Reconstructie / De Oude Pekela-affaire

In december 2010 keek ik naar de persconferentie over de aanhouding van Robert M., de man uit Riga die zich als oppas en crèchemedewerker zou hebben vergrepen aan meer dan tachtig kinderen. Ik moest denken aan de ouders die vijfentwintig jaar geleden bij de zaak in Oude Pekela betrokken waren. Hoe zouden zij tegen dit dramatische nieuws in Amsterdam aankijken? Gaf het ze behalve de pijnlijke herkenning ook een triomfantelijk gevoel? Toen werden ze niet geloofd en nu, zoveel jaar later, was overtuigend bewezen dat seksueel misbruik van tientallen kinderen op klaarlichte dag wel degelijk kon gebeuren.

In het voorjaar van 1987 werd Oude Pekela wereldnieuws nadat de politie naar buiten had gebracht dat in het kleine dorp tientallen jonge tot zeer jonge kinderen waren gehoord in verband met een zedenzaak.

Steeds meer kinderen beweerden in de daaropvolgende dagen dat hen iets was overkomen. Ze waren meegenomen naar verschillende panden in en rond Oude Pekela. Sommigen hadden aan onschuldige verkleedspelletjes meegedaan, anderen moesten piemels wassen of eraan likken. De kinderen spraken ook over sadistische spelletjes die op foto en film waren vastgelegd. Het schokkende nieuws ging als een lopend vuurtje rond. De zaak werd niet ingedamd zoals nu waarschijnlijk zou gebeuren, het was een olievlek die zich in hoog tempo verspreidde. Binnen een week liep het aantal aangiften van ontucht op tot tweeënvijftig, en daar bleef het niet bij.

De waarheid over wat er in die maanden precies gebeurde was al snel niet meer te achterhalen. En de zaak is ook nooit opgelost.

Had er een clown door het dorp gelopen? Nee, zei de een. Ja, zei de ander. Weer iemand anders had hem hoogstpersoonlijk bij de visboer zien staan. Vanwege dat beeld van een clown die onschuldige kindertjes meelokt, werd de affaire in Oude Pekela de ‘clownsaffaire’ genoemd. Bij de Nederlandse bevolking heerste ongeloof en verbijstering over wat er in Oude Pekela gebeurd zou zijn. Het ontbreken van daders leidde in de weken die volgden tot de hypothese van massahysterie. Het getouwtrek begon. De politie kon niets zonder bewijsbare feiten. Professor Mik, een psychiater die na vijf weken werd ingeschakeld, wist als enige deskundige zeker dat wat een deel van de kinderen vertelden waar was.

Tikje argeloos

De politie wist niet goed raad met de verhalen die de kinderen vertelden. Aan Mik werd gevraagd hun verklaringen nog eens grondig te bestuderen. En opnieuw met kinderen te praten als dat nodig was.

Voor Mik, die in Haren woonde, een dorp onder de rook van Groningen, kwam deze opdracht als geroepen. Hij was vijfenzestig en net met pensioen, terwijl hij zich topfit voelde. Hij wilde dolgraag aan het werk blijven, zich nuttig maken, een bijdrage aan de wereld leveren en daar waardering voor krijgen. Bovendien vond hij het prettig iets te kunnen doen voor de streek die hij zo goed kende, hij was in Wildervank geboren en opgegroeid.

Gerrit Mik had een indrukwekende staat van dienst. Hij had het Jongeren Advies Centrum in Groningen opgericht en na de Molukse treinkaping bij De Punt in 1977 jongeren bijgestaan die in de trein gegijzeld hadden gezeten. Hij was gedeputeerde van de provincie geweest en had van 1981 tot 1986 in de Tweede Kamer gezeten voor D66, de partij waarvan hij tot aan zijn dood lid zou blijven.

Mik was een idealist en misschien ook een romanticus, iemand die geloofde in verandering ten goede en die graag opkwam voor de underdog. Hij kwam uit een eenvoudig gezin, maar had de kans gekregen om te studeren, dokter en later zelfs hoogleraar te worden. Hij werkte hard, hield niet van ledigheid en hoewel hij het kwaad kende – hij had in de oorlog in het verzet gezeten, Vrij Nederland rondgebracht en ondergedoken gezeten – was hij ook een tikje argeloos.

Mik had een dochter Wilma uit zijn eerste huwelijk die journaliste werd. Met zijn tweede vrouw Coby kreeg hij drie zoons: Douwe, natuurgeneeskundig arts; Edzard, die na een poosje in de advocatuur te hebben gewerkt de journalistiek inging en nu romans schrijft; en Aernout, een internationaal bekend beeldend kunstenaar. Vier bijzondere kinderen op wie hij openlijk trots was, ze waren op het moment dat Oude Pekela speelde al uit huis, maar onderhielden intensief contact met hun vader. Ze gunden hem deze interessante opdracht, maar als ze hadden geweten in wat voor wespennest hij terecht zou komen, hadden ze vast en zeker geprobeerd hem ervan te weerhouden.

Miks expertise lag bij adolescenten. Dat hij weinig ervaring had met kleine kinderen hinderde hem niet, al werd hem dat later wel voor de voeten geworpen. Tijdens de interviews werd hij bijgestaan door een zedenrechercheur die al langer met de zaak bezig was. Samen bezochten ze de gezinnen.

In het dorp was iedereen blij met Mik. De juffen op school voelden zich gesteund door zijn begripvolle houding. De ouders vonden eindelijk een luisterend oor, iemand van buiten die hen serieus nam, zag dat ze het moeilijk hadden, dat ze zich zorgen maakten om hun kinderen. In de tijd dat Mik de kinderen onderzocht, wees hij alle nieuwsgierige journalisten de deur. Hij liet ook niet doorschemeren of hij geloofde wat hem werd verteld. Hij verkondigde zelfverzekerd dat hij pas naar buiten wilde treden als zijn onderzoek was afgerond.

Toen dat moment in januari 1988 was aangebroken, zat hoofdofficier Blok naast hem en die kon zijn irritatie nauwelijks verbergen. Op een foto is te zien hoe ver Blok en Mik zich van elkaar verwijderd voelden tijdens die persconferentie. Ze zaten samen achter een tafel, maar de hoofdofficier helde helemaal over naar links, terwijl Mik naar rechts probeerde te leunen. In plaats van hem met een lastig probleem te helpen, werd Mik een blok aan zijn been.

Mik bleek al zijn bedenkingen te hebben laten varen, vertelde hij de zaal vol ouders. Geëmotioneerd vertelde hij hoe hij met ze te doen had. De gesprekken met de kinderen hadden hem diep geschokt. Hij constateerde dat zij wel degelijk slachtoffer van ontucht waren, zij het op kleinere schaal dan eerst werd vermoed. Dat het aantal aangiftes zo was opgelopen, weet Mik aan de ‘sociale angst’ die was ontstaan na de massale voorlichting en de kringgesprekken die leerkrachten naar eer en geweten hadden gevoerd. Maar termen als massahysterie of psychose, woorden die deden denken aan verstandsverbijstering, waren volkomen misplaatst, stelde hij.

Volgens Mik waren eenentwintig kinderen zeker ‘mee geweest’, sommigen hadden spelletjes gedaan en anderen hadden seksuele handelingen moeten verrichten. De aanpak, schreef hij in zijn geheime rapport dat alleen bestemd was voor justitie, was er een van geleidelijkheid. Eerst werd je meegenomen voor een leuk uitje en dat kreeg dan na verloop van tijd een erotisch tintje. De kinderen moesten borsten en genitaliën strelen en soms ook likken. Mik ging ervan uit dat het de volwassenen erom te doen was kinderporno te vervaardigen.

Vastgebonden baby’s

Zijn conclusies sloegen in als een bom. Wat was er in die man gevaren, vroegen critici zich af. Zo’n onverstoorbare Groninger die zichzelf wetenschapper noemt en die ineens met tranen in zijn ogen de ouders in Oude Pekela toeroept dat hij ze gelooft en achter ze staat. Hoe kon die man nu denken dat zoiets vreselijks werkelijk was voorgevallen? Leed hij aan zinsbegoocheling?

De ouders daarentegen hadden het gevoel dat gerechtigheid nu binnen handbereik lag. Omdat de psychiater zei dat de kinderen wel degelijk waren meegelokt door onbekenden, die nog voortvluchtig waren, moest het onderzoek wel worden voortgezet, redeneerden ze.

In zijn rapport benadrukte Mik hoe moeilijk hij de opdracht had gevonden. De gesprekken met jonge beïnvloedbare kinderen waren lastig. ‘Ze hebben het moeilijk met ‘t percipiëren van tijd, afstand en ruimte en helemaal met het weergeven ervan. Ik moest dan ook heel veel “ruis” constateren naast grote ongerustheid bij de ouders.’

Een van de meisjes die hij sprak, ik noem haar Jasmijn, vond hij bijzonder consistent in wat ze vertelde. Jasmijn moest haar kleren uitdoen, vertelde ze, en de piemel van een man wassen ‘Het was een grote piemel en ze moest deze laten wiebelen. De gêne en afweer om dit te vertellen waren groot, schreef Mik in zijn rapport. De andere meisjes die ook bij het gesprek waren, vertelden over film- en foto-opnamen. Omdat ze door de daders waren bedreigd, hadden ze dit verhaal thuis niet verteld.’ In de rapportage is merkbaar dat Mik de verhalen op waarheid probeerde te controleren. Zo beoordeelde hij een relaas over vastgebonden baby’s ‘die werden geslagen en hard huilden’, als volstrekt ontraceerbaar. Waren het misschien grote baby-poppen? vroeg Mik zich af. Van sommige verhalen zei hij, ‘dat er geen touw aan vast te knopen was’, bij anderen ‘vierde het intuïtief denken hoogtij, ik vraag mij af of deze kinderen wel bij de zaak betrokken waren’. Maar hij raakte onder de indruk toen hij een jongetje ontmoette met ‘chaotisch-depressief gedrag’ dat hij daarvoor niet had vertoond. ‘Een stortvloed van angsten en emoties op het seksuele vlak. Zodanig dat ik er volledig door werd overtuigd.’ Mik vroeg zich ongerust af of het kind niet dringend hulp nodig had.

Bij een ander gezin sprak hij met de moeder van ene Peter, volgens Mik was ze weinig gevoelig voor sensatieverhalen en hij had geen enkele reden om aan haar verhaal te twijfelen. Haar zoontje van zes, normaal gesproken een rustig en evenwichtig kind, plaste sinds de affaire weer in zijn bed. ‘Zijn moeder is een vrouw die echte angst van aandacht trekken weet te onderscheiden. Bovendien is ze weinig gevoelig voor sensatieverhalen.’ Zijn broertje Nico was ook mee en vertelde over een zwembadje gevuld met heel warm water. Nico moest het badje delen met een naakte man en vrouw.

‘De vrouw had de piemel van de man in de mond, Nico moest haar borsten strelen. En er werd aan zijn piemel getrokken.’ Mik schrijft: ‘Dit verhaal kwam er onder de grootst mogelijke weerstand uit.’

De zichtbare opluchting van kinderen nadat ze hun zegje hadden gedaan, gold volgens Mik ‘als bewijsgrond voor aard en ernst van het gebeurde’. Eindelijk waren ze van die loden last verlost.

Auto met witte stippen

Kon Mik bij de ouders niet meer stuk, de toch al sceptische deskundigen lieten geen spaan van hem heel.

‘Mijn vader werd ingehuurd om te sussen en dat deed hij niet.’ Zoon Edzard herinnert zich die periode na de openbaarmaking van het rapport nog goed. We zitten bij hem thuis aan de eettafel, het is een warme avond en de deuren naar het balkon staan wijd open. Alle vier de kinderen van Gerrit Mik krijgen nog steeds maagpijn als ze aan die tijd terugdenken. Terwijl hun vader het idee had een belangrijk en goed rapport te hebben afgeleverd, werd hij in de weken die volgden publiekelijk afgemaakt. Door te zeggen dat het misbruik had plaatsgevonden, had hij zich volgens critici laten meesleuren in het kamp der gelovigen. Hij had zich veel te veel met de bewoners van Oude Pekela geïdentificeerd. Want kwam Mik met bewijzen? Kon hij een dader aanwijzen?

In een interview met de Volkskrant later dikte Mik zijn ‘bekering’ nog eens aan. Dacht hij voor hij aan het onderzoek begon dat het ver ging om te veronderstellen dat bij klaarlichte dag tientallen kinderen waren meegelokt en misbruikt, nu wist hij zeker dat dit wél was gebeurd. ‘Ik ben er als Saulus naartoe gegaan, maar ik ben als Paulus teruggekeerd.’ Wat de kinderen hadden verteld, zei Mik in de Volkskrant tegen Jan Tromp, tartte elke beschrijving. ‘Ik sta verstomd, het houdt me dag en nacht bezig, ik droom erover. Wat gebeurd is, is zo excentriek. Waarom hebben mensen dit soort prikkels nodig?’

Ook al vertelde Mik dit volgens de verslaggever op neutrale toon, het kwaad was geschied. Helemaal toen hij vertelde dat zijn vrouw Coby hem had geholpen bij het vinden van een goede ondervragingsmethode. Zij was op het idee gekomen om de kinderen te prikkelen de waarheid te vertellen door ze een onwaarheid voor te houden. Als Mik zei: toen kwam er een auto met witte stippen, kon het kind corrigeren en zeggen, ‘Nee, nee, geen witte stippen, de auto was gewoon rood.’

Niets dan hoon viel Mik ten deel, hij werd onderdeel van de spot waar de bewoners van Oude Pekela al maanden last van hadden. ‘De methode Coby’ schreven kranten smalend over de manier waarop Mik de kinderen tegemoet was getreden. De reacties waren extreem heftig, zelfs collega-hoogleraren en psychiaters vielen Mik openlijk af. Tijd voor een tegenaanval zou je denken, maar Mik vocht niet terug. Hij deed niets. Kranten meldden dat de psychiater ‘gebroken thuis zat’.

‘Mijn vader was onhandig en soms ook naïef, hij kon zich eenvoudigweg niet voorstellen dat mensen zo dachten,’ verklaart zoon Edzard de passieve houding van zijn vader. ‘Vergeet niet, hij had zijn loopbaan afgesloten, hij was met pensioen en in één klap verloor hij alle krediet. Dat kon hij niet hanteren. Het was zijn gave niet om polemisch te zijn en zich te verweren. Hij kon publiekelijk ook niet veel kwijt over het onderzoek vanwege zijn beroepsgeheim. Hij slikte alle spot en kritiek en werd depressief.’

Het was voor zijn kinderen zo triest om te zien hoe de man tegen wie ze opkeken, die hen liefdevol had opgevoed, ‘hij gaf zoveel’, in de nasleep van Oude Pekela zo’n ongelukkig en verbitterd mens werd.

Onderwereld

Eind jaren tachtig sprak ik een paar keer met Gerrit Mik, ik zocht hem thuis op in het vrijstaande huis in Haren waar we in de zitkamer zaten met uitzicht op een kleine, stille straat. Ik vond hem een vriendelijke, rustige man die autoriteit uitstraalde en zinnige dingen zei. Tijdens een van mijn bezoekjes sprong Mik geschrokken op toen er een dure, zwarte auto stapvoets voorbij reed. Vlak voor hij zijn rapport openbaar maakte, had hij dreigtelefoontjes gekregen. De bedreigingen waren soms in het Nederlands en soms in het Duits. De boodschap was steeds dezelfde: hij moest zijn werk staken, anders zou hij eraan gaan. Hij lachte als een boer met kiespijn. Hij nam de dreiging serieus, voelde zich onveilig. Zijn zoon Douwe was een weekje bij zijn ouders ingetrokken en justitie had een recorder naast de telefoon neergezet, zo kon hij de tirades opnemen. Mik vertelde ook dat hij een paar keer bezoek had gekregen van mannen uit de onderwereld. ‘Er komen nog steeds mensen met tips, die jongens willen de zaak ook opgelost zien. Zij gaan liever naar mij dan naar de politie.’

Naar de buitenwereld, ook naar mij, hield Mik zich flink, maar zijn kinderen zagen dat de hele affaire er veel te diep inhakte. In zijn atelier in Amsterdam haalt Aernout Mik de periode met zichtbare tegenzin boven. Het was akelig, het was onverdiend en misschien het allerergste: de kinderen stonden machteloos, ze konden hun vader niet helpen. Mik was zo naïef geweest erop te rekenen dat zijn beroepsgenoten hem zouden begrijpen, achter hem zouden blijven staan. Misschien had hij te weinig rekening gehouden met het explosieve karakter van de zaak. ‘Ik herinner me alleen maar narigheid,’ schreef dochter Wilma me in een e-mail. En dat terwijl haar vader zo’n positief ingestelde man was en altijd ruimte aan anderen gaf.

Aernout illustreerde dat met de reactie van zijn vader op zijn besluit niet langer te willen studeren. Hij wilde zijn rechtenstudie inruilen voor het kunstenaarschap. Gerrit Mik protesteerde luid en duidelijk, voor Aernouts bestwil natuurlijk. Hij droeg zittend achter zijn bureau een lijstje voor- en nadelen voor. ‘Ik wilde er niets van weten,’ weet Aernout nog. ‘Ik zei dat ik het nutteloos vond om verder te studeren en benadrukte hoe goed ik daar over had nagedacht. Toen mijn vader zich realiseerde dat ik het meende, gooide hij zijn lijstje meteen in de prullenbak. Hij heeft me vanaf dat moment altijd gesteund.’

Er is veel gebeurd sinds dat lijstje. Aernout Mik wordt vaak in één adem genoemd met kunstenaars als de schilderes Marlene Dumas en videokunstenaar Erik van Lieshout. Een paar jaar geleden had hij een solotentoonstelling in het MoMa in New York. Aernout maakt indringende films over menselijke processen (vaak met tientallen acteurs en figuranten) die uit de hand dreigen te lopen. Ze worden getoond in grote zalen, vaak op verscheidene schermen. In zijn werk zie je gebeurtenissen waar niemand greep op heeft, zoals in Middlemen, waarin verfomfaaide en onthutste medewerkers van de effectenbeurs op een vloer zitten die bezaaid ligt met papieren. Of Shifting Sitting, waarin onder andere een hevig gebarende Berlusconi – door een acteur gespeeld – figureert in de rechtszaal.

De beelden laten zien hoe dun de laag beschaving soms is. Aernout Mik ziet zelf een raakvlak met de totaal uit de hand gelopen gebeurtenissen waar zijn vader aan onderdoor is gegaan.

Verre van benepen

Aernout weet na even nadenken precies wat hem het meest heeft gestoken. ‘Dat mijn vader van moralisme werd beschuldigd, vond ik heel erg,’ zegt hij ineens stellig. ‘Hij werd neergezet als een kleinburgerlijke man. Vreselijk om hem op die manier naar beneden te halen en zo onwaar. Mijn vader was juist heel open en verre van benepen.’

Was het niet erger dat aan zijn deskundigheid werd getwijfeld?

Nee, zegt Aernout die geen moment heeft gedacht dat zijn vader er weleens naast kon zitten met zijn rapport. Daarvoor, zegt de zoon, was hij veel te gedegen en precies. Wat je hem zou kunnen verwijten, al is dat voor Aernout een te zwaar woord, is de manier waarop hij naar buiten is getreden. Hij had zich er bewuster van moeten zijn hoe zijn woorden konden overkomen, hij had neutraler moeten opereren in die toch al zo verhitte strijd.

Aernout en Edzard, die beiden kleine kinderen hebben, moesten bij het nieuws over Robert M. en het Hofnarretje onmiddellijk weer aan Oude Pekela denken. De zaak sterkt hen in het idee dat hun vader wel degelijk gelijk kan hebben gehad. Stel dat er geen foto’s waren opgedoken van de zieke praktijken waaraan Robert M. zich heeft overgegeven. Dan had niemand toch geloofd dat er meer dan tachtig peuters waren misbruikt?

Edzard kan zich nog steeds opwinden over de collega’s die zijn vader aanvielen zonder dat ze hem zelf opbelden of aanspraken. ‘Zo onaardig, zo onzorgvuldig, zo oncollegiaal. Alles ging via de kranten, de radio of de televisie. Niemand nam de moeite om zelf een gesprek met mijn vader aan te gaan.’

Had hoofdofficier Blok hem niet moeten beschermen? Het rapport was toch in zijn opdracht gemaakt?

‘Justitie liet hem vallen.’ Edzard, die zijn baan als advocaat had ingeruild voor de journalistiek, werd in die tijd vaak door zijn vader geraadpleegd. ‘Bij het OM lieten ze het maar gaan, er was geen rolverdeling, geen strategie. Ook toen mijn vader werd bedreigd, leken ze niet onder de indruk. Voor hem was de situatie heel pijnlijk, hij kreeg weer nachtmerries over de oorlog. Hij voelde zich zo machteloos, zijn collega’s meden hem, net als zijn partij D66.’ Dan slaakt hij een diepe zucht. ‘Wat hebben mijn ouders een pech gehad dat Oude Pekela op hun pad kwam. En dat is nog veel te zacht uitgedrukt: het was een tragedie.’

Zeer overtuigend

Een van de weinigen die wel de pen ter hand namen en Mik een persoonlijke brief schreven, was Bert Bakker, toen nog fractiemedewerker van D66, later jarenlang Tweede Kamerlid. ‘Zowel op tv als in de Volkskrant waren je woorden zeer overtuigend,’ schreef Bakker. ‘Dat collega-psychiaters daar kritiek op uitoefenen zal best. Ik kan hun opmerkingen niet beoordelen, maar de beste stuurlui… (enzovoorts). Wat echter het meest van belang was, is dat de ouders van de kinderen eindelijk gehoor kregen voor hun bezorgdheid en serieus genomen werden. Dat is denk ik je grootste verdienste.’

Gerrit Mik was ontzet toen hij doorkreeg dat zijn collega’s uit de politiek en wetenschap hem begonnen te mijden. Hij begreep er niets van. Je kon het niet met hem eens zijn, maar dat was toch geen reden hem tot een paria te maken? Op feestjes en recepties werden hij en zijn vrouw niet meer uitgenodigd. Nog even hoopte Mik dat het tij zou keren, toen minister van Justitie Korthals Altes in februari 1988 na een bezoek aan Oude Pekela zich achter zijn rapport opstelde. Maar dat bleek een oprisping, want het onderzoek werd snel daarna definitief afgesloten.

De meeste ouders in Oude Pekela pakten hun leven weer op, en spraken niet meer over de zaak die hun bestaan maandenlang op z’n kop had gezet. Maar Gerrit Mik zat thuis en kon het niet verkroppen dat hij zijn goede naam was kwijtgeraakt. Juist omdat hij zich onheus behandeld voelde, kon Mik niet van de zaak loskomen en raakte hij steeds gedeprimeerder. Hij stierf in mei 1991, precies vier jaar nadat de affaire Oude Pekela was begonnen. Zijn vier kinderen zijn er nog steeds stuk van. Ze zeggen onafhankelijk van elkaar en ieder in zijn eigen bewoordingen dat Gerrit Mik eigenlijk aan de affaire is gestorven.

Dit is een bewerking van een hoofdstuk uit ‘Terug naar Oude Pekela’ van Margalith Kleijwegt dat deze week verschijnt bij uitgeverij Balans, 80 p., € 6,95. Vrij Nederland verloot 25 exemplaren van ‘Terug naar Oude Pekela’. Wilt u hierop kans maken? Ga dan naar www.vn.nl/verloting

Gerelateerd