<div class="summary">
<div class="lead">
Ze staan symbool voor Nederland, de voorspelbare landschappen uit de films van Alex van Warmerdam. Maar ook in het beheerste land overheerst het ontheemde gevoel.
</div>
‘Ga je niet te ver,’ zegt de postbode tegen de fietsende kleine Thomas. ‘Anders val je van de wereld.’ De openingsscène van De Noorderlingen laat er geen twijfel over bestaan: de wereld, dat is dit dorp en het nabijgelegen woud. En dat woud kun je eigenlijk ook maar beter mijden.
Het is wat regisseur Alex van Warmerdam (Haarlem, 1952) als geen ander doet: een eigen wereld neerzetten. Laat één still uit een van zijn films zien en je weet: ha, dat is een Van Warmerdam. Rechte sloten zonder bomen. Troosteloze straten. Donkere luchten. Een huisje en een boom, op z’n tijd. Wolken tegen een fel verlichte hemel.
‘De God van Nederland’, kopte Vrij Nederland in 2013, toen Van Warmerdam als eerste Nederlander in 38 jaar werd geselecteerd voor de hoofdcompetitie van Cannes. God, omdat de regisseur zo’n volstrekt eigen wereld schept. Zelf haalde hij er zijn schouders over op. Elke kunstenaar is toch in principe God?
</div>
<h5 class="tussenkop">Beheerst landschap</h5>
Sinds Abel, zijn eerste lange film uit 1986, is Van Warmerdam uitgegroeid tot ’s lands invloedrijkste regisseur. En zo is het landschap dat hij in zijn films schilderde symbool komen te staan voor Nederland. Denkend aan Holland, dat is tegenwoordig de straat van De Noorderlingen, de dijk uit Grimm of het wuivend riet van Schneider vs. Bax. 
Bovenal een beheerst landschap. Geen overrompelende natuur. Niet het land dat je overweldigt, de adem beneemt en volledig opslokt, maar de horizon die uitblinkt in zijn voorspelbaarheid. Wat moet je met de Grand Canyon, zei Van Warmerdam daar ooit zelf over. Een huisje met een hek en wat kringelende rook, dat is pas interessant. ‘Misschien stelt het me wel gerust dat er een mensenhand overheen gegaan is. Ik vind die indelingen van het land altijd zo mooi. De polder en Mondriaan, dat ligt heel erg in elkaars verlengde. Ik vind een rechte weg veel mooier dan een weg die slingert.’
Mondriaan en de polder: in die vergelijking was Van Warmerdam natuurlijk niet de eerste. Landschapsarchitect Adriaan Geuze vertelde er onlangs nog over bij Zomergasten. De schilderijen van Mondriaan, zo verklapte een architect hem ooit, waren directe inspiratie voor de inrichting van zuidelijk Flevoland. Een middengebied van akkerbouw, omringd door kleurige stroken van stad en natuur. De bevrijding van het vierkant, noemde men dat.
Door Van Warmerdam wordt het land verder ingekleurd. Hij schildert als het ware de film, zegt broer Marc van Warmerdam in een reportage van de NTR over het maken van Borgman. Alex van Warmerdam zelf zien we ondertussen driftig over een stuk aarde rennen. Hier een boom, en dit wordt allemaal gazon. Als een tuinman of – in de villa – een aannemer loopt hij rond. Het is volstrekt typisch aan film om je werkelijkheid te bouwen, legt hij uit.
Bij Orkater deed hij dat als theatermaker al vanaf 1974. Decors bouwde hij zelf. Als regisseur vertrok hij na een aantal films uit de studio naar buiten. Terug wilde hij daarna niet meer. En als hij toch weer eens toneel maakte, gaf hij toe te denken: was het maar film, dan kon ik ook buiten even laten zien.
<q class="pull-left">Zoals de Hollanders het landschap, zo zet Van Warmerdam dat land met zijn films naar zijn hand.</q>
De natuur is buiten minstens zo kaal als in de studio. En zo herkenbaar Hollands het is, zo kunstmatig is het landschap ook. Niet zelden wordt er door Van Warmerdam in de postproductie nog een boompje weggeshopt, een horizon wat strakker getrokken. Ook digitaal kan de landschapsarchitect inmiddels zijn gang gaan. Zoals de Hollanders het landschap, zo zet Van Warmerdam dat land met zijn films naar zijn hand. Het gemaakte Hollandse landschap is voor hem eigenlijk nog niet gemaakt genoeg.
Ik ben gek op schrappen, verklaarde hij ooit. Een tunneltje waar hoofdpersonen Jacob en Marie in Grimm doorheen rijden, begint in Nederland en eindigt in Spanje. Scheelt weer in het verbeelden van België en Frankrijk. Twee bomen staan er naast de boerderij in Kleine Teun. Eentje gaat in het begin van de film meteen tegen de vlakte.
Nederlandse regisseurs kunnen worstelen met het Hollandse land. Als alles aangelegd en gemaakt is, is er dan nog wel plaats voor ontroering? Hoe verbeeld je emotie als het land zo braaf en saai is? Een zuinig landschap, heet dat dan. In gedachten zie je Van Warmerdam weer zijn schouders ophalen. Hij is zelf ook een zuinige verteller. Dialogen zijn spaarzaam. Acteurs verbiedt hij te gaan graven, zich in te leven, zwijgende scènes op te vullen. Hij vergeleek ze eerder met handpoppen, of kleurtjes op het doek. Een thuisgevoel is bij alle rollen volstrekt afwezig. Het zijn altijd vreemden, in een koud en hun volslagen vreemd universum. 
In De Noorderlingen staat voor de desolate straat een groot billboard met een gelukkig lachende familie de nieuw aan te leggen wijk aan te prijzen. ‘U moet wel hoopvol kijken,’ zegt de fotograaf als de foto in het begin van de film wordt genomen. ‘Hoopvol? Naar wat?’ vraagt de man. Korzelig antwoordt de fotograaf: ‘De toekomst natuurlijk.’ 
Dat is de paradox van Van Warmerdam: in het land dat door de mens zelf is gemaakt, voelt hij zich allerminst thuis. Misschien zijn zijn films zo een nóg perfectere uitdrukking van de Hollandse conditie dan hij zelf ooit had beoogd. Lange tijd leek de Nederlandse samenleving net zo maakbaar als het land zelf. Maar ook in het beheerste land blijft het ontheemde gevoel overheersen.
<div class="info-box">
<h5 class="normal">God van Nederland</h5>
Alex van Warmerdam (1952) is behalve filmregisseur en acteur ook schrijver, theatermaker, schilder en vormgever. Hij leidt theatergezelschap de Mexicaanse Hond en is actief in muziekthea-tergezelschap Orkater. Voor zijn films ontving hij meerdere Gouden Kalveren. Borgman werd door de filmpers gekozen als beste Nederlandse film van 2013 en was dat jaar de Nederlandse Oscar-inzending.
</div>

Gerelateerd