Het netwerk van de zwervenden: naar Europa met behulp van Facebook

‘Moeten we dit doen?’ vraagt de twintigjarige Ali zich hardop af voor het loket in de haven van het Griekse eiland Lesbos. Hij laat een teug water in zijn mond van zijn linker- naar zijn rechterwang gaan en kijkt met gefronste wenkbrauwen voor zich uit, zijn telefoon in zijn handen wegend. Een paar meter verderop staat een rij mannen voor het loket waar handgeschreven vellen papier hangen met in het Arabisch de vertrektijden van de veerboten. Bepakte moeders zitten verderop op de grond te wachten met hun kinderen. Vrijwilligers delen water en koekjes uit. Ali leest de BBC-site op zijn telefoon. De Europese Unie heeft zojuist een akkoord met Turkije gesloten en bootvluchtelingen moeten nu worden teruggebracht naar Turkije. Hij is net vóór die nieuwe afspraken op Lesbos aangekomen, maar hij is er niet gerust op. De Griekse politie heeft het opvangcentrum in het binnenland leeggeveegd om plaats te maken voor de new arrivals die volgens de nieuwe regels moeten worden opgesloten. Ali is samen met een grote groep anderen naar de haven gebracht met de opdracht: koop een kaartje voor de veerboot naar Kalafa, vlakbij de grens met Macedonië. Wat daar gaat gebeuren, is niet bekend. Mag deze groep nog doorreizen? Worden ze opgesloten? Moeten ze terug naar Turkije of naar Afghanistan? Moeten ze in Griekenland blijven en daar asiel aanvragen? Niemand kan het hem vertellen. Over anderhalf uur vertrekt de veerboot en hij zal een beslissing moeten nemen. Via Facebook probeert hij van landgenoten te begrijpen hoe de situatie bij de Macedonische grens is. Het gerucht gaat dat het tentenkamp daar hardhandig zal worden leeggeruimd en dat iedereen wordt opgesloten. Maar er gaan wel meer geruchten. Hij scrolt langs de berichten op de Facebook-pagina ‘Afghanen naar Europa’ en kijkt of er al iemand heeft gereageerd op zijn oproep. Voor zijn vertrek uit Kaboel volgde hij al een aantal pagina’s om te kijken hoe het zijn lotgenoten verging. Toen stonden er vooral vrolijke selfies en juichberichten over Mama Merkel op, maar inmiddels – ook omdat er minder reden tot juichen is door het veranderende klimaat in Europa – is het een ingenieuze reisgids geworden. Ali: ‘Ik kijk de hele dag op mijn telefoon en besluit op basis van die berichten wat ik doe. Ik vertrouw mijn landgenoten blind. Verder niemand.’

Ik besluit op basis van Facebookberichten wat ik doe. Ik vertrouw mijn landgenoten blind. Verder niemand. Snel en flexibel

Van Aleppo tot Oslo houden vluchtelingen elkaar op de hoogte over hoe ze het beste kunnen reizen. Via apps als Google Maps, Whatsapp en Facebook zoeken ze gaten in de hekken en muren die door de Europese landen worden opgetrokken en delen ze informatie over aardige vrijwilligers, gewelddadige politie en tips om goedkoop te kunnen overnachten. Het is juist die technologie die de stroom vluchtelingen zo snel en flexibel maakt. Een nieuwe succesvolle route is binnen een mum van tijd bekend bij duizenden mensen. Op Facebook zijn talloze pagina’s in het Arabisch te vinden, vaak met duidelijke namen als ‘Smokkelroutes naar de EU’ en ‘Hoe te reizen naar Europa’, soms enigszins verhullend, zoals ‘Het netwerk van de eenzame zwervenden’. Het zijn allemaal pagina’s met tienduizenden en soms wel honderdduizenden leden.

Hussam uit Syrië volgt de pagina’s nog dagelijks. Voor hem op tafel liggen vier simkaarten: een Turkse, een Griekse, een Servische en een Hongaarse. Een Duitse simkaart zit sinds november in zijn telefoon en gaat er voorlopig niet uit. ‘Ik denk niet dat ik de simkaarten ooit nog ga gebruiken, maar ik heb aan die vier kaartjes mijn reis naar Duitsland te danken.’ En aan de Samsung-telefoon die hij in Turkije kocht. Zijn vorige telefoon had hij weggegooid voordat hij vluchtte uit Raqqa, in Noord-Syrië. Het was te gevaarlijk om ermee te reizen langs IS-checkpoints. IS-strijders dwingen vluchtende Syriërs vaak hardhandig hun Facebook-wachtwoord in te voeren om zo aan de geplaatste berichten te kunnen zien aan welke kant van het conflict ze staan.

‘Smokkelroutes naar een beter leven’

Zijn landgenooot Yilzam verbleef eerst anderhalf jaar in Istanboel voordat hij naar Europa ging. Hij verblijft in een asielzoekerscentrum in het Duitse plaatsje Norden. Voor zijn oversteek vanuit Turkije afgelopen zomer wist hij nog niet voor welk Europees land hij zou kiezen. Via sociale media las hij over de procedures en leefsituaties in verschillende Europese landen. Welk land populair is, kan per week verschillen, vertelt hij. Het gaat met vlagen. Iedereen praat elkaar na en alles wordt mooier en groter gemaakt. Yilzam: ‘Het lijkt een beetje op dat spelletje dat je vroeger op de kleuterschool speelde waarin je in een kring elkaar iets moest doorfluisteren en proberen het oorspronkelijke bericht door te geven. Dat lukte nooit. Op deze sites is het hetzelfde.’ Toen hij zijn reis aflegde, afgelopen september, was Nederland een zeer populaire bestemming onder Syriërs. Hussam herinnert zich in die periode een bericht op Facebook waarin stond dat familiehereniging in Nederland relatief gemakkelijk en snel was. Yilzam legt uit: ‘Velen van ons kiezen een land op basis van dat soort informatie, dus dat werd vaak geliked en gedeeld.’ Omdat vluchtelingen inmiddels begrijpen dat Europese landen er alles aan doen om onder vluchtelingen de minst populaire bestemming te worden, drongen andere leden op de Facebook-pagina erop aan het bewuste bericht zo snel mogelijk weg te halen. Hussam: ‘Het lijkt misschien wat paranoïde, maar we denken dat er van alle kanten wordt meegelezen.’

Dat is niet paranoïde. Het gebeurt: er wordt op Arabische sociale media meegelezen door Europese overheden en opsporingsautoriteiten. Die hebben inmiddels begrepen dat een groot deel van de voorbereidingen en de reis zelf zich op sociale media afspelen. Lid worden van Facebook-pagina’s als ‘Smokkelroutes naar een beter leven’ (met als profielfoto een blond meisje met Duitse vlaggetjes op haar wangen geschminkt) is geen kunst. Een ‘Peace for Syria’ als profielfoto en een Arabische naam is voldoende om als lid geaccepteerd te worden en alles te kunnen lezen wat er op die pagina’s wordt geschreven. Door die sites in te gaten houden, krijgen autoriteiten een goed beeld van welke nieuwe routes mogelijk gebruikt zullen worden en kunnen ze smokkelaars op de radar krijgen. Zo vertelde het Openbaar Ministerie in Bari (Zuid-Italië) in een interview met de Italiaanse krant Corriere della Sera dat het Arabische sociale media afkamt om te kijken of smokkelaars inmiddels boottochten van Albanië naar Italië aanbieden, nu de zo populaire Balkanroute op slot lijkt te gaan.

Er wordt op Arabische sociale media meegelezen door Europese overheden en opsporingsautoriteiten. Belazerd door smokkelaars

Niet iedere vluchteling heeft tijdens zijn reis een goede telefoon, en lang niet allemaal weten ze waar ze de juiste informatie kunnen vinden. Hussam vertelt hoe er op die manier tijdens de reis groepen van rond de veertig personen ontstaan met een of twee leiders die daar wel over beschikken. Hij was zo’n leider. Zijn telefoon was tijdens zijn reis zijn meest waardevolle bezit en de batterij ergens kunnen opladen was belangrijker dan zelf kunnen eten en drinken. Net als veel andere vluchtelingen gebruikte hij de app ‘Maps.me’: een app waarmee je ook je locatie kan bepalen als je geen internet hebt. Via de app kun je kaarten op je telefoon zetten en vervolgens constant zien waar je bent. Hussam: ‘Daarnaast konden we dan met een andere telefoon in een andere groep verbinding maken en op de kaart precies zien waar we waren ten opzichte van elkaar.’ Hussam herinnert zich hoe hij in Hongarije zijn groep heeft kunnen redden dankzij deze app. Hij was samen met zo’n 45 anderen net over de grens in de laadruimte van een vrachtwagen gekropen om op die manier naar Boedapest te kunnen worden gesmokkeld. ‘Ik had geen goed gevoel bij de chauffeur. Hij duwde iedereen veel te hardhandig in zijn truck, ook vrouwen en kinderen.’ Op zijn telefoon kon Hussam in het donker de gehele route volgen die de vrachtwagen aflegde en zag dat ze een totaal andere richting op reden. Het overkomt vluchtelingen vaak dat ze worden belazerd door smokkelaars. Waarschijnlijk zouden deze mensen, ondanks dat ze al duizenden euro’s hadden betaald aan de chauffeur, naar een afgelegen plek worden gebracht om daar volledig te worden gestript en beroofd. Het was voor Hussam het spannendste moment van zijn reis: ‘Ik fluisterde tegen de rest van de groep dat ze niet in paniek moesten raken, maar dat bij de eerstvolgende keer dat de vrachtwagen zou stoppen, we er allemaal uit moesten. En dat ik later zou uitleggen waarom.’ Bij het benzinestation waar de chauffeur uitstapte om te tanken, is de hele groep uit de vrachtwagen geklommen. De chauffeur wist niet hoe snel hij moest wegkomen om te voorkomen dat de politie zou worden ingelicht. Hussam: ‘Vervolgens hebben we via Facebook tips gevraagd voor een nieuwe smokkelaar, die ons een paar uur later is komen ophalen, terwijl wij ons in de bosjes verstopten.’

Wilde beesten

Smokkelaars weten dat sociale media dé manier zijn om hun potentiële klanten te bereiken. De berichten lijken op die van professionele reisbureaus, inclusief groepskortingen, veiligheidsgaranties en aanbevelingen dat ze ‘verscheidene reizen per dag organiseren’. Ook prijken er vaak foto’s van luxe jachten met beloftes dat er maaltijden aan boord worden geserveerd en mannen en vrouwen gescheiden zitten. De smokkelaars beantwoorden geduldig vragen over prijzen en reisduur en geven daarbij hun mobiele telefoonnummer met het verzoek ze via Whatsapp een bericht te sturen om meer informatie te krijgen.

Yilmaz ziet ze nog altijd langskomen op verschillende Facebook-pagina’s. ‘Er klopt helemaal niets van. Het zijn altijd weer die veel te volle, shitty, rubberen boten. En toch bellen mensen die nummers en luisteren ze naar de verkooppraatjes van die oplichters die per zin minstens twee keer Allah noemen. Ze hopen blijkbaar dat zij net die uitzondering zijn. We dromen nou eenmaal graag.’

Tienduizenden hebben hun volledige reis op Facebook gedeeld, inclusief GPS-coördinaten. Meestal worden de ergste oplichters verklikt door vluchtelingen die onder de foto’s commentaren geven. De advertentie verdwijnt dan snel. Yilmaz: ‘Inmiddels weten de smokkelaars dat wij elkaar erg goed op de hoogte houden.’ Hij leest een aantal reacties voor. ‘Syrische broeders wees een wijs man en geloof deze verhalen niet.’ En ‘Broeders, stuur mij een whatsappbericht of bel mij via Viber (gratis beldienst, red.) en ik vertel u precies welke mannen u wél kunt vertrouwen. Inshallah.’ Ook proberen ze elkaar te behoeden voor routes die te gevaarlijk zijn. Yilmaz ziet dat een grote groep vluchtelingen sinds de deal tussen de EU en Turkije via Bulgarije probeert te reizen. Er zijn verschillende berichten waarin Syriërs het hun landgenoten sterk afraden dit te proberen omdat er criminele organisaties actief zijn. Zo staat er: ‘Bulgarije zit vol met wilde beesten (Yilmaz: “Hiermee worden de criminelen bedoeld”); wie een wijs man is, probeert niet door Bulgarije te reizen.’

GPS-systemen

Waar het aan de ene kant dé manier is voor smokkelaars om hun diensten aan te bieden, werkt het gebruik van sociale media door vluchtelingen de smokkelaars de laatste maanden vooral tegen. Via GPS-systemen kunnen vluchtelingen op de kilometer nauwkeurig laten zien welke route ze hebben afgelegd, zodat een smokkelaar als gids voor de juiste route niet langer noodzakelijk is. Dat merkt ook Mohammad Haj Ali, een Syriër die drie jaar geleden is gevlucht en nu werkt voor het Adventist Development and Relief Agency in Belgrado, Servië, waar veel vluchtelingen langskomen. Hij probeert via sociale media reizende vluchtelingen te helpen door aan te geven waar ze vrijwilligers kunnen vinden die eten en kleren uitdelen. Mohammad: ‘Tot voor kort doorkruisten vluchtelingen Servië uitsluitend met smokkelaars, maar inmiddels hebben tienduizenden de reis al succesvol afgelegd en hun volledige reis op Facebook gedeeld, inclusief GPS-coördinaten die automatisch door hun smartphones worden opgeslagen. Hierdoor verliezen de smokkelaars steeds meer terrein.’ Mohammad heeft de prijzen die smokkelaars in Servië vragen de afgelopen maanden zien halveren. ‘De meesten gebruiken alleen nog smokkelaars om de overtocht vanuit Turkije naar Griekenland te maken.’ Het verklaart het succes van de relatief nieuwe Facebook-pagina ‘Smokkel jezelf naar Europa zonder smokkelaars’.

Ook Yilmaz plaatste na zijn aankomst in Duitsland op verschillende Facebook-pagina’s alle informatie over zijn geslaagde reis, tot en met het type tent dat hij aanschafte. Nog dagelijks probeert hij antwoord te geven op de vragen die hij ziet langskomen. De vraag die hij het moeilijkst vindt, is hoe hij het heeft in Duitsland. ‘Ik was zelf realistisch en had een redelijk beeld van wat me te wachten stond. Ik had al contact met veel Syriërs die mij voorgingen en wist dus hoe de centra eruit zagen en dat het vooral lang wachten zou worden. Maar helaas verkopen de smokkelaars, met name in Turkije, nog altijd sprookjes. Ze stellen Noord-Europa voor als het land van melk en honing.’

Dan valt een eindeloze procedure die je moet afwachten in een kil centrum, al dan niet omringd door boze buurtbewoners, vies tegen. De Facebook-pagina ‘Vluchtelingen die naar Nederland willen’ staan vol met opmerkingen als ‘Kom niet hierheen, blijf daar!’ en ‘We worden van hot naar her gesleept’. Hussam ziet dergelijke berichten ook over Duitsland langskomen. De zoektocht naar een beter bestaan blijft voor sommigen dan ook doorgaan, gelet op Facebook-pagina’s als ‘Smokkelroutes van Europa naar Canada.’

Erg grimmig

Dat sociale media ingezet kunnen worden om mensen te ontmoedigen naar Europa te komen, hebben inmiddels ook de Europese regeringen begrepen. In een aantal landen is de overheid een campagne gestart die wordt verspreid op Facebook. De Duitse BAMF (Bundesamt für Migration und Flüchtlinge) kwam afgelopen jaar met een filmpje gericht op de Balkanstaten waarin werd afgeraden om te vertrekken omdat een asielaanvraag vrijwel altijd afgewezen wordt: in meer dan 99 procent van de gevallen. Het filmpje geeft nuttige informatie (asielzoekers moeten na een afgewezen aanvraag zelf betalen voor hun terugkeer en riskeren een jarenlang reisverbod naar de Europese Unie), maar de beelden zijn wel erg grimmig: een donker en kouder Duitsland zag je zelden en de hoeveelheid politie die hoog gelaarsd door de straten patrouilleert, lijkt ook enigszins overtrokken. Als het bedoeld is om naast de feiten ook een zo onaantrekkelijk mogelijk beeld van Duitsland te geven, dan is dat zeker gelukt. Daarnaast lanceerde de Duitse regering de hashtag #rumoursaboutGermany, om rooskleurige verhalen van smokkelaars te ontkrachten. Op de gelinkte website staat in het Arabisch: ‘Geloof niet de valse verhalen die opzettelijk verspreid worden door smokkelaars over een zogenaamd makkelijke trip en makkelijk leven in Duitsland. Riskeer je leven niet om naar Europa te vluchten. Smokkelaars zijn criminelen die alleen in geld geïnteresseerd zijn. Ze vertellen niet de waarheid en geven niets om mensenlevens.’ Geruchten die worden ontkracht zijn, onder meer, dat de overheid welkomsttoelagen zou uitkeren en banen zou verstrekken. Daarnaast benadrukt de website dat het pertinent niet waar is dat Engels voldoende is om in Duitsland te kunnen leven.

De Fb-berichten lijken op die van professionele reisbureaus, inclusief groepskortingen. Ook andere landen zijn bezig met online campagnes om duidelijk te maken dat de situatie voor vluchtelingen in hun landen niet (meer) zo prettig is als door smokkelaars wordt voorgespiegeld. Zo is de Noorse regering in november met een grootschalige online campagne begonnen om duidelijk te maken dat Afghanen die via Rusland het land binnenkomen een grote kans hebben direct te worden uitgezet. Tegen het Amerikaanse weekblad Newsweek laat een woordvoerder weten dat ze ook plannen hebben om via sociale-mediacampagnes vluchtelingen te informeren dat de condities sinds kort aanzienlijk soberder zijn, voordat ze aan hun dure reis beginnen.

We zijn niet dom

Europese landen voeren steeds actiever campagne om te laten zien dat de boel behoorlijk is versoberd en je vooral bij de buren moet zijn. Maar het is niets vergeleken de immigratiecampagne van de Australische overheid om bootvluchtelingen te stoppen. Een streng kijkende militair met op de achtergrond de tekst ‘NO WAY you will make Australia home’ vertelt dat dit geldt voor iedereen: families, kinderen, vrouwen, kortom: geen uitzonderingen. Het filmpje is vertaald en verspreid over de hele wereld, van Somalië tot Nepal.

In Hongarije doet de burgemeester van de gemeente Asotthalom op de grens met Servië een soortgelijke poging om vluchtelingen af te schrikken. Hij lanceerde afgelopen herfst op eigen initiatief het filmpje Message for illegal immigrants. De burgemeester waarschuwt dat iedereen die illegaal het land binnenkomt, zal worden gearresteerd en zet zijn woorden kracht bij met beelden van door de modder scheurende motoren, brede militairen te paard en helikopters die over kilometers lange hekken vliegen; dit alles vergezeld van bombastische filmmuziek.

Of dit soort campagnes effect heeft, is maar de vraag. Yilmaz en Hassam denken beiden van niet. Yilmaz: ‘We weten ook heus wel dat waar smokkelaars ons juist willen overtuigen te vertrekken, Europese landen het liefst willen dat we besluiten van onze reis af te zien of in elk geval niet naar hun land komen. We zijn niet dom. We horen de verhalen van beide kampen aan, maar als iemand in zijn hoofd heeft naar Europa te willen gaan, dan gaat hij.’