<div class="wpg-element paragraph">
05-07-2008 Door Pieter van Os 
Nobelprijswinnaar voor economie Joseph Stiglitz heeft de kosten voor de oorlog in Irak op meer dan drie biljoen geschat in een boek vol getallen en REKENmethoden. Een saai maar belangrijk boek. ‘Het is een schande dat wij het moesten schrijven.’ 
&#8216;De afgelopen honderd jaar heeft de mensheid vooruitgang geboekt. Echt, je kunt zeggen dat we over het algemeen humaner zijn geworden. Toch is die vooruitgang geen natuurwet. Ik vrees dat de neergang inmiddels is ingezet in Amerika.&#8217;
In een gesprek met Joseph Stiglitz over zijn recente boek over de kosten van de oorlog in Irak, komen de grote statements als vanzelf. Het is de grote kracht van de Amerikaanse econoom en Nobelprijswinnaar die sinds zijn boek Globalisation and its Discontents overal volle zalen trekt. Stiglitz, zo zeggen de liefhebbers van zijn werk, benadrukt telkens de inherent politieke aard van de economische wetenschap. En dat is zinvol, zeggen zij, omdat de studie naar de efficiënte verdeling van middelen politiek is.
Ook in dit gesprek stelt hij die liefhebbers niet teleur. &#8216;Het centrale uitgangspunt,&#8217; om nog een voorbeeld van een van zijn boude beweringen te geven, &#8216;van bijna al het onderzoek dat economen verrichten, is vals.&#8217; En de politieke implicatie van die uitspraak volgt niet veel later: &#8216;Door welbegrepen eigenbelang gestuurd gedrag van individuen leidt eigenlijk bijna nooit tot maatschappelijk wenselijke uitkomsten. Dat weten we. En toch gaan economen maar door het te beweren. 
Daar zijn een paar redenen voor. Ten eerste is het simpel om de zaken op deze manier uit te leggen. Private vices, public benefits; het is een helder uitgangspunt waarmee je leken en dus politici aan je kant krijgt. Ten tweede past het goed bij een bestaande politieke agenda. Met andere woorden: het komt de bezittende klasse goed uit, want met zo min mogelijk inmenging van de overheid denken zij te winnen in het spel om de verdeling van het kapitaal. Bovendien werken zwart-wittegenstellingen goed in de politieke ideologie waar dit vrijemarktdenken toe heeft geleid. 
Dat zwart-witdenken leidde ondermeer tot het idee van een hellend vlak: als je in het ene particuliere geval voor overheidsinmenging kiest, dan vergroot dat de geneigdheid om in het volgende particuliere geval opnieuw voor overheidsingrijpen te kiezen. Daardoor komen we uiteindelijk in een staat van slavernij. 
Dit is de kern van A Road to Serfdom (1944) van Friedrich Hayek (Oostenrijkse winnaar van de Nobelprijs voor economie, PvO). Telkens als je kiest voor een marktinterventie, hoe klein ook, sta je in de grote strijd voor vrijheid aan de verkeerde kant van de streep. Dat is een absurd argument. Er zijn voorbeelden te over van samenlevingen waar ze een tussenweg hebben gekozen. Omdat in een goed werkende democratie de politiek telkens opnieuw kan bekijken of een beslissing tot interventie de gewenste uitkomsten heeft of niet. Alleen verblinde ideologen zien zoiets niet.&#8217;
De &#8216;valse&#8217; uitgangspunten van &#8216;het merendeel van het economisch onderzoek&#8217; hebben volgens Stiglitz via de invloed van vrijemarktideologen een uiterst kwalijk effect op het morele gehalte van de samenleving. Het legitimeert volgens hem egoïstisch gedrag. En van daar is het voor Stiglitz maar een kleine stap om bij die vermeende neergang van de mensheid uit te komen: &#8216;Wij Amerikanen hebben traditioneel de neiging, dankzij onze glorieuze geschiedenis, om ons eigen land als baken van democratie en mensenrechten te zien. Maar we moeten toch erkennen dat we op dat gebied Europa inmiddels voor hebben gelaten. Wij hebben de doodstraf, we martelen, we laten onze regering wegkomen met leugen na leugen, oude rechtsregels als &#8220;onschuldig, totdat anders bewezen&#8221; zijn niet vanzelfsprekend meer. En zo kan ik nog een tijdje doorgaan.&#8217;
Stelligheid Stiglitz&#8217; critici ergeren zich aan zijn grote beweringen. En de stelligheid waarmee hij ze verkondigt, die grenst aan het arrogante. Toen Stiglitz afscheid nam als hoogste econoom bij de Wereldbank met een boek waarin hij vernietigend uithaalde naar het IMF, zei de eveneens gerenommeerde econoom Kenneth Rogoff, destijds hoogste econoom bij het Internationaal Monetair Fonds, tegen hem: &#8216;Ik heb niet één enkel geval gevonden waarin jij, Joe Stiglitz, toegeeft dat je het ook zelfs maar een heel klein beetje verkeerd hebt gezien, in welk groot wereldprobleem ook.&#8217; Sindsdien is Stiglitz alleen nog maar politieker geworden in zijn uitspraken.
Je hebt inmiddels geheide Stiglitz-aanhangers en Stiglitz-tegenstanders. Die verklaarde tegenstanders, zo legt Stiglitz uit, zijn de reden dat hij in zijn jongste boek, geschreven samen met Harvard-hoogleraar overheidsfinanciën Linda Bilmes, niet te verstrekkende conclusies verbindt aan de cijfers die hij opdient. Hij wil voorkomen dat hij louter preekt voor eigen parochie, daar vindt hij het boek te belangrijk voor. &#8216;Ik wil de cijfers laten spreken.&#8217;
Probleem is wel dat cijfers, over het algemeen, weinig aantrekkelijk spreken. In tegenstelling tot zijn vorige twee bestsellers is De oorlog van $3 biljoen een nogal saai boek. Het centrale thema is helder en hadden de auteurs al eerder uitgewerkt in een wetenschappelijk artikel: de regering-Bush heeft niet alleen het volk misleid over de redenen om ten oorlog te trekken, maar weigert ook een eerlijke voorstelling te geven van de kosten. &#8216;The government misleads and miscalculates.&#8217;
In Amerika is het beeld bekend van toenmalig staatssecretaris van Defensie Paul Wolfowitz, die ten overstaan van het Congres zei dat deze oorlog zichzelf zal terugbetalen. Irak bezit zoveel olie, legde Wolfowitz uit, dat de winsten alle oorlogsinspanningen zullen dekken. Minder bekend is dat in dezelfde tijd de hoogste econoom in het Witte Huis, Larry Lindsey, de kosten schatte op zo&#8217;n tweehonderd miljard dollar. &#8216;Baloney,&#8217; zei toenmalig minister van Defensie Donald Rumsfeld geïrriteerd. Onzin, kortom. Niet veel later kon Lindsey zijn biezen pakken. 
Inmiddels overstijgen de kosten die de regering zelf opgeeft het bedrag van Lindsey aanzienlijk. Tegelijk vallen die officiële cijfers weer in het niet bij de uitkomsten van het onderzoek van Stiglitz en Bilmes. Zij proberen ook verborgen kosten mee te rekenen. Zoals de overheidsgelden die extra zijn uitgegeven als gevolg van de privatisering van het leger. Door privélegertjes als Blackwater in te schakelen die winstmaximalisatie tot doel hebben, is het weer moeilijker geworden &#8211; en dus kostbaarder &#8211; om militairen te rekruteren; bij Blackwater valt immers veel meer te verdienen. Terwijl het aanbod soldaten niet stijgt. Stiglitz: &#8216;Dat is maar één voorbeeld van de vele redenen waarom deze oorlog zo duur heeft uitgepakt.&#8217;
Astronomisch bedrag In het boek laten de auteurs zien hoe duur. Een eindeloze rij cijfers, schattingen en accountingregels komt daaraan te pas. Stiglitz en Bilmes leggen bijvoorbeeld uit hoe het leven van een soldaat op waarde is te schatten. Hoeveel krijgen de nabestaanden van de overheid en hoeveel had de gesneuvelde soldaat de rest van zijn leven nog kunnen verdienen? Hoeveel kost het om een voor altijd arbeidsongeschikte veteraan zijn leven lang een uitkering te betalen? En waarom betalen verzekeringen aanzienlijk meer uit voor een verkeersslachtoffer dan voor een gedode militair? 
Tegelijk draaien Stiglitz en Bilmes hun hand niet om voor de macro-economische kosten van de oorlog: hoe groot is het deel van de olieprijsstijging dat te danken is aan de toenemende vraag uit China en India en hoeveel van die stijging is te wijten aan de Irakoorlog? Hoe groot is de impact van de olieprijsstijging op de Amerikaanse economie?
Telkens als de auteurs een mogelijk antwoord opdienen, gaan ze in hun schatting aan de voorzichtige kant staan om hun critici voor te zijn. Toch komen ze uiteindelijk uit op een astronomisch bedrag. Neem de drie biljoen (drieduizend miljard) dollar uit de titel van het boek. Je zou van dat bedrag alle kinderen ter wereld basisonderwijs kunnen geven &#8211; zes keer maar liefst. Het is tegelijk aanzienlijk meer dan het bedrag dat de Wereldbank zegt nodig te hebben om honger en ondervoeding wereldwijd uit te bannen. En ga zo maar door, want alleen in vergelijkingen krijgen dergelijke grote bedragen nog enige betekenis.
In een sessie voor het Congres in Washington zei Stiglitz dat het een schande is dat Bilmes en hij dit boek hebben moeten schrijven. &#8216;In een democratie is het jullie verantwoordelijkheid deze cijfers te achterhalen.&#8217; Stiglitz neemt het ook de media kwalijk dat die niet wat meer hun best hebben gedaan de werkelijke kosten te achterhalen. Ze laten zich met een kluitje in het riet sturen. 
&#8216;Ik zal een voorbeeld geven. Op de website van het leger staan de aantallen slachtoffers. Dat zijn de getallen die de media geven, ook een respectabele krant als The New York Times. Maar wij kwamen er achter dat het minder dan de helft van de slachtoffers betreft. Het leger rekent onder die slachtoffers namelijk alleen zij die &#8220;in actie&#8221; zijn getroffen. Om de cijfers laag te houden, zijn voor die definitie strenge criteria opgesteld. Als een helikopter &#8216;s nachts neerstort &#8211; en ze vliegen &#8216;s nachts omdat het overdag te gevaarlijk is &#8211; dan zijn inzittenden gestorven in een verkeersongeluk. Die tellen ze niet mee. Of als het eerste voertuig in een konvooi op een mijn loopt, dan worden alleen de gewonden in die auto officieel geteld. Als er ook gewonden vallen omdat de tweede auto op de eerste is gebotst, wat voorkomt, dan tellen de gewonden uit de tweede auto als verkeersslachtoffers.&#8217;
Stiglizt heeft talloze van dergelijke voorbeelden. &#8216;De regering doet er alles aan,&#8217; concludeert hij, &#8216;om de idée fixe levend te houden dat deze oorlog gratis is. Het is de eerste oorlog die volledig met de creditcard is betaald. Deze regering koos zelfs voor een belastingverlaging, de eerste in de geschiedenis van de Verenigde Staten die midden in een oorlog is doorgevoerd. Het voedde de suggestie dat de oorlog niets kost. Maar dat is natuurlijk onzin.&#8217;
Willem van Oranje Zijn woede jegens de regering-Bush maakt onderdeel uit van Stiglitz&#8217; ergernis over de economische politiek die het Witte Huis de afgelopen zeven jaar heeft gevoerd. Zelfs een portret van Willem van Oranje brengt hem op dat onderwerp. Hij ziet het hangen aan de muur van de fraaie bovenruimte in het Amsterdamse Ambassade Hotel, waar het gesprek plaatsvindt. Naast het portret hangt een slechte Rembrandtkopie. &#8216;De Oude Wereld versus de Nieuwe Wereld,&#8217; zegt Stiglitz terwijl hij Van Oranje in de ogen kijkt, &#8216;ook dat is onder Bush&#8217; bewind verdwenen. Ooit kwamen Europeanen naar Amerika omdat ze de rigide standenmaatschappij zat waren. Terecht hoopten ze dat in Amerika talent zich beter uitbetaalde. In Amerika was je afkomst minder belangrijk dan in Europa. Maar enkele jaren geleden was de sociale mobiliteit in Amerika voor het eerst lager dan in Europa.&#8217;
Economen meten sociale mobiliteit door te kijken naar het verschil in inkomen tussen ouders en kinderen op een en dezelfde leeftijd. Wie verdiende er meer op zijn veertigste? Dat verschil tussen ouders en kinderen blijkt in Amerika momenteel minder groot dan in Europa. Met andere woorden: in Europa gebeurt het vaker dat een dubbeltje verandert in een kwartje. &#8216;De Nieuwe Wereld is de oude geworden. Wist je dat als Hillary de verkiezingen had gewonnen, slechts een derde van de Amerikanen ooit een president had meegemaakt die niet Clinton of Bush heet? So much for social mobility. En wist je dat het modale inkomen in Amerika de afgelopen negen jaar alleen maar is gedaald? Terwijl de economie natuurlijk wel jaarlijks is gegroeid.&#8217; Het gemiddelde inkomen per hoofd van de bevolking is in Amerika wel gegroeid. Het modale salaris, de mediaan, is gedaald. Conclusie: alleen de groei in inkomen van de allerrijksten heeft het gemiddelde de afgelopen jaren omhooggetrokken.
Verontrustende irrationaliteit Ook Stiglitz worstelt, net als veel Amerikanen, met de vraag waarom zoveel mensen in 2004 dan toch weer opnieuw op Bush stemden. Waarom ze, in andere woorden, tegen hun eigen portemonnee stemden. &#8216;Dat waarden van mensen vaak niets te maken hebben met geld, is natuurlijk niet slecht. Als ze hun eigen materiële geluk willen opofferen aan de bestrijding van de wereldwijde armoede of de opwarming van de aarde, dan sta ik aan hun kant. Maar wat ik verontrustend vind, is dat kiezers geen geïnformeerde keuze meer maken. Ze wegen verkeerde opties tegen elkaar af. Een helder voorbeeld daarvan vind ik de grote steun onder de bevolking voor het afschaffen van de estate tax, de successierechten die na de dood betaald moeten worden over grote familievermogens. Zelfs Warren Buffett en Bill Gates, enkele van de rijkste Amerikanen, waren tegen de afschaffing van die belasting, maar toch is het de Republikeinen gelukt om mensen, die niet eens in aanmerking komen voor het betalen van deze belasting, op te zetten tegen de death tax, zoals zij het noemen. Dat kun je een knappe prestatie noemen, maar ik vind het vooral verontrustend.&#8217;
Deze verontrustende irrationaliteit, die volgens Stiglitz voornamelijk het gevolg is van het maatschappelijk succes van zwak redenerende economen, beperkt zich niet tot Amerika. &#8216;In Europa zie je iets soortgelijks. Daar propageren economen en politici het allerslechtste uit het Amerikaanse model. Globalisering, zo is het argument, zou regeringen dwingen hun welvaartsstaat af te breken, om zo te kunnen blijven concurreren met opkomende economieën. 
In werkelijkheid is het precies andersom. Juist door de aanwezigheid van een sociaal vangnet durven Europeanen risico&#8217;s te nemen. De beschermingsconstructies van de welvaartsstaat liggen aan de basis van het economische succes van Europa, dat zie je vooral in de Scandinavische landen. Tot overmaat van ramp versterkt dit verkeerde argument de angst voor de globalisering. Omdat die bezuinigingen in de publieke sector nodig zou maken, zie je dat burgers en politici kiezen voor politici die protectionistische maatregelen voorstaan. Daardoor krijgen ze het inderdaad slechter. De misplaatste angst voor de globalisering creëert een soort self-fulfilling prophecy. Mijn argument is: juist door bescherming te garanderen, is het politiek haalbaar om de economie relatief open te houden. Dat probeer ik Obama ook uit te leggen. Social protection without protectionism; dat zou de economische agenda van de Democraten moeten zijn.&#8217;
Door het dreigen met allerhande protectionistische maatregelen, maakt Amerika het zichzelf alleen maar moeilijker. &#8216;De staatsfondsen van opkomende economieën hebben de financiële reuzen Merril Lynch en Citigroup gered. Maar met de grote mond die wij hebben, denken de Chinezen en Saoedi&#8217;s volgende keer wel twee keer na voor ze dat opnieuw doen. Ze zullen meer compensatie eisen. Met andere woorden: voor onze politieke ondankbaarheid betaal je economisch. Met enorme tekorten en nul eigen besparingen heb je hun geld immers sowieso nodig. Tegelijkertijd houdt de FED (de Amerikaanse Centrale Bank) het geld voor Amerikanen nog altijd uiterst goedkoop, waardoor er geen enkele prikkel bestaat om te sparen. En de regering zit voorlopig vast aan de dure oorlog in Irak. Wie er straks ook president wordt, hij zal weinig ruimte tot manoeuvreren hebben, veel minder dan Bush tijdens de vorige economische inzinking in 2001. Geloof me, dit is werkelijk zorgelijkste tijd voor de Amerikaanse economie die ik in mijn leven heb meegemaakt.&#8217;
</div>

Gerelateerd