Beschouwing / Filosoof geeft humanisten een God-mens
Er zijn een paar woorden waarvan ik een half leven lang de precieze betekenis steeds weer heb moeten opzoeken. Bij benadering wist ik wel wat er bedoeld werd, maar als ik het onder woorden moest brengen, zocht ik snel steun bij het woordenboek. Die betekenis was ook weer snel verdwenen omdat ik mij er maar geen voorstelling bij kon maken. Het had met innerlijk verzet te maken: ik vond het lelijke woorden en in wat ze betekenden, geloofde ik niet. Met degenen die ze gebruikten, had ik weinig affiniteit: mensen die in een god geloven, in spiritualiteit, in het bovennatuurlijke, het onuitsprekelijke, of die zich beroemen op het bezit van een verheven bewustzijn.
Het woord ‘transcendentie’ bijvoorbeeld. Nog steeds ben ik er afkerig van en geloof ik maar half dat het voor iets zin­vols staat. Het is een geluk dat het in de literatuur nauwelijks voorkomt en in de filosofie geleidelijk aan het verdwijnen is. Zodra het wordt gebruikt, is het alsof elke concrete gedachte of voorstelling verdwijnt, in de mist opgaat en ongrijpbaar wordt. Het woord is getrouwd met filosofenjargon, waardoor er woordcombinaties ontstaan als ‘transcendentale fenomenologie’, ‘transcendente reductie van het zijn’ of ‘transcendentie binnen de immanentie’.
De laatste term is nota bene afkomstig van de Franse filosoof Luc Ferry, die niet in God gelooft, voor wie het hiernamaals niet bestaat, en die niet gelooft in wonderen die hij niet met zijn verstand kan verklaren. Luc Ferry is een ongelovige humanist, en toch giet hij zijn filosofische ideeën al jaren hardnekkig in een taal die afkomstig is uit het vocabulair van de religie: hij heeft het over ‘een heilsleer zonder God’, over de noodzaak dat mensen zichzelf ‘verlossen’, dat het menselijke vergoddelijkt moet worden en dat er dan een ‘God-mens’ ontstaat. Het is een taal die alleen al esthetisch afstoot. Het is ook in tegenspraak met waar het voor staat: mensen die niet in het bovennatuurlijke geloven, hebben het niet over ‘heil’, ‘verlossing’ en ze denken over zichzelf niet als een God-mens.
Existentiële angsten
Ferry heeft met deze manier van filosoferen desondanks veel succes. Hij denkt dat er een religie na de religie nodig is, een ‘lekenspiritualiteit’. En toch is hij zelfs geen ietsist. Hij houdt het allemaal aards, alleen ontdekt hij in dat aardse bovenaardse kanten die ervoor zouden zorgen dat mensen die niet in God geloven, toch zin aan hun leven kunnen geven. Ook mensen die niet geloven, moeten volgens hem van hun existentiële angsten verlost worden, en daar is filosofie onder meer voor. In 1996 publiceerde hij De God-mens of de zin van het leven. Vorig jaar leverde hij een handzame samenvatting van zijn ideeën in Ap­pren­dre à vivre, nu in het Nederlands vertaald als Beginnen met filosofie.
Nadat hij jarenlang naast zijn hoogleraarschap in allerlei staatscommissies voor de verbetering van het onderwijs had gezeten, was Luc Ferry van 2002 tot 2004 minister van Onderwijs in de regering van Jean-Pierre Raf­fa­rin. Beginnen met filosofie is voortgekomen uit een vakantie met het gezin van zijn vriend Do­mi­ni­que Villepin, minister van Bui­ten­landse Zaken en later premier van Frankrijk. In het land waar ze verbleven werd het vroeg donker. Villepin vroeg hem of hij voor de volwassenen en de kinderen niet een cursus filosofie wilde geven. Het werd een soort gebruiksaanwijzing voor het filosoferen.
Op aarde zalig worden
Voor Ferry is filosofie, met een woord dat aan goochelarij doet denken,‘soteriologie’, dat wil zeggen: een heilsleer. Hoe goed te leven? Daar bedoelt hij weer niets bovennatuurlijks mee: het gaat erom hoe tijdens je leven op aarde zalig te worden. Christenen worden pas in de hemel zalig, ongelovigen moeten het hier op aarde worden. Het heil is voor Ferry ‘een wijsheid die de angstgevoelens heeft overwonnen die met de menselijke eindigheid samenhangen’. Het is een mentale instelling die verwant is met het stoïcisme en het boeddhisme, maar dan zonder de daarbij horende berusting.
Ferry gaat er vanuit dat mensen dagelijks worstelen met het feit dat ze sterfelijk zijn, alsof de dood ze op de hielen zit. Het leven doet hen ook steeds aan de dood denken. Zelfs het verwelken van de bloemen geeft er aanleiding toe. Voor gelovigen is die dood niet zo’n groot probleem, is Ferry’s veronderstelling. Ze hoeven er niet bang voor te zijn, ze komen (mits ze geen doodzonden begaan hebben) toch in de hemel. Vanwege deze eclatante oplossing voor een reëel menselijk probleem heeft Ferry wel bewondering voor het christendom, ook al is het hiernamaals pure fantasie.
Ongelovigen hebben het aanzienlijk minder makkelijk: ze moeten ervoor zorgen dat het idee van hun aanstaande dood en definitieve verdwijning hun leven niet vergalt. Tegelijk worden de heidenen hierdoor tot enigszins heroïsche figuren: ze doen het helemaal op eigen kracht, ontlenen alle argumenten om iets van het leven te maken, aan de werkelijkheid zelf. Ze nemen geen genoegen met sprookjes.
Toch moet de humanistische heiden volgens Ferry ervan overtuigd worden dat bij hem sprake is van ‘transcendentie in immanentie’. Dat werkt zo: een humanist houdt er verschillende waarden op na, zoals rechtvaardigheid, verliefdheid, waarheid, schoonheid, wiskunde. Ferry noemt dit ‘transcendente waarden’, ‘ze komen ergens anders vandaan’, niet uit de humanist zelf. Die waarden heeft hij niet zelf bedacht. Dat hij ze niet zelf heeft bedacht, betekent dat ze hem persoonlijk te boven gaan, dat ze ‘transcendent’ zijn: ‘De transcendentie van waarden,’ schrijft Ferry, ‘Doet zich kennen “in mij”, in mijn gedachten of waarnemingen. Hoewel ze zich in mij bevinden (immanentie), is het alsof ze zich ondanks alles aan mijn subjectiviteit opleggen en ergens anders vandaan komen (transcendentie).’ Ferry zegt dat hij zich als humanist tegenover waarden bevindt die hem ‘overstijgen en die toch nergens anders zichtbaar zijn dan binnen mijn eigen bewustzijn’.
De vraag is natuurlijk of wat Ferry ‘transcendent’ noemt, wel ‘ergens anders vandaan komt’ en of rechtvaardigheid, schoonheid of verliefdheid niet toch gewoon ontleend zijn aan de aarde. De schoonheid van een landschap, zegt hij, ‘overvalt’ hem, en de schoonheid van een muziekstuk ‘sleept hem mee’. Wanneer het zo gaat bij Ferry, dan is zijn schoonheidservaring niet het uitvloeisel van zijn op dat moment samengebalde specifieke smaak, intuïtie en kennis die tot een kleine explosie komt in de uitroep ‘mooi!’, maar dan komt de schoonheidservaring zomaar uit de lucht vallen. Die overvalt hem, passief.
Míjn schoonheidservaring (of rechtvaardigheidsgevoel of verliefdheid) is veel meer het gevolg van activiteit: mijn smaak, intuïtie en kennis spannen in een snelle actie samen en dat leidt tot de uitroep ‘mooi!’ Mijn ‘mooi!’ is niet transcendent, maar ontleend aan het landschap en aan een door de jaren ontwikkelde smaak en voorkeur. Dit ‘mooi!’ is voorbewerkt door het zien en beoordelen van veel landschappen en kunstwerken.
Spirituele verschijningen
Luc Ferry heeft van ‘transcendentie in immanentie’ de hoeksteen van zijn filosofische programma gemaakt. Hij is een platonist die er bij voorbaat vanuit gaat dat er zoiets als schoonheid, rechtvaardigheid en waarheid bestaat, als eeuwige ideeën, niet als uitvloeisel van het praktische leven. Die eeuwige ideeën moeten we dan als spirituele verschijningen zien waar we ons op moeten richten. Maar er bestaan ook nog andere, niet-eeuwige ideeën. Die vloeien voort uit het geleefde leven en gaan zo lang mee als nodig is.
Luc Ferry is er kennelijk van overtuigd dat er voor humanisten een spiritualiteit nodig is die het moet kunnen opnemen tegen de verleidelijke sprookjes van het christendom, want humanisten zitten met dezelfde angstige levensvragen. Daar zou hij wel eens gelijk in kunnen hebben, maar waarom zou dat moeten betekenen dat ze aan ‘lekenspiritualiteit’ moeten gaan doen? En zich op een religieuze manier in dienst moeten gaan stellen van De Ander? En zichzelf moeten ‘opofferen’ voor een zaak die groter is dan zijzelf? En van ‘de gehele mensheid’ moeten houden? Ferry doet het voorkomen alsof het enige alternatief het materialisme is (dus: dat niet alles teruggaat op de geest maar op materie, en op hedonisme), maar er zit nog heel wat tussen transcendentie en materie. Waarden zijn men­sen­werk, ze komen niet uit de lucht vallen.
Luc Ferry: ‘Beginnen met filosofie’, vertaling Peter Klinkenberg. De Arbeiderspers, €19,95

Gerelateerd