Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Analyse

<p>Om de EU te helpen dealen met Trump, Xi en Poetin hopen veel EU-lidstaten op een assertiever Duitsland. Direct na de verkiezingen stond winnaar CDU-leider Friedrich Merz, die op 6 mei als nieuwe Bondskanselier aantreedt, op de stoep in Brussel en Parijs. De Frans-Duitse as van ‘Merzcron’ en de zogenoemde Weimar-driehoek moeten weer topprioriteit krijgen. Een dag na zijn installatie bezoekt Merz dan ook Parijs, van waar hij doorvliegt naar Warschau.</p>
<p>De eerste tekenen zijn veelbelovend. Lucas Guttenberg, programmadirecteur Europa’s toekomst bij denktank Bertelsmann Stiftung, windt er geen doekjes om: ‘Op Europees niveau heeft Scholz het qua relatiebeheer vrij slecht gedaan. Het is moeilijk om hem op dat punt niet te verslaan.” Voormalig kanselier Olaf Scholz wist zijn leidersrol niet waar te maken. Maar het is de vraag of Merz kan voldoen aan de hoge verwachtingen. Het gebrek aan Duits leiderschap van de afgelopen jaren heeft namelijk diepgewortelde, structurele redenen. Hoewel de nieuwe coalitie de problemen erkent, worden de fundamentele oorzaken in het coalitie-akkoord nauwelijks aangepakt.</p>
<p>Merz profileert zich graag als pro-Europees en wijst op zijn Europese ervaring: hij begon zijn carrière als Europarlementariër. Maar Thu Nguyen, plaatsvervangend directeur bij Europa-denktank Jacques Delors Centre, ziet ook andere signalen: ‘Hij is impulsief en heeft de neiging om, als het erop aankomt, terug te vallen op nationale instincten. Bijvoorbeeld als het gaat om immigratie.’ Merz wil asielzoekers aan de Duitse grens terugsturen. Dat kondigde hij aan zonder het gesprek aan te gaan in Brussel. Je kunt het zien als assertief conservatief leiderschap, maar volgens Nguyen is terugsturen aan de grens in strijd met het Europees recht. Bovendien benadrukt ze dat Merz’ aandacht voor Warschau en Parijs nog geen focus op de EU hoeft te betekenen.</p>
<h5><strong>De German vote</strong></h5>
<p>Het meest zichtbare symptoom van het in de afgelopen jaren afwezige Duitse leiderschap staat in Brussel bekend als ‘the German vote’. Regelmatig moet Duitsland zich in de Europese Raad – waarin de lidstaten vertegenwoordigd zijn – onthouden, tegenstemmen of zelfs terugkomen op al uitonderhandelde voorstellen, omdat Berlijn het niet of pas heel laat eens wordt over het Duitse standpunt. Binnen de ministeries wordt weinig druk ervaren om tot een standpunt te komen. Guttenberg, eerder zelf ambtenaar, liep hier ook tegenaan: ‘Je wordt vrij snel meegezogen in eindeloze coördinatieprocessen.’</p>
<p>Ook het typisch Duitse Ressortprinzip, dat bepaalt dat ministeries onafhankelijk van elkaar opereren, speelt een belangrijke rol. Het moet machtscentralisatie tegengaan. Dat is historisch verklaarbaar, maar betekent in de praktijk dat ambtenaren van verschillende ministeries langs elkaar heen werken. Dit bemoeilijkt het bereiken van gezamenlijke standpunten over Europese voorstellen.</p>
<blockquote><p>‘Het onvoorspelbare Duitse standpunt leidde tot veel onzekerheid’</p></blockquote>
<p>Dit maakt de lidstaat met het grootste stemgewicht een onvoorspelbare onderhandelaar voor Europese partners. De grootste prijs betalen de Duitsers echter zelf, volgens Guttenberg. ‘Ze zouden veel meer invloed kunnen hebben als ze vroeger in de onderhandelingen hun standpunt bepalen.’ Ook Duitse diplomaten in Brussel uitten eerder hun frustratie. In 2023 lekte zelfs een interne brandbrief van de Duitse EU-ambassadeur uit. Günter Gülker, directeur van de Duits-Nederlandse Handelskamer, ziet ook ongenoegen bij bedrijven: ‘Het onvoorspelbare Duitse standpunt leidde tot veel onzekerheid.’</p>
<h5><strong>Druk op de ketel</strong></h5>
<p>In de coalitieonderhandelingen tussen CDU/CSU (‘de Union’) en SPD lagen meerdere voorstellen op tafel om de inefficiënte EU-coördinatie aan te pakken. Merz, die als oppositieleider graag op het German vote-probleem wees, wilde EU-beleid onder de Kanselarij centraliseren. De SPD zag meer heil in het invoeren van vaste deadlines voor regeringsstandpunten. René Repasi, voorzitter van de SPD-delegatie in het Europees Parlement en nauw betrokken bij de coalitieonderhandelingen: ‘Het probleem is niet dat je een compromis moet sluiten, maar dat het geen hoge prioriteit heeft. Een beetje druk op de ketel werkt het beste tegen een German vote. Precies dát zie je in Nederland.’​ Den Haag had tot voor kort in Europa de reputatie boven zijn gewicht te boksen. Volgens Repasi – ook hoogleraar Europees recht aan de Erasmus Universiteit – helpt het Nederland dat de regering binnen zes weken verplicht een standpunt over nieuwe commissievoorstellen moet delen met de Kamer.</p>
<p>Maar beide voorstellen haalden het coalitieakkoord niet. De Union en de SPD kwamen uiteindelijk uit op een wekelijks staatssecretarissen-overleg ‘om interministeriële conflicten zo snel mogelijk op te lossen’ en eventueel naar het kabinet over te hevelen. Experts zijn verdeeld over de effectiviteit van die oplossing. Guttenberg is teleurgesteld. Er wordt al wekelijks op dit niveau vergaderd, vaak met overvolle agenda’s en drie minuten per onderwerp. ‘Er verandert niets’, concludeert hij. Ook Repasi mist de vernieuwing.</p>
<p>Maar er zijn ook optimistischer geluiden. Anna-Maija Mertens, voorzitter van de Europese Beweging Duitsland: ‘Dit nieuwe overleg bevordert transparante en doelgerichte EU-coördinatie.’ Daarbij ziet ze ook een rol voor media en samenleving: ‘Wij moeten naar de resultaten van die vergadering vragen.’ Ook Felix Manuel Müller, adviseur bij de Konrad Adenauer Stiftung, een aan de CDU gelieerde denktank, is optimistisch. ‘Wat je hieraan ziet, is dat het probleem echt op de agenda staat en dat er druk gaat worden uitgeoefend.’</p>
<h5><strong>Oppositie in de coalitie</strong></h5>
<p>Nguyen benadrukt daarnaast dat de German vote vooral ook een gevolg was van het gebrek aan samenwerking in de ‘stoplichtcoalitie’. Die verliep moeizaam, mede doordat de liberale FDP en de Groenen ideologisch ver uit elkaar lagen. SPD-Kanselier Scholz trad daarbij te weinig op als bemiddelaar en leider. Het continue gerommel binnen de coalitie eindigde vorig jaar in de voortijdige val van de regering – uitzonderlijk in Duitsland. Nguyen: ‘De stoplichtcoalitie was tegen het einde gewoon onmogelijk. Ik denk ook omdat één partij in feite voor oppositie speelde binnen de regering.’ De FDP dwong de Duitse regering meermaals om de steun in Europa op het laatste moment onverwachts in te trekken. Dat verergerde het probleem de German vote, volgens Nguyen. Toch hoeft een coalitie van meerdere partijen niet onoverkomelijk te zijn. Guttenberg benadrukt nog maar eens: ‘Nederland heeft een systeem ontwikkeld waarin het werkt.’</p>
<p>Repasi verwacht dat de samenwerking binnen de ‘GroKo’ (Große Koalition van CDU/CSU en SPD) soepeler zal verlopen dan in de vorige coalitie. ‘Het grote verschil tussen een regering met twee partners en een met drie is dat er natuurlijk minder coördinatie nodig is.’ Bovendien lijkt het in Merz’ voordeel dat de drie ministeries met de grootste verantwoordelijkheid voor EU-coördinatie straks in CDU-handen zijn: de Kanselarij, het ministerie van Buitenlandse Zaken en dat van Economische Zaken. Zo is het Merz toch gelukt EU-beleid grotendeels onder de Kanselarij te concentreren.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<p>Merz’ politieke familie is bovendien goed vertegenwoordigd in Brussel. Met partijgenoot Ursula von der Leyen als Commissievoorzitter en een sterke meerderheid van de Europese Volkspartij (EVP) in het Europees Parlement en de Raad kan hij aan diverse touwtjes trekken. SPD’er Repasi waarschuwt wel voor een te dominante opstelling: ‘Met veel macht moet je verantwoordelijk omgaan. Overspeelt de CDU haar hand, dan kan dat binnen de regering tot problemen leiden, zeker als wij onze sociaaldemocratische punten niet meer terugzien in het Europese beleid.’ Voor zo’n blokkerende opstelling heeft de SPD met het ministerie van Financiën dan weer een belangrijke pion in handen – net als de FDP de afgelopen regeerperiode. Merz is dus gewaarschuwd.</p>
<h5><strong>Belangenstrijd</strong></h5>
<p>Europarlementariër Repasi benadrukt tot slot dat Duitsland zijn leidende rol in de EU al langer niet meer waarmaakt. ‘Dertig jaar geleden zei bondskanselier Kohl in navolging van zijn voorganger Schmidt: het Europese belang is het Duitse. Sindsdien vonden meer en meer bondskanseliers – of ze nou Schröder, Merkel of Scholz heetten – dat als Duitse en Europese belangen botsen, het Duitse voorgaat.’ Wie echt leiderschap in Europa wil tonen, moet volgens Repasi het Europese belang dan zwaarder laten wegen. ‘Dat is vooral een kwestie van mentaliteit.’</p>
<p>In tijden van diepe Duitse crises kunnen we dat waarschijnlijk niet verwachten van de nieuwe kanselier. Tegelijkertijd kan het breed gedeelde Europese crisisgevoel precies de druk zijn die Merz nodig heeft om leiderschap te tonen.</p>


Friedrich Merz: de Europese belofte?