Driegesprek / Arthur Japin, Lex Jansen en Benjamin Moser
Het is 1979. Lex Jansen woont in Utrecht als een vriendin tegen hem zegt: ‘Er zit nu een jongen bij mij op school! Dat is écht iets voor jou.’ Op een afgesproken tijdstip komt Lex naar Amsterdam. De jongen komt niet opdagen.
Arthur Japin: ‘Ik had een champágnevergiftiging opgelopen.’
Lex Jansen: ‘Hij was naar een modeshow van Fong Leng geweest, samen met Rosita (Steen­beek, red).’
Japin: ‘Gratis champagne. Dus ik lag bij Rosita in bed, helemaal doodziek.’
Afijn, Jansen gaat nog een keer terug, een week later. En ja hoor: vanaf dag een is het aan. Spoedig gaan de twee samenwonen in de Dorstige Hart­steeg te Utrecht, in een huisje dat hoort bij de Doopsgezinde kerk.
Nu wonen ze in een huis vol boeken, prenten en schilderijen, beelden, hun eigen foto genomen door Erwin Olaf, vleugels, computers en een geheimzinnige scheepskist vol foto’s, antieke tafels met parafernalia en kleinodiën. In hun huis gaan werelden schuil.
‘Toen ik kwam was het nog veel erger, echt té Mary Queen of Scots,’ zegt Benjamin Moser in vlekkeloos Nederlands als hij voorgaat naar de bibliotheek op zolder. Ja: er is er nog een. De zes­endertigjarige biograaf van de Braziliaanse schrijfster Clarice Lispector en medewerker van toonaangevende Amerikaanse tijdschriften als The New Yorker, Harper’s en The New York Review of Books, vormt de derde loot aan het driemanschap. Als de literaire musketiers uitleggen hoe ze tot hun ménage à trois zijn gekomen, zitten Moser en Jansen op een sofa. Japin, beweeglijk en lenig, vouwt in de zetel ernaast zijn benen constant anders onder zich.
Het is 1982. Arthur Japin werkt inmiddels bij Toneelgroep Centrum en is met Lex verhuisd naar de Leidsegracht te Amsterdam. In dat huis passen nóg meer boeken.
Jansen: ‘We kochten soms meters tegelijk, prachtige vondsten, eerste drukken van Pierre Loti bijvoorbeeld.’
Japin: ‘Weet je wat ik wel eens mis? Toen ik nog acteur was, had ik van die hele dagen dat ik naar de Oudemanhuispoort en de antiquariaten ging. Dan kon ik me zo laten leiden, zo intuïtief. Dat iets waarvan je niet weet wat het is je aandacht trekt. En dat je daar dan een hele wereld in ontdekt.’
De jonge Japin heeft de tijd om zijn gedachten­wereld uit te breiden op schrift. Eerst ontstaan er toneelteksten, maar uiteindelijk dringt ‘De zwarte met het witte hart’ zich op.
Ruimtegebrek
Zelfs nu, in het klassieke herenhuis omgeven door boekwinkels en antiquariaten, is er ruimtegebrek. Daarom zijn al duizenden boeken verscheept naar het buitenhuis in de Périgord in Frankrijk. Jansen is uitgeefdirecteur van De Arbeiderspers en Moser is ook nog eens jurylid van de National Book Critics Circle Award, een prestigieuze literaire prijs in de Verenigde Staten. Via dat laatste kanaal alleen al komen er per week minstens vijfentachtig boeken binnen. Moser is de grootste verzamelaar. Zelfs zijn bed is aan drie kanten ommuurd door boekenkasten vol unieke handschriften en gesigneerde eerste drukken.
Japin: ‘Vertel over de Universiteit van Utrecht! Wat een verschil met Amerika dat is.’
Moser: ‘Ach ja, dat was een Hollandse tragedie. Ik had duizenden Braziliaanse boeken toen ik hier kwam, niet alleen nieuwe boeken, maar ook heel mooie dingen uit de negentiende eeuw. Bij ons geef je die dan aan een bibliotheek of zo. Dus ik mail de universiteit hier. Krijg ik zo’n “Jij bent niet belangrijk genoeg om mij te mailen”-brief terug!’
Japin: ‘Zo van: “We maken zelf wel uit wat we nodig hebben.”’
Moser: ‘Ja, dát.’
Japin: ‘Alsof-ie ze lastig viel! Het waren écht schitterende boeken, het waren belangrijke boeken. Maar goed: ze zijn allemaal naar Amerika gegaan.’
Jansen: ‘Naar Brown University.’
Japin: ‘Daar krijg je een certificaat en word je aan het eind van het jaar nog eens bedankt. Totáál andere cultuur.’
Moser: ‘Ze hebben van mijn schenking al een tentoonstelling gemaakt.’
Jansen: ‘Daar doen ze een tentoonstellinkje. Hier denken ze: nou, ál die boeken!’
In New York, weet Japin, zet je ook boeken die je niet meer nodig hebt gewoon op straat voor de liefhebber. Hier, in een studentenstad nota bene, blijven ze liggen en verregenen ze.
Ze praten er nog even over door. Jansen is degene die samenvat en helderheid verlangt. Japin praat gemakkelijk over emotie en gevoel en Moser, die beschikt over een fabelachtige hoeveelheid kennis, houdt van de stijlfiguur die doorgaans overdrijving wordt genoemd.
Voor Japin en Jansen voelt het alsof ze hier in Utrecht, en daar in Frankrijk, met al die boeken, personages en kunst hun eigen wereld hebben gecreëerd. Eigenlijk zijn ze daarmee begonnen sinds ze elkaar hebben ontmoet.
Jansen: ‘Waar wij elkaar in vonden, en waardoor Ben daar heel makkelijk inpaste, was dat wij altijd bezig zijn om verhalen te maken. Daarom hou ik ook van kistjes, omdat je daarin iets vermoedt dat op zichzelf weer een verhaal oplevert. Toen Arthur ging schrijven, en ook Ben met zijn biografie over Lispector: nou ja, jarenlang was Clarice Lispector gewoon hier in huis. Zo verrijkt hun werk ons leven.’
Japin: ‘Clarice is er nog steeds!’
Jansen: ‘Eigenlijk zijn ze er allemaal nog. Kwame en Kwasi van De zwarte met het witte hart zijn hier ook.’
Mooie schrijver
Het is 2000. In de nieuwe eeuw zullen hun levens drastisch veranderen. Arthur geeft een half jaar les aan de New York University. Lex is al gestopt als leraar Frans. Hij is een nieuwe carrière begonnen en zal aantreden als nieuwe uitgever van De Arbeiderspers. En Arthur&#8230;
Moser: ‘Toen ik Arthur leerde kennen, was Lex bezig met zijn sollicitatiegesprek.’
Jansen: ‘Ben werkte bij Knopf, een uitgever in New York.’
Moser: ‘Wij gaven De zwarte met het witte hart uit.’
Japin: ‘En jij had eigenlijk je zinnen al op mij gezet, toch?’
Moser: ‘Dat is waar, ja.’
Japin: ‘Door het lezen van mijn boek.’
Moser: ‘Door de fóto, Arthur. Schrijvers zijn over het algemeen niet mooi. Ik bedoel: als je eens een mooie schrijver ziet, dan valt hij wel op.’
Japin: ‘Laat ik nou denken dat het om de inhoud ging! Om mijn intellect.’
Moser: ‘Neehee.’
Ben is drieëntwintig en assistent-uitgever. Arthur is drieënveertig. Ze ontmoeten elkaar voor het eerst tijdens een lunch op Park Avenue.
Moser: ‘Oh! Ik had een heel leuk versiertrucje bedacht. Echt hoor. Ik vond het toch slim. Ik zei: “Wil je in het weekend een oude Neder­landse begraafplaats bezoeken?” Ik bedoelde natuurlijk iets anders!’
Japin: ‘Toch niet echt een goeie pick-up line, hoor, Ben.’
Moser: ‘Nou, het werkte wel. Maar het was pijnlijk ook, want je wordt verliefd op iemand en ik wist dat hij al een partner had.’
Japin: ‘Ik zei meteen: “Nee, ik ben bij Lex en ik ga nooit weg.’”
Moser: ‘Ja, en tóch is het&#8230; we hebben een manier gevonden.’
Moser gaat in Londen werken bij Harvill. Hij kan er redacteur worden, en hij denkt heus wel: Londen is dicht bij Nederland. Maar dan komt de wereldgeschiedenis op hun pad. Elf september 2001.
Japin: ‘Die eerste dag wist je niet of er niet nóg iets ging gebeuren.’
Moser: ‘Amerika viel helemaal weg: er waren geen vluchten, geen telefoons, je had geen internet. Plotseling had je helemaal niks, je wist niet of mensen nog leefden. Londen zou het volgende doelwit zijn. Er werd gezegd dat de Kanaaltunnel zou gaan sluiten. Nederland 1939. Zo voelde het echt. Een laatste kans. Dus ik ging naar station Waterloo en ik dacht: ik ga gewoon.’
Japin: ‘Maar Lex zei ook: natuurlijk moet-ie komen.’
Jansen: ‘Ja, je ging niet gewoon, je had het wel eerst gevraagd.’
Japin: ‘Het werd hun eerste ontmoeting.’
Moser: ‘Dat trauma heeft Lex op mijn pad gezet, of andersom. Ik kan me ook nog herinneren dat ik hem voor het eerst zag. We zaten achter de televisie en Lex kwam de trap op. Ik zag hem en ik dacht: dit is goed, dit is niet eng.’
Solide basis
Jansen speelt, schijnbaar zonder zich ervan bewust te zijn, met de knopen aan de mouw van Bens jasje. Arthur heeft hem net plagend een klap gegeven. Voor Ben was het nogal wat om alles in Londen op te zeggen. Hij wist dat hij wilde schrijven, maar nog niet precies hoe en wat.
Japin: ‘We wilden Ben de ruimte geven. Een van de eerste dingen die Lex tegen hem zei, was: je hoeft niks. Jij hoeft helemaal niks. Ben was een wonderkind, maar nerveus en opgejaagd juist door de eindeloze mogelijkheden die hij in zich droeg. We wilden hem vooral ruimte geven om te leren ademen, letterlijk, en om te groeien en rust te vinden, vooral een solide basis geven van waaruit hij zijn talenten zou kunnen ontwikkelen. Ik ben heel blij dat dat goed gelukt is.’
Het klinkt als een project, als een nieuw verhaal, als weer een personage dat in hun leven kwam – en als wéér een die bleef.
Moser: ‘Ik schrijf nu over Saenredam. Die zat vast in Utrecht, door de pest in Haarlem. Hij kon niet terug. Net als mijn situatie. Ik heb één nacht getwijfeld. In het begin: ik kon niet slapen.’
Jansen: ‘Toen sliep je nog hier op zolder.’
Moser: ‘Ja, op de grond. Het was zomer en ik ging langs de grachten wandelen om vier uur ’s ochtends. Ik dacht: waar ben ik in godsnaam in terechtgekomen? Maar dingen zijn ’s nachts vaak erger dan overdag. Dus toen werd het weer dag&#8230;’
Jansen: ‘En dacht je toen: nu blijf ik?’
Moser: ‘Nou, ik heb dat eigenlijk altijd gedacht.’
Jansen: ‘Dat dacht ik ook. Maar in het begin, toen je net hier was, wist ik niet dat je voor altijd zou blijven. Ik had er nog niet echt een beeld bij.’
Moser: ‘Niemand.’
Intens gevoel van vrijheid
Het is niet heel raar dat mensen de situatie niet meteen begrijpen. Want die is ánders. Jansen en Japin zitten hier niet over een geadopteerde zoon te vertellen.
Japin: ‘Mensen vinden het natuurlijk best wonderlijk. Ik in het begin ook, maar als je dan een tijdje samenwoont, voelt het volstrekt normaal.’
Moser: ‘Inmiddels is het ook al tien jaar.’
Jansen: ‘Als mensen ons zien met z’n drieën, nou, dan snappen ze het wel.’
Toch zullen ze het een paar dagen later desgevraagd nog een keer uitleggen. In een e-mail schrijft Jansen: ‘Liefde en verliefdheid zijn eigenlijk een soort containerbegrippen, waarbinnen talloze nuances een eigen plekje hebben. Ja, de liefde speelt een alles overheersende rol in onze relatie. We houden zielsveel van elkaar, daarnaast is het gevoel van de één voor de ander altijd per definitie ook een particulier gevoel. Ik houd op een andere manier van Arthur dan van Ben, maar ik houd wel van beiden.’
Moser is het daarmee eens. Japin schrijft apart nog op: ‘Ik herinner me het moment waarop de liefde voor het eerst echt naar alle kanten volledig gelijkwaardig werd. Dat was in Ghana, in Accra. Wat me toen het meest raakte, was het idee dat we hierdoor voor anderen voorgoed onnavolgbaar werden, een intens gevoel van vrijheid. Een jaar of wat daarna, toen ik terugkwam van een reis die ik alleen gemaakt had, vertelden Ben en Lex me dat ze hadden besloten om samen te blijven, ook wanneer ik zou komen te overlijden. Dit was voor mij opnieuw een bevestiging van het feit dat liefde die je deelt niet kleiner wordt, maar zich juist vermenigvuldigt.’
Beroemdheid
Het is 2001. Moser besluit een biografie te schrijven over Clarice Lispector, een Joodse schrijfster uit Oekraïne die zich begin van de vorige eeuw in Brazilië vestigde. Het boek wordt een internationaal succes.
Moser: ‘Zij is gek genoeg door mij meer Bra­zi­li­aans geworden. Ze wordt nu in het buitenland gezien als een symbool van Brazilië. Maar daar zag ze er exotisch uit, ze had een raar accent, ze was een lange blonde vrouw in het Rio van 1935.’
Jansen: ‘En: beeldschoon.’
Moser: ‘Beeldschoon hadden ze wel, maar niet: lang en blond.’
Jansen: ‘Nu is Ben zelf een beroemdheid in Brazilië!’
Japin: ‘Als Ben ’s ochtends gaat joggen langs het strand, staat het ’s avonds in de krant. Je kunt het je niet voorstellen. Hij staat zelfs in de Hola!’
Jansen: ‘Maar Ben, dan moet je om het te adstrueren, vertellen over de verfilming van je boek.’
Japin: ‘Over die roddel!’
Jansen: ‘Nou, vertel even.’
Moser: ‘Iemand had de wereld in gebracht dat Meryl Streep mijn aanbod had geaccepteerd om Clarice te spelen.’
Jansen: ‘Álle Braziliaanse kranten hingen hier dagenlang aan de telefoon.’
Japin: ‘Wel honderd keer heeft hij het ontkend. Maar de agent van Meryl Streep heeft daardoor het boek wél aangevraagd. En de film komt er wel degelijk. Ben is er nu mee bezig.’
Overontwikkeld
Uitgever Lex Jansen woont nu samen met twee schrijvers die geregeld in weer een nieuwe, eigen wereld verdwijnen. Maar wel op compleet verschillende manieren. Japin is dan zwijgzaam en in zichzelf gekeerd, Moser wil steeds enthousiast zijn nieuwe ontdekkingen delen.
Jansen: ‘We zijn natuurlijk geen van drieën van de straat, maar Ben is de meest intellectuele, dat is gewoon zo.’
Japin: ‘Ben weet alles. En dat is heel gek als je drieënveertig bent en je ontmoet iemand van drieëntwintig. Ik heb Ben zelfs toen nooit iets kunnen vertellen over wat hij niet al wist, waar hij niet al geweest was of een extra verhaal bij had. Hij is intellectueel overontwikkeld, ik emotioneel.’ Moser lacht: ‘Ik ben emotioneel dom maar verder heel slim.’
Jansen: ‘Ik heb een voorbeeld: de Périgord. Wij zijn alle drie gefascineerd door de beschilderde grotten die ons daar omringen. Ben weet dan binnen de kortste keren echt alles over prehistorische tekeningen, daar bestelt hij boeken over, leest alle wetenschappelijke studies. Terwijl Arthur zich laat leiden door zijn intuïtie. De eerste keer – toen kenden we Ben nog niet – stonden we vlakbij waar we nu een huis hebben voor een tiende-eeuws kerkje. Beneden ons stroomde de Vézère en ineens zie ik bij Arthur de tranen over zijn wangen biggelen. “Ik hoor hier,” zegt hij. “Hier gaan we wonen.” Nou, dat is typisch Arthur: die voelt alles eerst feilloos aan en gaat dan op onderzoek uit. Terwijl Ben zich eerst alle feiten eigen maakt.’
Japin: ‘Lex is de meest wijze. Hij is de man van de plannen en de oplossingen, van het inzicht en het overzicht. Hij neemt afstand en kan alles overzien. Kalm en zelfverzekerd leidt hij ons in banen. Zonder hem waren wij niet mogelijk.’
Op een gewone dag in Frankrijk zijn ze thuis. Alle drie spelen ze veel piano, hier komt er te weinig van, maar daar wel. Verder is het lezen, schilderen (Arthur), dansen (Arthur in zijn nieuwe dansstudio), werken, samen echt de tijd nemen om te ontbijten, samen lunchen, uitgebreid koken, eten en vervolgens alle drie op de eigen kamer gaan zitten werken.
Nog geheim
Ze vertellen over boeken en auteurs die belangrijk voor ze zijn geweest: Giovanni’s Room, De Toverberg, Marguerite Yourcenar, Susan Sontag, Marcus Aurelius en natuurlijk Clarice Lispector. Moser is ook nog bezig met een boek over de Nederlandse schilderkunst en heeft een roman voltooid die eind volgend jaar gepubliceerd gaat worden. En er is sprake van een nieuwe biografie, het onderwerp is wereldberoemd maar nog geheim.
Jansen: ‘Laatst aten we bij Mieke (van der Weij, red.) en Sijbolt (Noorda, red.). Wat zei Sijbolt toen ook alweer, Arthur?’
Moser: ‘Hij had het erover dat er voor een criticus een heel interessant uitgangspunt in Arthurs werk zit. Dat de personages, allemaal aan de geschiedenis ontleend, uit de meest exotische plaatsen, van Kumasi of Venetië tot Texas, toch een soort familie vormen met herkenbare, steeds terugkerende figuren. En dat ze hierdoor ook een duidelijk portret van Arthur zelf vormen.’
Japin: ‘Dat verband is voor mijzelf heel duidelijk. Maar er zit ook veel van Lex en Ben in – uitspraken van Lex in Vaslav, beelden van Ben. Ook dat loopt door elkaar. Het feit dat ik De overgave heb geschreven, komt doordat Ben uit Texas komt. Ik heb helemaal niks met indianen en cowboys, maar vond dankzij hem dat uitzonderlijke onderwerp. Toen ik Ben leerde kennen, was ik De droom van de leeuw aan het schrijven. Dat ging over Fellini en eigenlijk over de vraag hoe je van twee mensen tegelijk kunt houden, zoals hij hield van Rosita en van zijn vrouw. En toen overkwam het mijzelf. Al die levens lopen door elkaar.’
De gemeenschappelijke lijn in hun levens is dat ze zich gedrieën bezighouden met verzonnen werelden en erin slagen om die over te laten lopen in de eigen wereld die ze samen scheppen.
Japin: ‘En daarin groeien we, steeds makkelijker gaan we naar binnen en vervolmaken onze eigen wereld. Zo bouwen wij ons leven. Wij hebben het zo bedacht. Je kunt in je gedachten leven. Dat is, geloof ik, waar ik naar streef. En als je zegt: heb je wat aan dat schrijven? Dan is het dat de werkelijkheid steeds minder belangrijk wordt en je steeds meer waarde kunt gaan hechten aan je gedachtewereld.’
Jansen: ‘Maar die breng je wel naar buiten, Arthur. Je wilt wel dat de mensen je boeken lezen.’
Japin: ‘En vervolgens gebeurt er iets nog veel mooiers en dat is dat de mensen je gedachtenwereld overnemen en daar ook in gaan geloven.’
Jansen: ‘Laatst zat Ben in Frankrijk en had ons nodig en Arthur zei: ik vlieg nu naar Bordeaux. Ik denk dan: is dat niet wat overdreven? Arthur zegt: als je je leven zelf verzint, zoals wij, dan moet je niet terugschrikken voor wat drama.’
Japin: ‘Een mens moet in het leven zijn eigen coulissen verplaatsen.’