<div class="lead">
<p>Teun van de Keuken verwerkte zijn ongemakkelijke jeugd als zoon van de geëngageerde filmmaker en fotograaf Johan van der Keuken tot een roman: een antropologische excursie door het linkse levensgevoel van toen, vol natuurwinkels, vredeskampen, demonstraties en kraakpanden.</p>
</div>
<p>Het is een bekend gegeven dat mensen die solidair zijn met de hele wereld, of in ieder geval met grotere entiteiten dan het eigen gezin of andere naaste verwanten, juist in die kleine kring van intimi nogal eens tekortschieten. De filosoof Rousseau wordt in dat verband nogal eens afschrikwekkend opgevoerd; hij ontwikkelde een stevige pedagogische theorie, maar naar zijn eigen kinderen keek hij nauwelijks om. Je vindt zulke tragische wereldverbeteraars uiteraard vooral aan de linkerkant van het politieke spectrum. De geëngageerde filmmaker en fotograaf Johan van der Keuken (1938-2001) was zo iemand, weten we nu dankzij de roman <em>Goed volk</em> van zijn zoon Teun van de Keuken. Deze kunstenaar belichaamde niet minder dan ‘het linkse levensgevoel’. Zoon Teun betaalde daarvoor de prijs: een zeer ongewone jeugd, <em>to say the least</em>.</p>
<h3>Op de rand van volwassenheid</h3>
<p>Een <em>roman</em> ja, waarin Teun van de Keuken (‘de’, niet ‘der’) zijn vader niet bij diens beroemde naam noemt. Tegelijkertijd is het door de aard van diens beroep, interesses en onderwerpen (‘de noord-zuidtegenstelling’, Latijns-Amerika, de krakersbeweging) maar al te duidelijk om wie het gaat. Maar Teun van de Keuken neemt in <em>Goed volk</em> een grotere vrijheid dan een biografie van zijn vader of een realistische getuigenis als ‘de zoon van’ hem kon bieden. Hij benut de speelruimte die een semi-autobiografische roman biedt door het vader-zoon-verhaal te centreren in de late jaren zeventig, de tijd dat hij (de ‘Teun’ geheten ik-persoon) als basisschoolleerling op de rand van volwassenheid kwam te staan. Zo maakt hij van <em>Goed volk</em> ook een <em>coming of age</em>-roman en een ontwikkelingsroman.</p>
<h3>Sektarisch</h3>
<p>Even belangrijk als zijn sektarisch aandoende antiautoritaire ouderlijk milieu, waarin zijn vader ieder gesprek tot ‘een politiek kruisverhoor’ maakte, waarin het erom ging of iemand ‘deugde’, waarin een afwijkende mening of een kritische opmerking tot blijvende excommunicatie zorgde, waarin dat waar Teun als kind behoefte aan had meestal als ‘burgerlijk’ (en dus fout) werd afgedaan, was de omgeving waarin hij opgroeide: ‘het Eiland’, waarin we (vermoedelijk) het westelijke Bickerseiland mogen herkennen. Nog belangrijker was de school waar Teun naartoe werd gestuurd: ‘Mijn vaders politieke opvattingen brachten mij naar De Brug. Een lagere school gespeend van pretenties, met kinderen van laagopgeleide ouders, veel immigranten en uiterst magere resultaten. Een school die weinig te bieden had voor ouders die hun kinderen vooruit wilden helpen in het leven, maar die zich voor een gerespecteerd lid van de linkse witte culturele elite wel uitstekend leende voor een statement tegen segregatie. Dat statement was ik.’</p>
<h3>Tahin</h3>
<p>Niets liever wil Teun dan een gewone jeugd, zoals z’n Jordanese klasgenoten die kennen. Dan maar burgerlijk, maar wel met mooi speelgoed, snoep, boodschappen uit de supermarkt (zijn ouders kochten bij de veel duurdere kleine middenstanders), witte boterhammen met pindakaas in plaats van gebitsonvriendelijk hard zuurdesembrood besmeerd met tahin. Voor alles wil hij geaccepteerd worden door zijn klasgenoten, de rauwere jongens die hem een rare snijboon vinden. Uiteindelijk krijgt hij dit voor elkaar, door een nog grotere buitenstaander af te vallen ten overstaan van die <em>Lord of the Flies</em>-achtige klasgenoten. Onderwijl neemt Van de Keuken de lezer via zijn jongere ik op sleeptouw op een antropologische excursie door het linkse levensgevoel van toen: we bezoeken een natuurwinkel, een kraakpand, een première van een van zijn vaders films, een vredesactivistenkamp, een demonstratie. Was je links, blijkt hieruit, dan was je voor alles wat tot het linkse levensgevoel werd gerekend, zonder onderscheid – dat was de benauwende heersende doctrine. Zelfstandig denken bleek minder belangrijk dan ‘erbij horen’, ‘aan de goede kant’ verkeren.</p>
<h3>Collectieve verdwazing</h3>
<p>Het inkijkje dat Van de Keuken ons biedt, is steevast ironisch geschreven, zoals deze typering van het vredeskamp: ‘Bleke mannen en vrouwen met touwhaar en vormeloze, veelal zwarte kleren. Ze verspreidden een zurige geur. Er waren daar geen douches en de behoefte deed men in de bosjes, net buiten het afgezette terrein. Daar lagen overal besmeurde wc-papiertjes. Erboven zwermden vliegen.’</p>
<p>Maar onder die ironie houdt zich de lust om af te rekenen op met die collectieve verdwazing van toen waaraan de jonge Teun overgeleverd was door toedoen van zijn ouders, behept als ze waren met de beste linkse bedoelingen en het besef van een rotsvast ideologisch gelijk. Af en toe zie je een glimp van die getergde individualiteit kieren in kleine, vileine zinnetjes. Weldadig uitpakkende zinnetjes, want Teun van de Keuken weet uitstekend te doseren. Zo wordt de jonge Teun, getergd als hij is door een gruwelijke vorm van eczeem naar een magnetiseur gesleept door zijn moeder. Van een gang naar een traditionele arts is geen sprake, hij moet het doen met deze alternatieve genezer: <em>Een klein stevig vrouwtje met kort blond piekhaar in een witte doktersjas over een roze joggingpak en op Zweedse klompen deed open. ’Maaike.’ Ze sprak heel zacht en keek ons doordringend aan. Een blik vol gepijnigd begrip.</em></p>
<p>‘Een blik vol gepijnigd begrip’: in die subtiele, maar dodelijke typering zien we de naar normaliteit en gezond verstand snakkende jongeling van toen, in de taal van zijn latere ik, afrekenen met de gevaarlijke gekken door wie hij was omringd. Op een gegeven ogenblik krijgt zijn sexy moeder een nieuwe vriendin, de mannen verzakende feministe Maria, die tot groot tandenknarsen van Teuns vader geregeld bleef slapen, want: ‘Ergens leek ze het lustobject in mijn moeder wel te waarderen.’</p>
<h3>Principerijder</h3>
<p>Van de Keuken gebruikt die antropologische excursie <em>into memory lane</em> ook om onze tijd een spiegel voor te houden: ‘Net zoals tegenwoordig ook vaak in discussies had iedereen een mening, maar wist niemand hoe het zat.’ Meestal is de onuitgesproken conclusie bij zulke tot realiteitszin nopende spiegelmomenten dat het er vroeger minder hysterisch aan toe ging, of het nu om speelafspraken op het schoolplein gaat of om racisme. Racisme is duidelijk een motief in deze roman; door de interactie van onbehouwen kinderen onder elkaar laat Van de Keuken zien hoe je onbedoeld kunt kwetsen en hoe eenvoudig de problemen op te lossen zijn als je simpelweg tegen elkaar zegt dat je geen kwalijke bedoelingen hebt gehad. Een kwestie van empathische subtiliteiten dus waarvoor de principerijder die Teuns fanatiek antiracistische vader was, geen zintuig had.</p>
<h3>Holleedertjes-in-de-dop</h3>
<p>Het opgroeiverhaal van de puber Teun tussen enerzijds die (vaak afwezige) ouders en anderzijds die vriendjes die steeds criminelere streken uithaalden, is zo krachtig dat het de structuur van de raamvertelling die <em>Goed volk</em> heeft tijdelijk doet vergeten: het eerste en het laatste hoofdstuk spelen respectievelijk vlak voor en na de dood van de vader. Door die structuur komt het eind nogal onnatuurlijk en gezocht over. Op een zeker moment – het einde van het middendeel – doen de niet zo aardige Jordanese twaalfjarige volksjongens wel iets heel erg onaardigs met een bevallig meisje en we begrijpen dat dit het kantelmoment is in het ontwikkelingsverhaal: Teun wil vanaf nu niet langer opgaan in hun wereld. Hij moet positie kiezen en de versmade (door een scherpe ethiek geregeerde) wereld van zijn ouders heroverwegen in het licht van dat andere uiterste: de primitieve wereld van zijn klasgenootjes waarin alleen lust en gewin ertoe doen.</p>
<p>Tot dan toe was het: ‘Ik schaamde me voor mijn ouders. Niet een beetje, zoals ieder kind, maar heel diep. Ik wilde niet met hen worden gezien.’ Maar hoe modieus ideologisch verdwaasd vooral zijn vader was, in de kern was hij een goed mens, die onbaatzuchtig voor een betere wereld stond. Geen verkeerd voorbeeld vergeleken met de Holleedertjes-in-de-dop uit Teuns klas.</p>
<p>Door die uitkomst is dat kantelmoment te zien als het eindpunt van de sterkste lijn in <em>Goed volk</em>, te weten de vader-zoon relatie. Teun zag zijn vader maar één keer huilen: toen zíjn vader overleed, een man die het kapitalisme ten volle omarmde. Hun levenswijzen mogen dan diametraal tegenovergesteld zijn geweest, liefde verbond ze, zoals dat (nogal onuitgesproken) ook het geval is met Teun en z’n vader.</p>
<h3>Toekomstmuziek</h3>
<div class="figure--right">
<figure id="post-349549 media-349549" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/02/Keuken-Goed-Volk.jpeg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/02/Keuken-Goed-Volk-320x516.jpeg 320w" alt="" /></figure>
</div>
<p>Juist daarom had Van de Keuken met dit materiaal en zijn ontegenzeglijk talent wat mij betreft ook andere keuzes kunnen maken. Want hoe je het ook wendt of keert, die ongewone Amsterdamse jeugd of de blootstelling aan het linkse levensgevoel was er niet geweest zónder zijn vader. <em>Goed volk</em> doet daar vaardig geschreven allemaal recht aan, maar het is in deze aanpak nog teveel de roman van een journalist die kan schrijven – de voorkeur voor ironie getuigt daarvan. Door wat meer ogenschijnlijk op de vierkante millimeter spelende ‘binnenkant’-scènes te schrijven met betrekking tot de interactie tussen vader en zoon, had hij dieper kunnen boren, meer dubbelzinnigheid kunnen toelaten, en stilistisch meer kunnen vervoeren. Het zou mij niet verbazen als daaruit een roman was ontstaan waarin die schematische opzet – de raamvertelling en het middenstuk dat uitmondt in een abrupt slotakkoord – als overbodige ballast overboord was gegooid. Ten gunste van het schrijven zonder baken, weg van het bekende, op naar dat wat de schrijver versteld doet staan van zichzelf. Nu ja, dat is toekomstmuziek voor Teun van de Keukens tweede roman, lijkt mij.</p>
<p><em>Teun van de Keuken, ‘Goed volk’, Prometheus, 189 p., € 19,99. <a href="https://www.vn.nl/product/goed-volk-teun-van-de-keuken/" target="_blank">Bestel het boek hier.</a></em></p>
<div class="info-box">
<p>Meer recensies en andere artikelen? Neem de <a href="https://www.vn.nl/service/vrij-nederland-nieuwsbrief/" target="_blank">nieuwsbrief</a> van Vrij Nederland.</p>
</div>


Gerelateerd