De sociaal-democraten in Berlijn zitten met dezelfde problemen als die in Den Haag: ze regeren, maar de christen-democratische premier strijkt met de eer. Oude kiezers lopen weg en er komen geen jongeren voor in de plaats. Intussen rukken rivalen als de SP en Die Linke op. Een reportage uit de Duitse hoofdstad: ‘De SPD is totaal de weg kwijt.’

Het is twee jaar geleden, maar heel Berlijn-Mitte spreekt er nog steeds schande van. De CDU van Angela Merkel had Gerhard Schröders SPD op het nippertje verslagen. Maar in het door miljoenen Duitsers bekeken programma Berliner Runde weigerde de rode kanselier zijn nederlaag te erkennen. Na meer dan één glas van zijn geliefde Vino Nobile di Montepulciano achterover te hebben geslagen, deed hij nog één keer een schaamteloze gooi naar de macht: ‘Gelooft u nou werkelijk dat mijn partij wil praten over deelname aan een regering waarvan mevrouw Merkel kanselier is?’ Nooit of te nimmer, beantwoordde Schröder zijn eigen vraag. Zo’n vrouwtje uit de DDR kon toch nooit aan het roer staan van het machtige Duitsland. Dat kon alleen Schröder zelf: ‘Ik zal ervoor zorgen dat er een stabiele regering komt, onder mijn leiding.’

Toen ook de stemmen van het allerlaatste kiesdistrict – Dresden – waren geteld, bleek dat een luchtkasteel. Merkel werd wel degelijk bondskanselier en de SPD schoof keurig aan. Zonder Schröder.

Wanhoopsstrategie
Met Angela Merkel, die volgens Schröder niets kon, loopt alles op rolletjes (zie het profiel in VN 45, van 10 november 2007). Van regeringspartij SPD kan dat niet worden gezegd. Terwijl Merkel staat te knuffelen met Nelson Mandela, Nicolas Sarkozy en de Dalai Lama, raken de sociaal-democraten steeds verder in de problemen. In de peilingen zijn ze tot onder de dertig procent gezakt – dat is sinds 1957 niet meer voorgekomen. In traditionele rode bolwerken als Noordrijn-Westfalen en Hamburg regeren tegenwoordig de christen-democraten. Nog maar vijf van de zestien deelstaten (Berlijn, Brandenburg, Bremen, Mecklenburg-Voorpommeren en Rijnland-Palts) hebben een SPD-premier. De achterban mort over de verlaging van de WW en de bezuinigingen op de gezondheidszorg. Onverwachte concurrentie doet zich voor van de kant van Die Linke, ontstaan uit een fusie tussen de vroegere Oost-Duitse communistische partij en een stuk of wat West-Duitse splintergroeperingen. Die Linke wordt geleid door oud-SPD-voorzitter Oskar Lafontaine. Ronduit dramatisch voor de sociaal-democraten is de situatie in het zuiden van de voormalige DDR. Als in Saksen nu verkiezingen zouden worden gehouden, haalde de SPD nog maar twaalf procent. Die Linke het dubbele.

Geen wonder dat partijvoorzitter Kurt Beck – een voormalige elektricien die nu premier van de wijnbouwstreek Rijnland-Palts is – twee maanden geleden voor een wanhoopsstrategie koos. Hij had goed nieuws voor gefrustreerde werklozen op leeftijd die dreigden uit te wijken naar Die Linke: hun WW zou met een aantal maanden worden verlengd. Een bescheiden gebaar, maar het stond voor meer: de SPD moest weer een sociaal gezicht krijgen. Prompt kreeg Beck vicepremier en minister van Sociale Zaken Franz Müntefering over zich heen. De hoogste SPD’er in het kabinet beschouwde de actie van de partijvoorzitter als een dolkstoot in de rug en als verraad aan de hervormingsagenda die nog onder Schröder was opgesteld en door Merkel was overgenomen. Toen Beck op het SPD-congres in Hamburg eind oktober op een staande ovatie werd onthaald, was voor Müntefering de maat vol. Op 21 november trad hij af. Zijn vrouw Ankepetra was zwaar ziek. Aan een prominente positie in de Duitse politiek kwam hij niet meer toe. Maar bijna alle kranten betwijfelden of dat de ware reden voor het vertrek van de trouwe partijsoldaat was.

Inmiddels is minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter Steinmeier tot vicepremier benoemd en Olaf Scholz, een geestverwant van Kurt Beck, tot minister van Sociale Zaken. Het gezigzag van de SPD heeft de sfeer binnen de coalitie geen goed gedaan. Meteen na het congres in Hamburg waarschuwde de CDU dat de SPD met een ruk naar links de samenwerking op het spel zette: ‘We zitten niet op een terugkeer naar het socialisme te wachten.’

Wittebroodsweken
Twee jaar geleden stapte Peter Altmaier met groot enthousiasme in het CDU/SPD-kabinet. De vertrouweling van Angela Merkel in de CDU-fractie, een jurist uit het Saarland, werd staatssecretaris van Binnenlandse Zaken. Altmaier had altijd al bij de sociaal voelende vleugel van de partij gehoord. Hij stond op goede voet met de SPD’ers en had zelfs een praatgroepje met de Groenen: de ‘pizza-connectie’ heette dat.

Op zijn werkkamer – tegen de muur staan de Duitse en Europese vlag broederlijk naast elkaar, het venster biedt uitzicht op de rivier de Spree – laat hij zijn licht schijnen over de eerste helft van de kabinetsperiode: ‘Duitsland had hervormingen nodig en deze grote coalitie heeft daar veel aan gedaan. De pensioengerechtigde leeftijd is verhoogd. De vennootschapsbelasting verlaagd. De kinderbijslag inkomensafhankelijk gemaakt. We zaten midden in de discussie over wat bij jullie de AWBZ heet. Toen brak de ruzie binnen de SPD uit. De linkervleugel wilde hervormingen terugdraaien die door Gerhard Schröder en Joschka Fischer in gang waren gezet. Voor de CDU is dat vervelend. We beschikken samen over een ruime meerderheid in het parlement, maar wat is het doel van deze coalitie nog? Hebben we wel overeenstemming over de hervormingen die nog moeten worden doorgevoerd?’

Altmaier herinnert zich de wittebroodsweken van Merkel en Müntefering nog: ‘Het liep als een trein. Het tweede jaar begon het al moeilijker te worden door de interne tegenstellingen binnen de SPD. Op dit moment ben ik ontevreden, een beetje ontgoocheld. Een grote coalitie moet meer zijn dan een rustpauze op sociaal terrein. Ik vind het nu nog te vroeg om een voorspelling over de tweede helft van de kabinetsperiode te doen. Maar of dit experiment een succes wordt, hangt af van de SPD.’

Roddel en achterklap
De Gendarmenmarkt in het hart van Berlijn is historische grond. De Duitse en Franse Dom staan er, naast het Konzerthaus van de beroemde architect Schinkel. Het plein overleefde twee wereldoorlogen en twee dictaturen. Van de Gendarmenmarkt is het maar een paar honderd meter lopen naar de Albrechtstrasse, waar het Gestapo-hoofdkwartier was. In de Mohrenstrasse lag het perscentrum van de DDR. Op 9 november 1989 maakte Politbureau-lid Günther Schabowski op deze plek bekend dat de Muur open ging. Om de hoek in de Friedrichstrasse was destijds het Haus der Demokratie gevestigd. Daar hielden de dissidenten kantoor. Eenmaal bij het vrije Westen gevoegd, werd de buurt ontdekt door de projectontwikkelaars. Naast de glanzende façade van het Franse warenhuis Lafayette is de Galerie Quartier 206 verrezen. Marmeren trappen en glazen koepels. Flagship stores van topmerken als Armani, Gucci en Louis Vuitton. Voor de dames zijn Manolo Blahniks te koop, voor de heren peperdure Etro-overhemden uit Milaan. Grote trots van de buurt is het negentiende-eeuwse restaurant Borchardt, dat na de val van de Muur in oude luister werd hersteld. Politici, journalisten en topacteurs laten zich er graag zien.

In het Promi-Lokal geeft Evelyn Roll, chef van de parlementaire redactie van de links-liberale Süddeutsche Zeitung, haar analyse van de tegenstellingen binnen de coalitie. Ze is erg te spreken over Angela Merkel, maar niet over de SPD: ‘Die partij zit al in de problemen sinds bondskanselier Schröder en minister van Financiën Lafontaine in 1999 ruzie kregen. De CDU heeft onder Merkel haar sociale gezicht getoond en Lafontaine heeft nu zijn eigen partij – Die Linke – die de SPD van de linkerflank aanvalt. De sociaal-democraten zitten totaal klem. De SPD is richtingloos geworden. Dat is het structurele probleem.’

De peilingen zijn voor de regeringspartij onheilspellend, zegt ze: ‘In sommige oostelijke deelstaten zijn de sociaal-democraten zo goed als verdwenen.’ De vele tournures van de partij hebben het er niet beter op gemaakt: ‘Kurt Beck was eerst tegen de verlenging van de WW en toen opeens vóór. Dat maakt hem kwetsbaar voor kritiek.’

Daar komen de onfrisse persoonlijke vetes en ruzies nog eens bij. ‘Voor Duitse politici zijn hatelijkheden over en weer normaal,’ beschrijft Roll de situatie. ‘Als je daar niet aan meedoet, haal je de talkshows van Beckmann en Anne Will niet. Maar zo bont als Beck en Müntefering het hebben gemaakt, kom je het zelden tegen.’

Dat mag je wel zeggen. Beck – een goedmoedige dikzak, die zeer kan genieten van de varkenspens en riesling uit zijn geboortestreek, en die voor het slapen gaan hardop gedichten van Bertolt Brecht leest – bleek niet bestand tegen de roddel en achterklap die hij in de hoofdstad tegenkwam. Toen aanhangers van Müntefering hem tegenover journalisten anoniem een maatje te klein voor het bondskanselierschap hadden genoemd, ontplofte de vroegere elektricien. In het partijbestuur maakte hij zijn tegenstanders uit voor lafaards die met hun smerige gestook de stabiliteit van de partij in gevaar brachten. Dat lekte uit naar Der Spiegel. Müntefering deed met zijn uitlatingen over ‘dolkstoten in de rug’ en ‘verraad aan de hervormingsagenda’ niet voor Beck onder.

Inhoudelijk gaat de voorkeur van Roll uit naar de hervormingsgezinde stroming binnen de SPD waarvan Müntefering jarenlang de aanvoerder was. ‘De SPD heeft in 2005 Angela Merkel beloofd de agenda van Schröder trouw te blijven. Maar door toedoen van Beck groeit het verzet tegen de hervormingen die nodig zijn. De SPD wil nu opeens weer cadeautjes aan de kiezers uitdelen. Ik vind dat contractbreuk.’

Eerlijkheid ontbreekt
Dr. Werner A. Perger is politiek redacteur van het gerenommeerde weekblad Die Zeit. Hij is vooral bekend van zijn artikelen over de opkomst van het populisme in Oostenrijk, Denemarken en Nederland en het falen van de Derde Weg. Anders dan Roll kan Perger er begrip voor opbrengen dat Kurt Beck probeert af te komen van het neoliberale imago dat de SPD onder Schröder kreeg. De peilingen zijn zo slecht dat Beck oude sociaal-democratische idealen als solidariteit met de minderbedeelden meer moet benadrukken, vindt hij. Maar Perger beschuldigt de SPD wel van vals spel.

In Trattoria Paparazzi in Prenzlauer Berg, door recensenten ook wel de beste Italiaan van de ex-DDR genoemd, zegt de redacteur van Die Zeit: ‘Toen de SPD met de Groenen regeerde, zeiden ze dat er om de werkloosheid te bestrijden drastische hervormingen van de sociale zekerheid nodig waren. Tijdens de verkiezingscampagne van 2005 waren ze dat opeens vergeten. Toen ging het om het bestrijden van de armoede en de schrijnende onrechtvaardigheid. Vervolgens beloven ze Merkel om door te gaan met de hervormingen en trekt Beck zijn steun daarvoor in één keer in. Bij jullie is Wouter Bos zo dapper geweest om in verkiezingstijd te zeggen dat hij de AOW wil fiscaliseren. Dat was misschien niet zo slim, maar wel eerlijk. Die eerlijkheid ontbreekt bij de SPD.’

Arbeiders naar Lafontaine
Dr. Warnfried Dettling is misschien niet de meest objectieve commentator als het om de SPD gaat. Een groot deel van zijn leven werkte hij voor de tegenpartij – de CDU. Van 1973 tot 1983 was hij hoofd van de afdeling politieke planning in het Konrad-Adenauer-Haus dat toen nog in Bonn gevestigd was. Hij mocht je en jij zeggen tegen de patriarchale Helmut Kohl. Het was Kohl die hem na de val van de Muur vroeg een jonge ontdekking uit de DDR onder de arm te nemen: Angela Merkel. Toen ze tot minister voor Vrouwen en Jeugd werd benoemd, stond Dettling haar terzijde als strategisch adviseur. De socioloog en filosoof – nu directeur van de consultancyfirma Dr. Dettling Politikberatung GmbH – schreef stapels boeken en artikelen over de globalisering, het gezin en de verzorgingsstaat. Precies de man om uit te leggen waarom de sociaal-democratie over haar historische hoogtepunt heen is.

Dettling, tussen de andere Promi’s in Café Einstein aan Unter den Linden: ‘Bij jullie is de PvdA veel eerder begonnen zich te vernieuwen dan de SPD. Wim Kok sloot begin jaren tachtig al het Akkoord van Wassenaar met de werkgevers. Dat gaf Nederland een economische voorsprong binnen Europa. In Duitsland is Gerhard Schröder pas in 1998 begonnen met het hervormen van de verzorgingsstaat. Maar hij is er niet in geslaagd termen te vinden die de hervormingen voor zijn partijgenoten acceptabel maakten. Schröder beargumenteerde niet. Hij dicteerde, hij legde het aan zijn partij op. De SPD heeft zich er nooit van harte achter geschaard en dat wreekt zich nu.’

Toen Schröder Kohl in 1998 versloeg, leek er een gouden tijd aan te breken voor de sociaal-democratie. ‘Ze hadden de verkiezingen gewonnen met de leus innovatie en rechtvaardigheid. Voor de innovatie hadden ze Schröder, voor de sociale rechtvaardigheid Oskar Lafontaine. Een geweldige combinatie, maar binnen een paar maanden kregen ze ruzie en Lafontaine stapte op. Schröder sloot zich opeens bij de Derde Weg van Tony Blair aan, zonder iemand binnen de partij daarover te raadplegen. Na de verkiezingen van 2002 sloeg hij aan het saneren, terwijl hij zijn partij daar niet op had voorbereid. De SPD kreeg een koud en hard imago. Kurt Beck probeert dat nu te corrigeren.’

Maar Dettling vreest dat de interventie van de elektricien uit Bad Bergzabern in de Palts te laat komt. ‘Onder Schröder heeft de SPD in razend tempo zijn oorspronkelijke arbeidersaanhang verloren. Als je op partijvergaderingen rondkijkt, kom je voornamelijk managers en ambtenaren tegen. Het is een soort McKinsey-SPD geworden. De arbeiders zitten bij Lafontaine.’

De CDU is eigenlijk veel vooruitstrevender dan de SPD, meent de vroegere mentor van Angela Merkel. Hij citeert het recente Grundsatzprogramm waar hij zelf aan heeft meegewerkt. ‘De CDU wil de traditionele verzorgingsstaat ombouwen tot een moderne kenniseconomie. Het geld moet in het onderwijs worden gestopt en niet in sociale uitkeringen. Om mensen weerbaar te maken. De SPD heeft daar grote moeite mee. Die partij is opgekomen in de tijd van de massaorganisaties terwijl we nu met de geïndividualiseerde burger te maken hebben.’

Ruk naar links
Toen we twee jaar geleden met Dr. Tobias Dürr spraken, maakte hij een sombere indruk. De jonge sociaal-democraat, hoofdredacteur van het pragmatisch-linkse blad Berliner Republik, vreesde dat zijn SPD de verkiezingen die dat najaar werden gehouden zou gaan verliezen. Duitsland moest niet langer ouderwetse kolenmijnen subsidiëren maar een moderne diensteneconomie worden, vond hij. Helaas werd die boodschap in de verkiezingscampagne door Angela Merkel naar voren gebracht. Niet door de SPD.

Nu kijkt Dürr, gezeten achter een portie gemarineerde Tafelspitz, terug op de eerste helft van het CDU/SPD-kabinet. ‘De verkiezingsuitslag van 2005 viel mee. De SPD werd maar iets kleiner dan de CDU. Maar alleen dankzij het feit dat Schröder tegen zijn eigen hervormingsplannen campagne voerde. Opeens deed hij heel links. Niet Schröder maar Müntefering heeft na de verkiezingen de scherven bij elkaar geveegd. Hij pleitte ervoor Angela Merkel als bondskanselier te accepteren. Net als toenmalig partijvoorzitter Matthias Platzeck. Godzijdank is de SPD toen niet aan de kant blijven staan. Anders waren we helemaal in de richting van simplistisch links opgeschoven. Het was catastrofaal geweest als we toen voor de oppositie hadden gekozen.’

Platzeck en Dürr kennen elkaar goed. Voordat Platzeck – een voormalige milieu-inspecteur en dissident uit de DDR – partijvoorzitter werd, was hij al minister-president van de deelstaat Brandenburg. In Potsdam werkte Dürr als zijn politiek adviseur en speechschrijver. Toen Platzeck aan het hoofd van de partij kwam te staan, zag de jonge Berater de toekomst van de SPD opeens weer zonnig in.

‘Matthias,’ zegt hij, ‘heeft geprobeerd de beginselen van de SPD te moderniseren. Hij lanceerde het concept van de activerende verzorgingsstaat. Je moet niet wachten tot een werknemer van vijfenvijftig ziek wordt en voortaan thuis op de bank zit met een alcoholprobleem. Je moet ingrijpen! Werknemers door permanente educatie weerbaar maken! Mensen hun zelfbewustzijn terug geven in plaats van ze met een uitkering af te schepen. Dat is wat voor mij emancipatie betekent.’ Platzeck wilde vasthouden aan de hervormingen van Schröder, vervolgt Dürr, maar ze voorzien van een emotionele lading, een wenkend perspectief. Hij had de steun van de jongeren binnen de SPD. Niet van de vakbonden en de traditionele linkervleugel. Die noemden hem een neoliberaal die de verzorgingsstaat wilde afbreken. Er leek een keihard gevecht om de toekomst van de SPD uit te breken.

Leek.

Want nog geen half jaar later kreeg Platzeck last van suizende oren. Daarna kreeg hij een zenuwinzinking en trad hij af.

Tobias Dürr: ‘De stress werd hem te veel. Hij kon slecht tegen de gespannen verhoudingen in de top van de partij. Müntefering maakte hem het leven zuur. Hij verweet Matthias dat die te veel van Schröders hervormingsagenda afweek. Terwijl het alleen de bedoeling was die positief te formuleren.’

Mei 2006 werd de ‘Heiland van de Havel’ afgelost door de huidige partijvoorzitter Kurt Beck. De man die nu een ruk naar links wil maken. Tot verdriet van de hoofdredacteur van de Berliner Republik: ‘Op dit moment distantieert de partijtop zich van de vernieuwing en richt men zich weer op de oude garde.’

Voorlopig zonder enig resultaat. Want de oudere uitgebluste werknemers met hun alcoholprobleem hebben al lang de benen genomen. Naar Die Linke.

Teddybeertje
Evelyn Roll in restaurant Borchardt: ‘Rechtse populisten komen niet zo ver in Duitsland. Daarvoor is de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog nog te levendig. Dus lopen ontevreden kiezers achter linkse populisten aan. Het zijn werklozen, bijstandstrekkers, mensen die heimwee hebben naar de verzorgingsstaat van vroeger of naar de geborgenheid van de DDR. Hun held is Oskar Lafontaine. De sociaal-democraten hebben eigenlijk alles bereikt wat ze wilden en zijn daardoor richtingloos geworden. Maar er blijkt wel ruimte te zijn voor een linkse protestpartij.’

Werner A. Perger in Trattoria Paparazzi: ‘Het is de onderklasse die Lafontaine steunt, de white trash.’

Warnfried Dettling in Café Einstein: ‘Het zijn laag opgeleide blanke mannen die overal buiten spel staan. Op de arbeidsmarkt, maar ook in het onderwijs en op de huwelijksmarkt. Dat maakt hen agressief.’

Frau Carola Meyer is geen blanke boze man. Ze is wel op leeftijd, maar wekt met haar roodgeverfde haren een kwieke indruk. Meyer werd geboren in het Scheunenviertel, het Joodse getto rond de Alexanderplatz dat door Hitler nagenoeg werd uitgemoord. Haar vader was communist en vocht in de jaren dertig al mee in de Spaanse burgeroorlog. Onder de DDR werkte de historica bij het wetenschappelijk instituut van de SED. Sinds de val van de Muur geeft ze rondleidingen door het Karl-Liebknecht-Haus, vernoemd naar de vooroorlogse leider van de Duitse communisten en tegenwoordig het hoofdkwartier van de protestpartij Die Linke.

‘Kijk, hier heeft mijn vader in januari 1933 nog tegen de nazi’s gedemonstreerd,’ wijst mevrouw Meyer in de richting van de aan de overkant gelegen Rosa-Luxemburg-Platz. ‘We staan nu in de oude hal van het Karl-Liebknecht-Haus. Nadat de nazi’s het gebouw hadden bezet, heette het de Horst Wessel-hal. Na de val van de Muur viel de politie hier binnen. Ze waren op zoek naar verdwenen geld. Ze wilden de partij liquideren, maar dat is ze niet gelukt.’

We passeren kolossale socialistisch-realistische schilderijen in het trappenhuis. Op de begane grond is een boekwinkeltje gevestigd waar het verzameld werk van Marx en Engels voor een habbekrats te koop wordt aangeboden. In de rekken liggen ook tijdschriften als Mitteilungen der Kommunistischen Platform der Partei Die Linke en Die Rote Fahne. Boventitel: ‘Proletarier aller Länder vereinigt euch!’. Op de hogere etages zijn kamers verhuurd aan talloze linkse splintergroeperingen waaronder een standvastig gezelschap dat weigert te geloven dat de DDR niet meer bestaat. De voorbereidingen van de achtenvijftigste verjaardag van de socialistische heilstaat zijn in volle gang. De meest riante kamers zijn gereserveerd voor Lothar Bisky en Oskar Lafontaine, co-voorzitters van Die Linke. Aan de muur bij Oskar hangen de portretten van Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg, maar ook dat van de legendarische SPD-leider Willy Brandt.

Lafontaine, de voormalige minister van Financiën onder Gerhard Schröder, wordt hier op handen gedragen. In een vitrine prijkt tussen de aanstekers, koffiemokken en andere parafernalia een Berlijns teddybeertje met op zijn truitje de tekst: ‘Frech wie Oskar’. Leuk voor de kinderen!

Rode ijskrabbers
Die Linke bestaat nog maar kort. De partij ontstond in 2005 uit een fusie tussen de Partei des Demokratischen Sozialismus – de erfopvolger van de SED – en het West-Duitse Wahlalternative für Arbeit und Soziale Gerechtigkeit, een linkse afsplitsing van de SPD. Bisky – een voormalig filmwetenschapper uit Potsdam – en Lafontaine leiden de fusiepartij. De Oost-Duitse advocaat Gregor Gysi en Lafontaine voeren samen de vierenvijftig man sterke fractie in de Bondsdag aan.

Een van de meest prominente leden van die fractie is Bodo Ramelow, ook al een hoogst pittoreske figuur. Terwijl de hele DDR droomde van Republikflucht naar het vrije Westen, sympathiseerde de vakbondsman uit Hessen met de West-Duitse zusterorganisatie van de SED. Het leverde hem jarenlange bespionering door de Verfassungsschutz op. Ramelow is nu fractievoorzitter van Die Linke in de oostelijke deelstaat Thüringen en lid van de Bondsdag. Hij was onderhandelaar bij de fusiebesprekingen met het Wahlalternative für Arbeit und soziale Gerechtigkeit en leidde de succesvolle verkiezingscampagne van 2005. Binnen de fractie is hij onder meer verantwoordelijk voor de dialoog met de christenen. Hij is belijdend lid van de Evangelische Kirche. Titel van zijn laatste boek: Gläubig und Genosse.

Ramelow, donkergrijs pak met zwarte coltrui, een rood vlaggetje op het revers gespeld: ‘In Saksen en Thüringen zijn wij veel groter dan de SPD. Er is nu zeventien jaar Duitse eenheid en de SPD begrijpt nog steeds niets van de mensen in de voormalige DDR. Ze lopen rond als kolonialen die hun Oost-Duitse ondergeschikten wel even zullen vertellen hoe het allemaal moet. Dat wordt niet gepikt. Kijk eens hoe we groeien! We begonnen met twee zetels in de Bondsdag en nu zijn het er al vierenvijftig. Bovendien zijn we bezig voet aan de grond te krijgen in het westen van Duitsland. In Bremen, in het Saarland, in Noordrijn-Westfalen.’

En dat allemaal dankzij de hervormingsagenda van Gerhard Schröder.

Ramelow: ‘Sindsdien verkeert de SPD in een diepe crisis. Die hervormingsagenda was een oorlogsverklaring aan de eigen achterban. Ze hebben de WW tot een aalmoes teruggebracht. Ze hebben beginselen als de solidariteit met de minstbedeelden met voeten getreden. De SPD heeft verraad aan zichzelf gepleegd.’

De Groenen van Joschka Fischer vormen voor de teleurgestelde werknemers ook geen alternatief: ‘Dat zijn allemaal jongens uit 1968 die nu professor zijn. Dat heeft niets met sociale gerechtigheid te maken.’

Net als de christen-democratische denker Warnfried Dettling constateert Ramelow dat de SPD verworden is tot een ‘McKinsey-partij’: ‘De managers zijn er aan de macht. Je komt er alleen maar directeuren tegen. Het is de partij van de bazen geworden.’

Nee, dan Die Linke. Een frisse, onorthodoxe linkse partij die de Stasi-praktijken in de oude DDR veroordeelt, maar tegelijkertijd vindt dat de ex-DDR-burgers respect verdienen. Die het opneemt voor de werknemers en open staat voor alle gezindten. Ramelow: ‘Wij zijn de ware erfgenamen van August Bebel, Karl Kautsky en Willy Brandt.’

In het Willy-Brandt-Haus, het hypermoderne hoofdkantoor van de SPD aan de Stresemannstrasse, denken ze er een tikkeltje anders over. Daar zijn heel andere snuisterijen te koop dan ‘Frech wie Oskar’-beertjes van het Karl-Liebknecht-Haus. In de flitsende Image Shop kunnen grootsteedse yuppen terecht voor designbroodroosters, SPD-handdoeken voor in de sauna en rode ijskrabbers voor in de Audi (opschrift: ‘Für bessere Sicht’). De wijnhandel van het Willy-Brandt-Haus biedt bourgondisch links een keur aan Franse en Italiaanse wijnen – waaronder Gerhard Schröders geliefde Vino Nobile di Montepulciano. Aan de Stresemannstrasse doen ze Die Linke af als een conservatieve, populistische beweging die het moet hebben van de slachtoffers van de globalisering. Van de losers.

Tot grote woede van Bodo Ramelow: ‘Noemen ze ons een partij van verliezers? Ik beschouw dat als een geuzennaam. Alsof het een schande is dat wij ons nog wel bekommeren om de mensen die het slachtoffer zijn van het neoliberalisme!’

De broederstrijd tussen Die Linke en de SPD heeft inmiddels bijna bijbelse proporties aangenomen. Als Kaïn en Abel staan de twee partijen elkaar naar het leven.

Ramelow: ‘Sinds Oskar Lafontaine bij ons zit, lopen de SPD’ers in de Bondsdag alleen maar op ons te schelden. Laatst was er een zitting over de Duitse troepen in Afghanistan. Vanuit de SPD-bankjes sloeg de agressie me tegemoet. Ze riepen: ‘Arschloch, Drechsau!’ Het was bizar. Als het om Die Linke en Oskar Lafontaine gaat, draaien ze helemaal door. Dat soort gedrag verraadt de wanhoop die binnen de SPD heerst. Het is een partij die totaal de weg is kwijtgeraakt.’

Oude retoriek
In Café Einstein erkent dr. Tobias Dürr dat zijn partij hopeloos klem zit tussen Angela Merkel, de succesvolle bondskanselier, en Oskar Lafontaine die zich met zijn bonte verzameling ex-stalinisten en teleurgestelde vakbondskaders de sociaal-democratische erfenis dreigt toe te eigenen. Maar de reactie van partijvoorzitter Kurt Beck – de oude garde naar de mond praten – is volgens hem niet de goede. ‘Het congres in Hamburg stond bol van de oude retoriek en de oude symbolen. Op het podium hing zelfs een enorm rood vaandel met de tekst: ‘Einigkeit macht stark!’ Het is allemaal window dressing. Ze proberen nu iedereen tevreden te stellen: ouderen en jongeren, middenklasse en laag opgeleide werknemers, progressieven en conservatieven. Zo werkt dat niet. Uiteindelijk zal niemand tevreden zijn. Het aftreden van Müntefering vind ik een groot verlies. Hij bewees in elk geval dat de SPD regierungsfähig is en liep niet weg voor noodzakelijke hervormingen. Mijn hoop is nu gevestigd op de nieuwe vicepremier Frank-Walter Steinmeier. Dat is een moderne sociaal-democraat. Maar of hij zich staande weet te houden, is nog maar de vraag. Kurt Beck zal de SPD niet kunnen redden. Een partij die zich alleen nog maar met het verleden bezighoudt, heeft geen toekomst.’

De SP als rolmodel

‘SP krijgt aardige oosterburen,’ meldde het partijblad De Tribune. Lyrisch berichtte redacteur Rob Janssen over de fusie tussen SED-opvolger PDS en het West-Duitse Wahlalternative für Arbeit und Soziale Gerechtigkeit. Partijsecretaris Hans van Heijningen en senator Tiny Kox waren naar Berlijn afgereisd om de geestverwanten van Die Linke hartelijk te feliciteren.

Daar waren al heel wat broederlijke contacten aan vooraf gegaan. Tijdens de Duitse verkiezingscampagne van 2005 sprak Kox in Kassel de Hessische aanhangers van Gregor Gysi toe: ‘Een verwante partij in het parlement van een buurland is plezierig voor ons. Veel problemen hebben een vergelijkbare oorsprong en een vergelijkbare oplossing.’

Er was nog veel meer grensverkeer. Wolfgang Freye van de Linkspartei Noordrijn-Westfalen bezocht in Roermond de regioconferentie van de Limburgse socialisten: ‘Met name op lokaal niveau en op het gebied van buitenparlementaire actie zijn wij zeer geïnteresseerd in het reilen en zeilen van de SP.’ Een driekoppige SP-delegatie bracht een tegenbezoek aan de Landesparteitag in Dortmund. Gysi’s compaan Lothar Bisky maakte zijn opwachting op het Binnenhof. Rob Janssen en Elma Verhey van De Tribune kregen een exclusief interview. ‘We hebben al een jaar of acht goede contacten met de SP,’ onthulde Bisky, de oud-rector van de filmacademie in Potsdam. Hij wilde de misstanden in de vroegere DDR niet goedpraten, maar ‘het is te gemakkelijk om te zeggen dat het van voor tot achter niet deugde.’

In Berlijn vertelt Bodo Ramelow, Bondsdaglid voor de partij die sinds juni 2007 Die Linke heet, dat hij als Wahlkampfleiter van de PDS veel aan de adviezen van de SP heeft gehad. Vooral op het terrein van campagnetechnieken en marketing. ‘We hebben zelfs overwogen de rode tomaat als symbool over te nemen, maar dat sloot niet helemaal aan bij het Duitse gevoel voor humor.’ Een medewerker van hem werd drie maanden vrijgesteld om de aanpak van de SP tijdens de Tweede Kamerverkiezingen op de voet te volgen. Ramelow hoopt op steun van een SP-ploeg bij de komende deelstaatverkiezingen in Bremen.

Wat hebben de oud-maoïsten te zoeken bij een partij waarvan de conservatieve vleugel de goede herinneringen aan de DDR in leven probeert te houden?

Tiny Kox, buitenlandexpert van Marijnissen, in zijn werkvertrek in de Eerste Kamer, dat ooit aan prins Maurits heeft toebehoord: ‘Nou, het eerste wat we altijd tegen ze zeggen is: als jullie je verleden niet achter je laten, wordt het nooit wat met jullie. Maar we volgen de ontwikkeling van Die Linke met veel aandacht. Het is belangrijk dat ook in andere Europese landen een sterke socialistische beweging opkomt, een echt links alternatief. We beschouwen ons niet als adviseurs van Die Linke, maar ze mogen wel weten hoe wij het hebben aangepakt. Jan en ik hebben daarover veel met Lothar Bisky gesproken. We hebben hem gezegd: je moet niet in nostalgie naar de DDR blijven hangen, je moet ook in het westen van Duitsland zien door te breken. Dat doe je door de straat op te gaan en lokale acties te voeren. Soep uitdelen bij stakingen kan nooit kwaad. Die Duitsers hebben de neiging om eindeloos te blijven discussiëren. Dat vinden wij niks. Als activistische partij zeggen wij: je moet iets doen. Je moet je handjes laten wapperen.’

Gerelateerd