Vanaf de pogrom op 7 oktober vorig jaar en de daaropvolgende Israëlische reactie, staat het conflict in het Midden-Oosten weer vol in de schijnwerpers. Het trekt diepe sporen in delen van onze samenleving. Jodenhaat explodeert. Vooral diegenen die in de politiek baat hebben bij radicalisering en uitsluiting, ruiken hun kans.

De overgrote meerderheid van de Nederlanders denkt genuanceerd over de oorlog: ze willen dat het bloedvergieten stopt, dat iedereen zich aan het internationaal recht houdt, ze gunnen Israëli’s en Palestijnen een leven in vrede en vrijheid. Tegelijk is er ook onderschatting: van hoe traumatisch het voor Joden is dat Israël als toevluchtsoord zo is aangevallen. En onderschatting van het gevoel van onrecht bij het uitblijven van een veroordeling van de grote schendingen van het recht door de regering-Netanyahu.

In de politiek is het conflict verworden tot stok om de ander mee te slaan. Conservatieve en radicaal-rechtse partijen werpen zich op als verdedigers van Israël en beschuldigen degenen die het Israëlisch optreden bekritiseren impliciet of expliciet van antisemitisme. Bij radicaal-links worden mensen uitgemaakt voor zionisten of zelfs racisten als ze staan voor het recht van Israël om terreur te bestrijden, of soms zelfs als ze het bestaansrecht van Israël verdedigen.

de missie van Vrij nederland

Sander Heijne is de nieuwe hoofdredacteur van Vrij Nederland. Hij praat je graag bij over onze toekomstplannen. Lees hier meer!

haat jegens de ander

Antisemitisme is de kanarie in de kolenmijn. Het is een graadmeter voor hoe het gesteld is met de tolerantie in de samenleving. Waar antisemitisme toeneemt, neemt de haat jegens de ander toe. En waar de haat toeneemt is geen enkele minderheid veilig.

Het is onze taak om een weg uit deze situatie te vinden, zodat dit conflict niet nog verder bijdraagt aan de groei van rechts-extremisme. Daarbij zou ik willen beginnen met een geloofwaardige en duurzame strategie om antisemitisme te bestrijden, als specifiek verschijnsel, maar wel ingebed in een brede strategie ter bestrijding van vreemdelingenhaat en rassenwaan.

Mijn uitgangspunt daarbij is het volgende. Van Israëli’s en Gazanen, inmiddels allemaal zwaar in shock, kan je nu niet verwachten dat ze zich in de positie van de andere kant verplaatsen. Het lijden van de ander blijft voorlopig buiten zicht. Van ons, buitenstaanders, mag wel worden gevraagd dat we de zaak van beide kanten bekijken, dat we niemand uitsluiten, om iedereen een arm leggen en tegelijk duidelijk aangeven wat onze grenzen zijn in het toelaatbare. Antisemitisme kan niet worden getolereerd en moeten we veel structureler en concreter bestrijden, willen we de woekering ervan stoppen. Het is een even noodzakelijke als nobele strijd, mits hij onderdeel is van de brede strijd tegen ontmenselijking, haat en uitsluiting – jegens iedereen die anders is.

‘De grootste vijand is de onverschilligheid van de meerderheid’

Veel verhalen over het nazitijdperk zijn geschreven met de kennis van hoe het afliep. De Oostenrijks-Joodse auteur Joseph Roth schreef er al over in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw, toen het allerergste nog moest komen. En hoewel hij niet meer leefde toen de naziterreur zich in volle omvang liet zien, zag hij al vroeg de kiemen.

We kunnen ervan leren dat, zoals Roth zegt, ‘de haat van de grootste historische criminelen of de wreedheid van hun helpers niet de ernstigste bedreiging van onze maatschappij is. De grootste vijand is de onverschilligheid van de meerderheid’.’ Goedwillend, maar onverschillig. Het kwaad komt nooit zomaar uit de lucht vallen. Het broeit en groeit wanneer niemand erop let of het iets in de weg legt. Het start met een woord dat een mens ontmenselijkt omdat hij of zij Joods is, of Roma, moslim of homo.

een eeuwenoud uitsluitingsproces

Het antisemitisme is aan een zeer verontrustende opmars bezig: het Centrum Informatie en Documentatie Israël meldde een ruime verdubbeling van het aantal antisemitische incidenten ten opzichte van 2022. Joden zeggen dat ze zich niet meer veilig voelen op straat. In Utrecht werd rabbijn Aryeh Leib Heintz aangevallen, waarna twee Marokkaans-Nederlandse vrouwen hem gelukkig te hulp schoten. Onlangs werd een gebouw in het dorp Westerbork beklad met nazileuzen en hakenkruizen. Het komt naar mijn idee van alle kanten: van extreemlinks, van extreemrechts, uit reactionaire hoek, uit een deel van de moslimgemeenschap. En het komt steeds meer voor in het hart van de samenleving.

Er is een hele lange weg te gaan als we dit eeuwenoude en steeds opflakkerende kwaad willen bestrijden. Veiligheid, groter begrip, meer dialoog, veel beter onderwijs; het zijn allemaal noodzakelijke ingrediënten van een vaccin dat we samen moeten ontwikkelen. Joden vormen een kleine Europese gemeenschap die voor niemand een gevaar is, die niemand wil bekeren, die niemand wil bedreigen. De ruimte voor die gemeenschap om hier vreedzaam te kunnen leven is voor mij de essentie van wie we zijn als Europeanen, hoe wij met elkaar willen samenleven. Als die gemeenschap zich niet meer veilig voelt binnen Nederland en Europa is er iets mis met de essentie van Nederland en Europa.

Antisemitisme is uiteindelijk een eeuwenoud uitsluitingsproces, waarbij mensen hun volwaardige deelname aan de samenleving wordt ontzegd op basis van wie zij zijn. Zij worden niet beoordeeld op basis van wat ze doen, maar op basis van wie ze zijn. Het is de zuiverste definitie van discriminatie. Het betekent dat je ze een deel van hun menselijkheid afpakt. De makkelijkste manier om dat te doen, is door ‘de ander’ als een existentiële bedreiging neer te zetten.

morele bagage

Ik spreek vaak met studenten. Over vijftien jaar zitten zij aan de knoppen. Het is daarom van het grootste belang dat zij een adequate morele bagage meekrijgen, met kennis van de geschiedenis, de psyche van de mens en de waarden die ten grondslag liggen aan onze open samenleving. Ik test hen weleens met het volgende citaat, ik vraag hen waar het over gaat en van wie het afkomstig zou kunnen zijn: ‘We bevechten een vijand die anders is dan wij. Niet open, maar verstopt. Niet rechtdoorzee, maar listig. Niet eerlijk, maar gemeen. Niet nationaal, maar internationaal. Hij gelooft niet in werken, maar speculeert met geld. Hij heeft geen eigen thuisland, maar meent dat hij eigenaar is van de hele wereld.’

We kunnen veel van jonge mensen leren, maar als je dit aan jongeren voorhoudt, herkennen ze vaak de verborgen boodschap niet. Ze horen de dog whistle niet, zou je in het Engels zeggen. Ze hebben er geen gevoel bij en kunnen het niet plaatsen. Het probleem is dat de kiemen van hate speech potentieel een vruchtbare bodem vinden, als je deze woorden niet kunt duiden. In deze woorden zijn alle antisemitische clichés samengebald. Het is een citaat van Victor Orbán, hij sprak ze uit in maart 2018 tijdens een verkiezingscampagne. Hij had de Joodse zakenman George Soros tot zijn grootste vijand gebombardeerd. Tegelijkertijd is het Hongaarse staatshoofd een zelfverklaard strijder tegen antisemitisme en de beste vriend van Israël.

Hoe verweer je je tegen het kwaad als je het niet herkent?

Waarom kan Orbán dit soort uitspraken doen? Omdat hij mensen aan zich weet te binden door ze vast te ketenen aan hun angsten. Als je mensen maar bang genoeg maakt voor ‘de ander’, dan zullen ze jou volgen als de redder die je voor die bedreiging behoedt. Dat is het proces dat gaande is en dat proces dient te worden doorbroken.

Wij zijn in de eenentwintigste eeuw niet wezenlijk anders dan de eerste mens die een knuppel oppakte om een ander de schedel in te slaan. We zijn niet beter dan onze voorouders. En terwijl de geschiedenis zich niet herhaalt, rijmt ze wel, zoals Mark Twain eens zei. Dat is geen defaitisme. Integendeel, het is de wereld zien zoals hij is. Het is essentieel om je bewust te zijn van de voortdurende worsteling tussen goed en kwaad. We moeten dat gevecht aangaan, elke dag. Zoals de beroemde schrijver en Holocaustoverlevende Elie Wiesel zei: ‘Het tegenovergestelde van liefde is niet haat, maar onverschilligheid.’

borrelpraat

De onverschilligheid en de totale relativering van wat ons maakt tot wie wij zijn, zijn onze grootste vijanden. Je ziet in het huidige discours, waar er steeds vaker een valse morele gelijkheid wordt opgevoerd. Dader en slachtoffer krijgen evenveel ruimte. Wetenschap – of het nu gaat over de opwarming van het klimaat of over vaccinatie – en emotie – ’er is geen opwarming van het klimaat’, ‘vaccinatie is gevaarlijk’ – worden op dezelfde hoogte opgevoerd, alsof wetenschap en een mening dezelfde waarde hebben. Daarbij wordt moraliteit gerelativeerd.

Maar als feiten er niet toe doen, daders en slachtoffers evenveel gelijk hebben, emoties en opinies regeren, hoe herken je dan nog de leugen? Hoe herken je het kwaad? En als je het al niet herkent, hoe verweer je je ertegen? Het is mooi als mensen voldoening putten uit het kunnen ‘benoemen’ van problemen. Maar wij politici hebben niet de vrijheid het daarbij te laten. Politiek mag geen vrijblijvende borrelpraat zijn, daarvoor zijn de gevolgen van politiek handelen te belangrijk.

Zelfs als er geen intentie is om mensen tegen elkaar op te zetten, moet een politicus dan niet toch worden aangesproken op het effect dat zijn of haar woorden op anderen kunnen hebben? Woorden kunnen immers ook het kwaad dat schuilt in ieder van ons wakker kussen. Woorden hebben een lading, een betekenis, een effect. De woorden van mensen met gezag zijn een vorm van machtsuitoefening. In een democratische samenleving gaan invloed, macht en verantwoordelijkheid hand in hand.

inspelen op angst

Populisten spelen al jaren in op de angst en wanhoop van de middenklasse. In grote delen van de Europese Unie heeft de cluster aan crises tot ontreddering geleid. De positie van de middenklasse in Westerse samenleving is al jaren aan erosie onderhevig en dit leidt steeds vaker tot angst en wanhoop, de ouders van woede en vertwijfeling. De pandemie heeft dat gevoel verergerd, zeker in combinatie met de virtuele werkelijkheid die de sociale media ons voorschotelen. De verleiding alleen gelijkgestemden op te zoeken is te groot geworden en vormt een bedreiging voor een samenleving die het moet hebben van de botsing van meningen en belangen, waarna compromissen worden gevonden die voldoende recht doen aan iedereen.

Want solidariteit gaat van het midden naar boven en naar onder. Hoop en perspectief bieden aan de middenklasse is het enige echte medicijn tegen het virus van haat tegen de ander . Begrijpen dat solidariteit, waar altijd een kern van eigenbelang in zit, opnieuw moet worden uitgevonden, omdat maatschappelijke verhoudingen in deze industriële revolutie op de schop zijn gegaan. Het gaat om wat er kan gebeuren als van angst en wanhoop haat wordt gesmeed. Haat als drijfveer om de ander te ontmenselijken, uit te sluiten en uiteindelijk te vermoorden.

Perspectief bieden aan de middenklasse is het enige echte medicijn tegen het virus van haat.

Drie jaar geleden zette Lodewijk Asscher een gedicht op Twitter over zijn zeer persoonlijke relatie met de dodenherdenking. Het gedicht raakte mij diep. Hij vertelt hoe het kan dat hij er is. Zijn vader ontsnapte aan de Holocaust dankzij twee vrouwen: zij die zijn moeder wilde zijn in die jaren en zij die om haar kind te redden geen moeder kon zijn in die jaren. Ruim tachtig jaar geleden moest een Amsterdamse moeder haar peuter verstoppen omdat hij Joods was. Dit kwam niet alleen door de bezetting, maar ook doordat in nog geen vijftien jaar tijd het eeuwenoude Europese antisemitisme met woorden was omgesmeed tot een allesverzengend wapen. De geesten werden rijp gemaakt voor de Holocaust. Met woorden. Woorden. Er zijn geen machtiger wapens. Dat gegeven brengt de verantwoordelijkheid met zich mee om ze wijselijk te gebruiken, voor de verspreiding van het goede. Maar dat is onmogelijk zonder de herkenning van het kwaad, want ook dat kan in woorden worden verpakt.

Laten we waakzaam en strijdbaar blijven. Het is nodig. Het zal altijd nodig blijven. Radicale nationalisten hebben vijanden nodig. En zondebokken. Of misschien preciezer: ze hebben angst nodig om mensen in hun greep te houden. Het kan angst zijn voor het regime zelf, maar angst voor wat als vreemd en bedreigend kan worden afgeschilderd werkt veel beter. Maak mensen niet de gevangenen van de staat, maar van hun angst. Dan kan de staat zich hullen in de mantel van beschermer.

Voor een klimaat waarin radicale nationalisten kunnen gedijen, is het wel nodig om een van de belangrijkste verworvenheden van de Verlichting opzij te zetten. Ik doel op de basale rechten van de mens, zoals de fundamentele vrijheden en gelijkheid voor de wet. Een samenleving zoals extreme nationalisten voorstaan is er een van ‘het volk’ dat als ‘lichaam’ wordt gezien. Wie niet tot ‘het volk’ behoort, is een bedreiging – vaak gevat in termen die te maken hebben met ziekte. ‘Het volk’ wordt bedreigd door een virus, door ongedierte. Er is gevaar voor besmetting, verwatering, uitroeiing.

Als de angst maar groot genoeg is, kan je een meerderheid wijsmaken dat een kleine minderheid – vaak weggezet als inhalige elite zonder ‘Heimat’ – een levensgevaarlijke bedreiging vormt voor ‘het volk’ en ‘het land’. Angst dat je iets wezenlijks wordt afgepakt, raakt diep en leidt tot haat. Naar geweld is het een kleine stap. Het eerste slachtoffer van die angst is de ratio. Het tweede de medemenselijkheid. Het derde ‘de ander’.

waar vreemdelingenhaat is, is Jodenhaat

Het is logisch dat de meerderheid van diegenen die zich vandaag in de westerse wereld van deze ideologie bedienen hun best doen níet als antisemiet gezien te worden. Hoe dan ook is het overduidelijk dat het antisemitisme zal toenemen als dit patroon vat krijgt op een samenleving. Wij zijn allemaal kinderen van onze geschiedenis. Uitsluiten van Joden en hen als een bedreiging afschilderen is een vast onderdeel van eeuwen Europese geschiedenis. De intensiteit en de al dan niet gewelddadige uitingsvormen kunnen per land verschillen, maar de gemeenschappelijke noemer is en blijft overal latent aanwezig antisemitisme.

Soms verschuilt antisemitisme zich achter antizionisme. Soms wordt doelbewust Jodenhaat aangewakkerd. Soms gebeurt het onbewust, omdat het nu eenmaal hoort bij xenofobie. Het wordt dan vaak voor lief genomen of genegeerd, zelfs ontkend. En soms is het zelfs een onverwacht of ongewild bijproduct van het aanwakkeren van angst voor het vreemde. Waar vreemdelingenhaat is, is Jodenhaat. Wil je geen Jodenhaat, bestrijd dan iedere vorm van vreemdelingenhaat.

Laten we waakzaam en strijdbaar blijven. Het is nodig. Het zal altijd nodig blijven.

Het is een belangrijke traditie in Nederland: de uitvoeringen van de Matthäus Passion, vlak voor Pasen. In het evangelie van Matthëus staat ook één van de pijnlijkste zinnen uit het christendom: ‘Zijn bloed kome over ons en onze kinderen’, schreeuwt de menigte, die vraagt om de kruisiging van Jezus. Een zin die tot ver in de vorige eeuw gezien werd als een oproep tot wraak of een verplichting tot bekering van Joden, die collectief de schuld kregen voor Jezus’ dood. Pas in 1965 legt de katholieke kerk vast dat Joden geen collectieve schuld treft. Een waarlijk belangrijke tekst is van de Nederlandse Raad van Kerken uit 1981: ‘Christenen hebben door een verkeerd gebruik van bepaalde teksten uit de Bijbel, door discriminatie, Jodenhaat en pogroms mede de weg gebaand die uiteindelijk is uitgelopen op de vernietigingskampen van nazi-Duitsland. Wij mogen deze trieste geschiedenis tussen christenen en Joden niet vergeten. Als wij ons open en eerlijk rekenschap geven van die schuld uit het verleden, zullen wij ook de verhulde vormen van antisemitisme in het heden niet bagatelliseren.’

Met andere woorden: we zaten hartstikke fout en door dat te erkennen en nooit te vergeten, kunnen we er misschien voor zorgen dat we diezelfde fout niet herhalen. Antisemitisme is niet aangeboren, het is aangeleerd. Dus het kan ook weer worden afgeleerd, dat laat de overgrote meerderheid van de christelijke kerken zien.

Zeggen dat, zoals onlangs een partijleider in Nederland deed, sommige asielzoekers ‘Jodenhaat in hun ziel hebben’, is in feite ook mensen veroordelen om wie ze zijn en niet om wat ze doen. Antisemitisme groeit al jaren en daarmee ook de neiging om alle mensen te beoordelen op wie ze zijn en niet op wat ze doen. De strijd tegen antisemitisme zal eeuwig zijn, en moet iedere dag worden gevoerd vanuit de gedachte het af te leren is. Wie deze strijd succesvol wil voeren, zal zelf ook met haar of zijn vooroordelen moeten afrekenen. Je moet de discipline opbrengen om mensen te beoordelen op wat ze zeggen en wat ze doen en niet op wie ze zijn. Liefde is aangeboren, haat is aangeleerd, evenals onverschilligheid.

Laten we elkaar beloven nooit onverschillig te zijn, ook op momenten dat zwijgen en wegkijken gemakkelijker is omdat daarmee het ongemak van de confrontatie wordt voorkomen. Laat het ‘nee’ tegen antisemitisme luid klinken. En het ‘nee’ tegen racisme, vreemdelingenhaat en uitsluiting van wie op welke manier dan ook ‘anders’ is.

discussiëren mag

De oorlog in Gaza leidt tot heftige emoties en flinke discussie. Ook binnen de progressieve beweging. Ik heb daar met veel partijgenoten over gesproken en houd hen steeds voor: over het conflict in het Midden-Oosten mag je van mening verschillen – dat gebeurt volop in ons land. Maar voor verschil van inzicht over antisemitisme is geen plaats. Overal waar antisemitisme of vreemdelingenhaat de kop opsteekt, moet worden opgetreden.

‘Iedere Jood heeft, zo niet een echte, dan wel een denkbeeldige ingepakte koffer klaarstaan’, zei de Franse oud-minister Robert Badinter eens. Een kleine, uiterst kwetsbare bevolkingsgroep, voelt nog steeds een vorm van voorwaardelijk burgerschap. Onlangs had ik een boeiend, inspirerend maar ergens ook verdrietig gesprek met een groep jonge Marokkaanse Nederlanders. Goede banen, tweede en derde generatie Nederlanders, zelfbewuste mensen. Zij vertelden mij dat sinds 22 november vorig jaar op alle familiefeestjes en bijeenkomsten op enig moment wel de vraag aan elkaar wordt gesteld: ‘Heb jij je paspoort al klaarliggen?’
We zullen strenger moeten optreden tegen antisemitisme en vreemdelingenhaat. Zogenaamde hate crimes zouden zwaarder bestraft moeten worden. Een wetsvoorstel daarvoor ligt klaar, en het lijkt me verstandig als het parlement de behandeling daarvan voortvarend ter hand neemt. Er mag geen kind van de middelbare school komen zonder dat het weet hoe de Holocaust heeft kunnen gebeuren. Onverschilligheid over klein en groot antisemitisme moeten wij als samenleving afleren.

Op 4 mei herdenken we de doden en dat doen we in stilte, bewaar je protesten voor een ander moment.

Dat begint met elkaar erop aan te spreken en gezamenlijk op te treden als het voorkomt. Maar dit streven is kansloos als we andere vormen van uitsluiting en stapsgewijze ontmenselijking negeren of vergoelijken. Nederland kan alleen vooruit als we consensus bereiken over wat het betekent burger van dit land te zijn. Ons land is diverser dan ooit. Wat we delen, is niet voor iedereen meteen duidelijk. Waarom niet veel explicieter maken, in het onderwijs, in het maatschappelijk verkeer, wat inclusief burgerschap inhoudt? Diversiteit is niet bedreigend als het kan groeien op een bodem van consensus over de gedeelde spelregels. Sterker nog, diversiteit kan de gedeelde consensus verrijken, bijsturen, inclusiever maken. Zo kunnen antisemitisme en vreemdelingenhaat worden bestreden.

Op 4 mei herdenken we de doden en dat doen we in stilte, bewaar je protesten voor een ander moment. Op 5 mei vieren we de bevrijding en dat doen we met z’n allen, doe mee! Dit alleen al zou een goed begin zijn.

Liefde is aangeboren, haat is aangeleerd. Een essay van Frans Timmermans