucht te plukken. Als we later het masterplan in handen krijgen, zien we een aantal van 250.000 vermeld staan. Aangezien de Poolse bevolking vier keer zo groot is als de Hongaarse ‘zou dat in verhouding zijn’, zo staat er.

Een kwart miljoen Oekraïners naar Hongarije lokken, hoe doe je dat? Volgens Rolek moet het lukken: ze hebben het moeilijk in eigen land, dus dat is gunstig. De vereniging wil een grootschalige wervingscampagne, gecoördineerd door de overheid. ‘Bedrijven moeten onder die overheidsparaplu naar Oekraïne kunnen gaan,’ aldus Rolek. ‘Daarnaast hebben we speciale werkvergunningen nodig, want Oekraïne is geen EU-land.’

Daar raakt Rolek een gevoelig punt. Implementatie van zijn plan zou resulteren in een ietwat tegenstrijdig beleid: aan de zuidflank worden vluchtelingen verwelkomd met een metershoog hek, terwijl voor migranten in het noordoosten, ook van buiten de Europese Unie, de rode loper wordt uitgerold.

Het contrast met de 1.300 quota-vluchtelingen is helemaal groot. Die zijn evenredig aan een half procent van de Oekraïners.

Fluwelen handschoentjes

Hoewel Rolek beweert dat zijn plan ‘niet meer dan een voorstel’ is, neemt minister Mihály Varga van Nationale Economie alvast een voorschot op de uitvoering. Hij vertelt half september dat hij arbeiders wil halen uit landen met ‘vergelijkbare culturele en historische tradities’. Oekraïne hoort daarbij. ‘Het zou stom zijn om een grote investering als deze mis te lopen,’ zegt hij tegen een Hongaarse krant. Hij wijst naar Polen en Tsjechië. Die laten al langer Oekraïners toe op de arbeidsmarkt. Ook voor die landen geldt de paradox, maar in mindere mate. Hoewel de regeringen tegen de komst van vluchtelingen zijn, wordt er geen hek gebouwd, noch een referendum gehouden.
Als we het plan voorleggen aan de Hongaars-Oekraïense Kamer van Koophandel (KvK) begint directeur György Kota hardop te lachen. ‘Nonsens! 250.000? Dat is bullshit, zo’n idee is niet realistisch. Niemand wil zoveel Oekraïners.’

Hij heeft haast. Als hij de dag erna terugkomt op onze vragen, is Kota begripvoller: het bestaan van dit plan is al langer een wijdverspreid gerucht, zo geeft hij toe. Opnieuw noemt hij het getal van 250.000 onrealistisch. ‘Maar ik heb veel met Oekraïense diplomaten gewerkt en ik kom er geregeld, ook in het oosten. Het klopt: hun cultuur past goed bij de onze.’

Mocht het plan er komen, dan staat de KvK te trappelen om mee te doen. Kota vertelt over een uitgebreid netwerk en de zojuist geopende kantoren in Kiev en Odessa. ‘Het is een geografisch gebied waar wij veel comfortabeler werken dan welke organisatie dan ook. Als onze bedrijven arbeid nodig hebben, zullen we meedoen.’

De organisatie van Kota behartigt vooral Hongaarse belangen. Zit Oekraïne straks niet met de gebakken peren? ‘Nee,’ ontkent Kota. ‘In dat land zijn anderhalf miljoen mensen op de vlucht. Dat brengt sociale problemen met zich mee.’ Hij wijst op huisvesting, werkgelegenheid, scholing en gezondheidszorg. ‘We kunnen Oekraïne verlossen van die problemen. Bovendien zullen de arbeiders terugkeren met Europese werkervaring zodra het land stabieler wordt.’

Op de Oekraïense ambassade in Boedapest wordt het verhaal van Kota bevestigd. Sterker nog: de Oekraïense regering heeft zelf een verzoek uitgestuurd. ‘We hebben EU-landen, waaronder Hongarije, gevraagd om Oekraïense vluchtelingen op te vangen en een baan voor ze regelen,’ aldus ambassadeur Liubov Nepop.

De ambassadeur spreekt expliciet over vluchtelingen. Dat zou het beleid helemaal tegenstrijdig maken: terwijl Hongarije in het zuiden klaarstaat met prikkeldraad zou het ineens fluwelen handschoentjes aantrekken in het noorden. De ene vluchteling is de andere niet.

Mooie handelsrelaties

Wie over de beroemde Kettingbrug van Buda naar Pest loopt, komt in het educatieve en economische hart van de stad terecht. De Academie voor de Wetenschappen, in neorenaissancestijl, ligt pontificaal in beeld, met daarnaast een standbeeld van de negentiende-eeuwse graaf István Széchenyi. Hij staat bekend als een groot vernieuwer. Széchenyi verhardde wegen, legde de eerste spoorlijn aan en gaf de Donau een nieuw stroombekken. Ook de brug en de Academie waren zijn initiatief.

Twee straten verderop ligt de Central European University. Die is in 1991 opgericht door een andere vernieuwer: György Soros. De Hongaars-Amerikaanse miljardair wilde met de universiteit ‘de omwenteling naar democratie ondersteunen’. Hij financierde allerlei oppositiebewegingen tegen het communisme, en voorzag later de kleurenrevoluties in omringende landen van sponsorgeld.

Een nieuwe vraag zich op: waar zijn die vluchtelingen? Op straat zijn alleen nog bedelaars te zien.De regering walgt van de instellingen van Soros, van wie premier Orbán vermoedt dat hij de natiestaat onderuit wil halen met behulp van de islam. Aan de andere kant moeten de progressieve academici op de Central European University niets hebben van het nationalisme van de regerende Fidesz-partij. Martin Kahanec, een hoogleraar gespecialiseerd in arbeid en migratie, houdt een betoog dat op regeringsburelen nooit te horen zal zijn. ‘Ik ben geen expert op het gebied van vluchtelingen, maar ik zou zeggen: als ze toch in het land zijn, maak er dan gebruik van. Laat ze integreren.’

Volgens Kahanec zijn de Syriërs een verrijking voor het land: ‘Immigranten van verder weg komen met nieuwe ideeën en nieuwe kennis. Bovendien hebben ze connecties in hun thuisland, die resulteren in mooie handelsrelaties. Ik bedoel niet alleen hightech innovatie, maar ook restaurants, salons, kapperszaken.’ Kahanec noemt de Thaise massagesalons als lichtend voorbeeld. Hij vindt dat de regering moet investeren in omscholing en sociale integratie. Wie de hand op de knip houdt, krijgt de kosten later terug. Veel harder, en veel pijnlijker.

Interculturele mediator

Terwijl Kahanec zijn betoog houdt, werpt een nieuwe vraag zich op: waar zijn die vluchtelingen? Op straat zijn alleen nog bedelaars te zien. De 392.000 migranten die vorig jaar asiel aanvroegen, zijn vrijwel allemaal vertrokken en de laatste overgebleven vluchtelingen, zo’n drieduizend, verblijven in opvangplaatsen. ‘Iedereen wil door naar West-Europa,’ zegt Erno Simon van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR. Nieuwe aanwas is er niet, want het hekwerk in het zuiden blijkt verrassend effectief.
In de afgelopen tien jaar zijn er maar 4.500 vluchtelingen bijgekomen. ‘Dat stelt niets voor op de arbeidsmarkt,’ merkt Simon terecht op. Toch betoogt hij dat de regering een blunder maakt. ‘Ik ontmoet zoveel asielzoekers die perfect Engels spreken. Dokters, ingenieurs. Dat zijn allemaal goede arbeidskrachten. We moeten hen er juist van overtuigen om hier te blijven.’ Simon probeerde jarenlang een netwerk op te zetten dat vluchtelingen aan werkgevers kon koppelen. Hij faalde. Nog steeds doen organisaties hun best. ‘Maar dat kun je geen functionerend systeem noemen.’

Daar denken ze bij Menedek, de Hongaarse Vereniging voor Migranten, wel anders over. De organisatie houdt elke twee weken een ‘jobseeker club’. Aan de telefoon vertelt initiatiefnemer Ildikó Barcza enthousiast over alle projecten. Het systeem lijkt, in tegenstelling tot wat Simon beweert, uiterst professioneel: vluchtelingen krijgen hulp met papierwerk, cv-training, psychosociale training, simulaties van sollicitatiegesprekken en ontmoetingen met mogelijke werkgevers. Er zijn groepstrainingen om trauma’s te verwerken en psychiaters voor privégesprekken. Wie wil solliciteren, krijgt een interculturele mediator mee.

Ook werkgevers krijgen begeleiding. Binnenkort verschijnt een speciaal boek over de omgang met vluchtelingen. Menedek werkt zelfs aan een trainingsprogramma. Kosten noch moeite worden gespaard. Ondertussen ontwijkt Barcza de vraag hoeveel vluchtelingen er komen opdagen. Na wat aandringen capituleert ze: ongeveer tien per sessie. In totaal zijn er veertig bezoekers geweest en Barcza verwacht, met enig optimisme, over twee jaar de vijfhonderd te hebben gehaald.

In de praktijk zijn vluchtelingen pure noodzaak geworden. De ‘jobseeker club’ wordt inmiddels zelf benaderd door werkgevers. Dat was voorheen wel anders: Barcza moest alles uit de kast halen om de sceptische werkgevers te overtuigen. Die milde vorm van xenofobie is er nog steeds, maar sommige werkgevers hebben geen keuze. Alternatieven zijn er niet.

Deal op tafel

Op het kantoor van Danubius lijkt er weinig veranderd. Als we Péter vragen of vluchtelingen voor haar een oplossing kunnen zijn, schieten haar nekspieren in de kramp. ‘Als ze hun werk serieus willen doen, waarom niet?’ Ze lijkt het sarcasme zelf ook te horen. ‘Laat ik het zo zeggen: ze worden niet gediscrimineerd op basis van afkomst.’ Haar tong componeert een politiek correct antwoord, maar haar lichaam schreeuwt nee.
Kort daarna heeft Péter een verrassende mededeling. Ze is pasgeleden benaderd door een uitzendbureau met, jawel, het aanbod van Oekraïners. ‘Ze vertelden mij dat ze zojuist een deal hebben gesloten met de overheid. Het is een interessant idee, ik denk erover na.’

Wellicht ligt er achter de schermen al een deal op tafel. Péter wil niet zeggen met welk uitzendbureau ze heeft gesproken en Ferenc Rolek herhaalt dat het masterplan ‘echt nog maar een voorstel’ is. Toch worden de eerste contouren van een paradoxaal beleid stilaan zichtbaar.

Arbeidsmarkt en vluchtelingen in Europa
Hongarije is niet het enige land dat staat te springen om werknemers. Zo is er ook in Duitsland een dringend tekort aan arbeidskrachten, met zo’n half miljoen openstaande vacatures. Sinds 2015 kwamen er meer dan twee miljoen vluchtelingen, van wie het grootste gedeelte bleef. Komen zij wel aan werken toe?

Daar horen we verschillende verhalen over. Op 3 mei kopt Deutsche Welle: ‘Duitse banenmarkt is booming maar vluchtelingen profiteren niet’. Twee maanden later kopt hetzelfde medium: ‘Duizenden vluchtelingen vinden werk in Duitsland’.

De tegenstrijdige krantenkoppen tonen aan hoe lastig het is om conclusies te trekken. Toch geven de meeste onderzoeken, onder meer van het Duitse Bureau voor de Statistiek en het Berlijnse Instituut voor Populatie en Ontwikkeling, een somber beeld. Angela Merkel erkent de problemen en probeert bedrijven warm te maken voor vluchtelingen. Dat lukt nauwelijks. Zelfs het initiatief ‘Wir zusammen’, waaraan honderd bedrijven meedoen, is geen doorslaand succes. Gemiddeld namen de bedrijven vierenhalve vluchteling aan.

Vluchtelingen gaan veelal naar landen met economische voorspoed, lage werkloosheidscijfers en hoge banenkansen (Zweden, Duitsland, Oostenrijk, Verenigd Koninkrijk) hoewel ze niet primair gefocust zijn op het vinden van werk, zo blijkt uit cijfers van Eurostat en een rapport van twaalf IMF-onderzoekers. Dat rapport benadrukt het belang van integratie op de arbeidsmarkt. Die is over het algemeen moeizaam, maar verbetert naarmate de tijd vordert – al hebben vluchtelingen in bijvoorbeeld Duitsland decennia later nog achterstanden.
Belangrijk voor vluchtelingen is het faciliteren van ondernemer-schap. Nederland kent een gunstig klimaat. Ons land is zelfs koploper wat betreft het aantal vluchtelingen dat zelfstandig ondernemer is geworden. Overigens hebben alleen Servië, Hongarije, Zweden, Oostenrijk en Duitland meer asielaanvragen van Syriërs verwerkt in de afgelopen vijf jaar. De eerste twee landen zijn slechts ‘doorstroomlanden’, dus Nederland is tamelijk populair.

Ook hier is integratie op de arbeidsmarkt een probleem. In een gezamenlijk onderzoek waarschuwen het ministerie van Justitie, het Sociaal en Cultureel Planbureau en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid begin dit jaar dat vluchtelingen te veel tijd verliezen. Wachtend op papierwerk, een status of een woning lopen ze een achterstand op die niet meer goed te maken valt.
Vooral lageropgeleiden hebben het moeilijk. Dat beeld zal niet snel veranderen: volgens Jaap de Koning, hoogleraar arbeidsmarkt-beleid, blijven er door technische ontwikkeling steeds minder banen uit het lage segment over. Hij suggereerde al eens om de banenplannen uit de jaren negentig ‘in een nieuw jasje te steken’. Inmiddels lijkt het duidelijk dat de huidige stroom migranten hoger opgeleid is dan vorige varianten, al ontbreken betrouwbare cijfers.

De Hongaarse paradox: waarom Hongarije geen vluchtelingen wil, maar ze keihard nodig heeft