De kredietcrisis heeft desastreuze gevolgen voor de bouw; banken draaien de kraan dicht, kopers trekken zich terug en projecten komen stil te liggen. Op pad met de aannemer: ‘Er gebeurt niets meer. Helemaal niets.’

‘Prachtig bouwweer,’ zegt aannemer en projectontwikkelaar Klaas de Leeuw (57), terwijl hij zijn donkerblauwe Mercedes parkeert op industrieterrein Lagedijk in de Noord-Hollandse stad Schagen. Het is een windstille, grijze, maar droge dag in februari. De Leeuw wijst naar vier oude bedrijfspanden aan de overkant van de straat, waar een paar bouwvakkers bezig zijn met funderingswerkzaamheden. ‘Het complex krijgt een facelift,’ vertelt hij. ‘We willen er vijfenveertig businessunits van maken.’ Die zijn volgens hem gewoonlijk heel gewild. De verkoop liep mei vorig jaar dan ook als een speer. ‘Binnen een maand tijd had ik al veertig gegadigden, van wie tweeëntwintig direct tekenden. Fortis beloofde de kopers honderd procent financiering.’ In september ging de eerste spade de grond in. De Leeuw liet een nieuwe brochure uitgaan met in grote letters de tekst ‘reeds 50% verkocht!’. En toen kwam zwarte maandag in oktober. De beurzen kelderden en Fortis zweefde op het randje van de afgrond.

‘Alles stortte in elkaar,’ zegt De Leeuw. ‘Veel kopers krijgen geen geld meer van de bank. Ik bouw nu met de verwachting dat het grotendeels leeg blijft en het project loopt grote vertraging op.’

Geldkranen dicht
Het is exemplarisch voor het drama dat zich momenteel afspeelt in de bouwwereld. De sector is hard getroffen door de kredietcrisis. Het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid berekende onlangs dat de bouwproductie dit jaar en in 2010 met meer dan tien procent zal afnemen. Voor nieuwbouw wordt zelfs een teruggang van ruim twintig procent verwacht. Overal in het land vallen projecten stil of lopen ze grote vertragingen op. Dertigduizend banen dreigen verloren te gaan.

De Leeuw wijst naar een bouwplaats even verderop. Die is helemaal verlaten. ‘Een collega van mij zou daar in januari zijn begonnen. Maar hij krijgt geen financiering, dus het is van de baan.’ Als het aan zijn bank de ING ligt, legt ook De Leeuw de bouw van zijn businesspark stil. Zo niet, dan komt hij onder intensief toezicht te staan en moet hij al zijn handelingen verantwoorden aan de bank, dreigde ING een paar weken geleden per brief. Omdat hij te weinig kopers heeft. Woedend is De Leeuw. ‘Absoluut de bloody limit,’ vindt hij. ‘Ze hebben zelf mede deze situatie veroorzaakt. Twee keer hebben ze nu steun aan de staat moeten vragen en dan durven ze mij onverantwoord ondernemerschap te verwijten. Het is de arrogantie ten top.’ Hij is niet van plan gehoor te geven aan de bank, ook al krijgt hij geen krediet meer. ‘We bouwen gewoon door, want ik wil zo lang mogelijk mijn mensen aan het werk houden.’

Veel van zijn collega’s lukt dat al niet meer, weet De Leeuw. Als afdelingsvoorzitter (in de kop van Noord-Holland) van branche-organisatie Bouwend Nederland hoort hij schrijnende verhalen. ‘Ze komen er nog nauwelijks mee naar buiten. Omdat het niet goed is voor hun imago en onrust onder de medewerkers geeft. Maar een aantal is al failliet en dat gaat er meer overkomen.’

De Leeuw keert zijn auto en draait de weg op. Onderweg wijst hij overal verlaten bouwplaatsen van collega-aannemers aan. ‘Kijk,’ zegt hij bij een afgerasterde plek in hartje centrum van Schagen. ‘Hier zou in december begonnen zijn met de bouw van vierendertig luxe appartementen. Er zijn er maar vier verkocht, dus het gaat voorlopig niet door.’ En bij een groot leeg weiland in een buitenwijk: ‘Hier zou eigenlijk een nieuwe woonwijk met driehonderd huizen komen. Maar er gebeurt niets meer. Helemaal niets.’

Zelf wil De Leeuw, die net de eerste ontslagen voor medewerkers heeft aangevraagd, wel zijn verhaal kwijt. ‘Sommigen zeggen dat ik daarmee mijn bedrijf schaad. Maar iemand moet naar buiten treden en vertellen wat er aan de hand is, want de komende maanden zullen schrikbarend worden.’ Het is de hoogste tijd dat het kabinet ingrijpt en de bouw rechtstreeks gaat stimuleren, vindt de aannemer. ‘Laat de overheid één miljard direct in de branche steken. Dan kunnen we de mensen die op straat belanden opvangen en scholing geven en raakt die kennis niet verloren.’ Want ondanks alle staatshulp aan de banken blijven deze de geldkranen stijf dichthouden. En daardoor spreiden de problemen in de bouw zich steeds verder uit. Kopers krijgen geen hypotheken, aannemers en projectontwikkelaars geen kredieten, leveranciers raken hun materialen niet kwijt. ‘Echt alles valt stil,’ aldus een geëmotioneerde De Leeuw, die gedurende zijn loopbaan drie keer eerder een recessie meemaakte. ‘Deze is totaal anders, omdat de banken geen geld meer verstrekken. Daardoor is in twee maanden tijd alles in elkaar geklapt.’

Dertig jaar staat hij nu aan het hoofd van het familiebedrijf De Leeuw B.V., dat in 1894 is opgericht. Hij is de vierde generatie die het heeft overgenomen. Onder zijn leiding groeide het bedrijf van veertien naar vijfenzestig medewerkers. Het waren grotendeels glorieuze jaren, de opdrachten kwamen bijna vanzelf binnen. Om de grote werkstroom aan te kunnen, had hij tot voor kort nog dertig zzp’ers (zelfstandigen zonder personeel) ingehuurd. En een aantal jaren geleden bouwde hij zijn bedrijf uit met een eigen ontwerpbureau. Maar omdat het werk snel opdroogt, heeft hij die afdeling nu moeten opheffen. Voor de vijf tekenaars is ontslag aangevraagd, drie zijn er al vertrokken. Tien tijdelijke contracten van bouwvakkers zijn niet verlengd en ook de zzp’ers heeft De Leeuw op twee na allemaal moeten laten gaan. Vijf oudere werknemers zijn met (vervroegd) pensioen gegaan.

‘Normaal heeft een bouwbedrijf een werkvoorraad van anderhalf jaar,’ vertelt hij. ‘Ik heb nu nog maar tot september werk in portefeuille.’ En of dat allemaal doorgaat, is zeer de vraag. Twee maanden geleden heeft hij al een project in Steenwijk stil moeten leggen. ‘Voor die tien businessunits had ik afgelopen zomer nog zeven kopers. In september zijn we vol goede moed begonnen met de bouw. Maar na de malaise van Fortis zijn er nog maar twee kopers over. Dat is echt te weinig.’ Ook drie andere van zijn in totaal zes projecten dreigen niet door te gaan.

Dit jaar zou De Leeuw het roer overdragen aan zijn zoon Rob: ‘Ik zou een stapje terugdoen en een beetje rommelen met projectontwikkeling’ – zelf ontwerpen en tekenen, dat zou hij het liefst doen. Maar de overdracht, die al drie jaar in voorbereiding is, is voorlopig van de baan. ‘Toen vorig jaar de moeilijkheden ontstonden, hebben we besloten dat ik voorlopig blijf. Ik zal eerst het bedrijf door deze crisis moeten loodsen.’

Zijn grootste nog lopende project wordt 1 maart opgeleverd. Op industrieterrein Tijnmuiden in het Amsterdamse Westpoort komen op een oppervlakte van vierduizend vierkante meter bedrijfsunits, wooneenheden en een groot parkeerdek. Het is voor vijfentachtig procent verkocht, maar dit project loopt dan ook al twee jaar, zegt De Leeuw. ‘De laatste tijd gaat het ook hier heel moeizaam.’

Geen nieuwe tv
Voor de bouwplaats staan een paar busjes met daarop het bedrijfslogo: een trotse rode leeuw, zwaaiend met een hamer. In een van de bedrijfsunits zijn Aad Glorie (30) en Bart Keizer (21) bezig met het verlagen en isoleren van de plafonds. ‘Zij zijn de laatste der Mohikanen,’ stelt De Leeuw de twee zzp’ers voor. ‘En over een week zijn ook zij weg.’

De twee bouwvakkers ogen opgewekt. Ze zeggen zich nog niet zo’n zorgen over de toekomst te maken. ‘Ik heb me aardig weten te onderscheiden,’ zegt Glorie. ‘Dus ik word nog veel gevraagd door aannemers. Maar eigen werk heb ik nog maar weinig, omdat sommige klanten hun financiering niet rond krijgen.’ Keizer: ‘Ik ben net klaar met mijn opleiding. Het bedrijf waar ik stage liep, regelt nog steeds klussen voor me.’ Volgens Glorie kan de crisis ze zelfs een kans bieden. ‘Misschien blijven de goede zelfstandige bouwvakkers nu wel over. Als je kwaliteit levert, hoef je geen probleem te hebben.’

In de kleine schaftruimte zitten ongeveer vijftien mannen te eten. Er heerst een jolige stemming. ‘Ik merk niks van de crisis,’ zegt Adri Klaver (45), die al zeventien jaar als timmerman bij De Leeuw in dienst is. ‘Ik heb voldoende werk en een vast contract. Nou ja, alleen met mijn aandelen heb ik wel wat geld verloren.’ Die laatste opmerking lokt bij zijn collega’s hard hoongelach uit. Ook uitvoerder Hans Stolle (59) maakt zich niet al te druk. ‘Ik lees wel berichten over bedrijven die failliet gaan. Maar ik ben niet zo’n zwartkijker, hier hebben we er nog geen last van. En ik hoef nog maar twee jaar, dat houd ik wel vol.’

In het projectkantoortje boven de schaftruimte lijkt het crisisbesef iets meer door te dringen. Projectleider Patrick Bakker (38) en werkvoorbereider Kees Koorn (25) zijn verantwoordelijk voor al het voorwerk van nieuwe projecten. En die zijn er nauwelijks. Ja, soms ligt hij daar wel wakker van, geeft Bakker toe. ‘Ik heb een koophuis en een gezinnetje dat ik moet onderhouden. Dus ik kan niet gaan zitten duimendraaien.’ Maar, relativeert hij meteen, ‘we moeten elkaar ook niet gek praten. Het lijkt mij stug dat de regering het zo ver laat komen dat straks half Nederland zonder baan komt te zitten.’ Koorn heeft vooral veel vertrouwen in de lobbyactiviteiten van zijn baas. ‘Ik zie dat hij hard bezig is om werk binnen te halen. Hij zal ons echt niet laten vallen.’ Ondanks het overheersende optimisme doen de twee het wel alvast wat zuiniger aan. Vooral Bakker let op zijn uitgaven. ‘Ik heb geld klaarliggen voor een nieuwe stereotoren en televisie, maar die koop ik nu niet. Waarom ik die reserve opbouw? Tja, misschien heb ik toch wel bepaalde angsten…’

40.000 euro korting
De meeste van zijn medewerkers hebben ‘totaal geen notie van wat er boven de markt hangt,’ vertelt De Leeuw later in de auto. ‘Ze zien alleen dat er nu genoeg werk is, maar niet dat het in september misschien wel ophoudt.’ De problemen zullen in mei pas echt zichtbaar worden, verwacht hij. ‘Dan begint het ook te knijpen voor mijn vaste medewerkers.’ Als het werk niet aantrekt, is een verdere sanering onvermijdelijk. Zijn noodplan ligt al klaar. Een projectleider, een werkvoorbereider, een calculator en acht tot tien bouwvakkers verliezen daarbij hun baan. Maar, haast hij zich te zeggen, zover is het nog niet. ‘Als ik iets hoor, duik ik erop af en probeer ik werk los te peuteren. De laatste tien jaar was dat helemaal niet nodig, er was werk genoeg. Ik kon het rustiger aan doen, begon wat later en ging eerder naar huis. Nu ben ik veel tijd kwijt met koffiedrinken met architecten en bevriende relaties. Alles hangt nu af van het elkaar gunnen van klussen. Ieder werkje, hoe klein ook, grijp ik aan.’

Aanbestedingen van de overheid laat hij meestal aan zich voorbij gaan. ‘Zodra er iets op de markt komt, stort één grote berg aannemers zich daarop. Sommigen gaan zelfs al vijftien procent onder de kostprijs zitten. Dat is echt dramatisch voor de markt. Ik ga daar voorlopig niet in mee.’

Ook potentiële kopers proberen soms een slaatje te slaan uit de bouwmisère, vertelt hij. ‘Laatst belde iemand die voor 200.000 euro een businessunit in Steenwijk wilde kopen. Bij onze afspraak vroeg hij opeens 40.000 euro korting. Het water staat jullie tot aan de lippen, zei hij. Ik heb hem gezegd dat er eerst nog heel veel water door de Rijn moet stromen voordat ik op zijn voorstel inga. Meer mensen proberen dat en daar kan ik ze ook geen ongelijk in geven.’

Grootgraaiers
Met ferme hand stuurt De Leeuw zijn Mercedes de invoegstrook van de snelweg A7 in. Zijn auto is de enige luxe die hij zich permitteert, zegt hij. ‘En deze is al zes jaar oud. Maar goed, hij kostte toen wel negentigduizend euro. Alles zit erop en eraan.’ Ter demonstratie zet hij de stoelmassage even aan. Maar de rest van de winsten heeft hij altijd in zijn bedrijf gestoken, benadrukt hij. ‘En dat maakt het allemaal zo onrechtvaardig. Grootgraaiers, die zichzelf verrijken met bonussen, zijn niet de ondernemers die de economie uit het slop trekken. Dat zijn degenen die zelf financieel risico lopen bij hun bedrijf. En banken, die zich op slechte Amerikaanse hypotheken hebben gestort, bedenken nu excuses om niet te hoeven financieren. Ze stellen belachelijk hoge eisen en doen alsof wij onze zaken niet op orde hebben.’

Terwijl zijn eigen vermogen hoog genoeg is, zegt De Leeuw. Er is alleen één groot probleem: hij kan er niet bij. ‘De afgelopen jaren heb ik veel geld gestoken in grond en oude panden met de bedoeling om daar projecten te herontwikkelen. Die raak ik nu bijna niet kwijt. Als ik had geweten hoe hevig de recessie zou zijn, zou ik die investeringen nooit hebben gedaan.’

Vanwege zijn tekort aan ‘vloeibaar geld’ plaatste kredietverzekeraar Atradius hem onlangs op de zwarte lijst met twintigduizend bedrijven met wie zakendoen nu te riskant zou zijn. Leveranciers die met hem in zee gingen, waren daardoor niet langer verzekerd. ‘Terwijl die ook hun omzet moeten halen,’ zegt De Leeuw verbeten. ‘Atradius verkloot de markt zo nog erger.’ Inmiddels heeft hij de verzekeraar zo ver gekregen hem van de zwarte lijst te halen. ‘Ik heb ze mijn financiële reserves laten zien en die zijn hoog genoeg.’

Bij afslag Abbekerk wijst de aannemer naar een leeg weiland naast de weg. ‘Die grond heb ik vorige zomer nog gekocht. Ik ga daar een Oudhollandse molen bouwen met daarin een wegrestaurant, een project van vier miljoen euro. Misschien heb ik een gegadigde. Maar ja, die is nu ook bij de bank bezig.’ De molenbouw is een familietraditie. Zijn overgrootvader, tevens oprichter van De Leeuw, heeft die in gang gezet. Ter ere van het honderdjarig bestaan van het aannemersbedrijf ontwikkelde Klaas de Leeuw een aantal jaren geleden zijn eerste eigen molen. Hij is er zelf met zijn vrouw gaan wonen, in de Noord-Hollandse gemeente Anna Paulowna. Er bleek een markt voor molens als woningen en bedrijfspanden. Steeds meer geïnteresseerden kwamen erop af. Zelfs de burgemeester van Kuala Lumpur is enthousiast geraakt, las hij vorige week in de krant. Bij zijn verblijf in Nederland had hij een bezoek gebracht aan de molen van De Leeuw. ‘Ik heb hem meteen al mijn tekeningen gestuurd in de hoop dat ik een uitnodiging krijg voor Kuala Lumpur.’

Op alle mogelijke manieren probeert De Leeuw toch nog geld te verdienen. Zo zet hij zijn onverkoopbare panden tijdelijk in de verhuur en zoekt hij naar alternatieven. ‘Gisteren kreeg ik van iemand een gouden tip. Er is een enorme behoefte aan woningen voor licht verstandelijk gehandicapten. Vlak bij Schagen heb ik nog een project voor veertien woningen voor starters. Binnenkort start de verkoop, maar daar ben ik pessimistisch over. Misschien wil een woningbouwvereniging wel investeren in een project voor begeleid zelfstandig wonen.’

De aannemer weigert bij de pakken neer te zitten. Ondanks alle tegenslagen gaat hij er ‘nog even’ van uit dat hij zijn mensen gedurende de crisis aan het werk kan houden. ‘Maar volgens mijn vrouw ben ik een grenzeloze optimist,’ lacht hij. ‘Ze noemt me een zieltje zonder zorgen.’ Die insteek is ook nodig, vervolgt hij meteen weer serieus. ‘Ik moet blijven uitgaan van mijn eigen kracht, want als werkgever heb ik toch de verantwoordelijkheid voor vijfenveertig gezinnen.’ Maar als een afslanking nodig is voor het behoud van zijn organisatie, wordt zijn noodplan de harde realiteit. De Leeuw: ‘Als ik nog maar werk heb voor twintig mensen, kan ik moeilijk de rest tuinen laten wieden.’

Sinterklaascadeautje
Bij zijn tekenbureau is die harde realiteit al doorgedrongen. In de ruimte op de derde verdieping van het bedrijfskantoor in Schagen zitten Hensley Aniceta (46) en Durk Spijksma (55) achter hun bureau. Naast hen zijn drie lege werkplekken. Over een paar weken moeten ook Aniceta en Spijksma hun spullen hebben gepakt. Het nieuws kwam heel onverwacht, zegt Spijksma, die sinds 2000 bij De Leeuw in dienst is. ‘Ik kreeg het op 5 december te horen. Een fijn sinterklaascadeautje,’ schampert hij.

Dat er problemen in de bouw waren, was wel duidelijk, vult afdelingshoofd Aniceta aan. Ze hadden de laatste maanden al steeds minder te doen. Hun laatste grote tekenklus was businesspark Lagedijk dat, ironisch genoeg, nu stil dreigt te vallen. ‘Maar dat het allemaal zo’n wending zou krijgen, had ik niet voorzien.’

Voor hun drie collega’s heeft De Leeuw ander werk gevonden. Ook voor Spijksma en Aniceta is hij op zoek. ‘Dat schiet echter niet op,’ zegt Spijksma. ‘De hele bouwwereld heeft het moeilijk, dus er dient zich niet zo snel iets aan.’ Maar, vervolgt de tekenaar, het heeft geen zin om alles zwart te zien. ‘Mijn vrouw heeft nog een inkomen. Voorlopig kunnen we daarop terugvallen, al moet het niet te lang duren.’ Ook Aniceta, die alleen woont, houdt de moed erin. ‘Als ik me te veel zorgen zou maken, doe ik niks meer. En ik krijg straks een werkloosheidsuitkering, daarmee kan ik mijn hypotheek nog wel even betalen.’ Mocht hij geen baan meer vinden in de bouw, dan kan hij altijd nog uitwijken naar het onderwijs, zegt hij. ‘Met dat plan loop ik al jaren rond. Lesgeven in bouwtechniek op een hts, dat lijkt me heel erg leuk.’ Verbitterd zijn ze geen van beiden. Ook de laatste weken blijven ze gemotiveerd aan het werk, benadrukken ze. Spijksma is bezig met zijn laatste tekening van een aanbouw voor een woning en ook Aniceta heeft nog een project onderhanden. Ach, het is niet het eind van de wereld, verzucht de laatste. ‘Mijn moeder zei altijd: je weet nooit wat er morgen weer gebeurt.’ Spijksma: ‘Ik ga gewoon door tot het eind.’ Vervolgens met zachte stem: ‘En dan is het klaar.’

Supergemotiveerd
De werkkamer van De Leeuw op de begane grond biedt uitzicht op het parkeerterrein met daarop twee molens in aanbouw. Een, nog zonder wieken, is bedoeld voor het wegrestaurant langs de A7. Aan een muur in het kantoor hangt een foto van zijn eigen molen in Anna Paulowna. Op een andere muur prijkt een ingelijst bord met daarop de top tien ‘om voor goud te gaan bij uw klanten’. ‘Persoonlijke aandacht’, ‘afspraken nakomen’ en ‘deskundigheid tonen’ zijn van levensbelang om een bedrijf goed te laten lopen, zegt De Leeuw. Eén motto onderschrijft hij niet langer: ‘vermijden van een te amicale omgang’. Althans niet in deze crisistijd, waarin veel afhangt van relaties die hem nog klussen gunnen.

Zoon Rob (30), die net is komen binnenlopen, is trots op hoe zijn vader het bedrijf gezond probeert te houden. Hij wijst naar de stoel achter het bureau. ‘Als ik over een paar jaar op die plek zit, zal ik er ook ontzettend hard aan trekken,’ zegt hij vastberaden. Het liefst met alle mensen die er nu werken. ‘Ze zijn allemaal supergemotiveerd.’

De Leeuw glimlacht. Hij hoopt dat het tij zal keren. Eigenlijk is daar maar één ding voor nodig, zegt hij. ‘Als de banken morgen de geldkranen weer opendraaien, gaat alles weer lopen. Dan komt ook de bouw weer op gang.’

Elco Brinkman ‘Er moet hoe dan ook iets gebeuren’

Elco Brinkman is inmiddels zwaar geïrriteerd. Al maanden dringt de voorzitter van Bouwend Nederland aan op steunmaatregelen van het kabinet voor de bouwbranche, die steeds harder wordt getroffen door de crisis. Maar in Den Haag blijft het angstvallig stil. Brinkman (61): ‘Ik ben heel verdrietig dat het zo lang duurt. Iedereen, ook het Centraal Planbureau, is het erover eens dat in de bouwsector hoe dan ook iets moet gebeuren. Andere landen zijn ons allang voorgegaan. Het is verbazingwekkend.’

Volgens berekeningen van Bouwend Nederland staan zestigduizend banen in de bouw op het spel, het dubbele van de officiële schatting van het Economisch Instituut van de Bouwnijverheid. De voorspelling van het Centraal Planbureau vorige week, dat de economie dit jaar met 3,5 procent zal krimpen, maakt de situatie volgens Brinkman nog onrustbarender. ‘Er zit zo’n enorme versnelling in. En het zal niet binnen een jaar stoppen.’ Het begint nu echt nijpend te worden. ‘Veel bedrijven hebben een orderterugval van zo’n zestig tot zeventig procent en na de zomer is de portefeuille gewoon leeg. Dat kan geen sterveling overbruggen uit zijn normale bedrijfsreserves. Als er niet snel iets gebeurt, komen ze voor de vraag te staan: moet ik mijn bedrijf opdoeken?’

Waarom neemt het kabinet volgens u nog geen maatregelen?

‘Toen ik in oktober liet weten hoe ernstig de situatie was, kreeg ik op mijn kop. Ik zou paniek aan het zaaien zijn en het zou allemaal wel meevallen. De bouwkranen waren nog steeds bezig, daar verkeek het kabinet zich op. Dat waren werkzaamheden uit orders die al een jaar eerder waren gegeven. Geleidelijk aan is wel steeds meer het besef gekomen dat er iets moet gebeuren, maar intussen leven we al bijna in maart! Ze zijn met veel problemen tegelijk bezig, dat zie ik ook wel. Maar iedereen roept in koor: de bouw moet je absoluut doen. Als je die niet aan de praat krijgt, heeft dat een enorme doorwerking op de hele economie. En er hoeven echt geen miljarden in te worden gestopt.’

U heeft een lange lijst met voorstellen klaarliggen. Welke zou het kabinet in elk geval moeten overnemen?

‘Stimuleren van de energiezuinigheid van woningen, dat moet toch gebeuren. Als de overheid burgers een eindje op weg helpt door goedkope leningen of een garantieregeling te bieden, wordt er al een bodem in de markt gelegd. Daarnaast zou de overheid infrastructurele projecten van de komende jaren naar voren moeten halen. En van groot belang is het verhogen van garantiestellingen, zoals de Nationale Hypotheek Garantie. De problemen zitten voor een deel in de psychologie. Mensen willen nog steeds best huizen kopen en zijn ook bereid daar een procentje meer hypotheekrente voor te betalen. Maar ze willen wel een zekere garantie hebben. Hetzelfde geldt voor corporaties. Als ze vele miljoenen investeren in hele complexen, willen ze de zekerheid hebben dat die woningen afgenomen worden.’

Volgens aannemer Klaas de Leeuw stellen de banken ondanks alle staatshulp te hoge eisen aan het verstrekken van hypotheken en kredieten. Deelt u deze kritiek?

‘Ja, de onderliggende maatschappelijke vraag is en blijft er. Maar de banken zeggen: geld is duurder geworden, want het risico op ontslagen is hoger. Puur vanuit hen geredeneerd, hebben ze gelijk. Alleen raakt de hele keten daardoor in het ongerede. De financiering moet weer op gang komen. Daarom vinden we ook dat de overheid het garantiesysteem wat moet opschroeven. Dat is nu mank gegaan.’

U bent bezig met een inventarisatie van de huidige problemen in de bouw. Wat komt daar tot nu toe uit?

‘De problemen concentreren zich vooral in de zogenaamde burgerlijke utiliteitsbouw, dus woningen, kantoren, scholen en ziekenhuizen. Bij infrastructuur, zoals wegen en rails, valt het nog mee. Er komen bij ons veel meldingen binnen over financiële problemen en daaraan gekoppeld sociale problemen. De bouwsector bestaat uit veel midden- en kleinbedrijven. Ondernemers staan met hun eigen hebben en houden garant, hun hele vermogen zit in het bedrijf. Dat zijn persoonlijke drama’s. En veel bedrijven zijn hun personeelsbestand aan het inkrimpen. Grote aantallen mensen gaan eruit. Dat gebeurt allereerst in de flexibele schil, dus zelfstandigen zonder personeel. Dat valt niet zo op, maar het betekent wel een verlies aan werkgelegenheid. Als je al die mensen kwijtraakt, is het ook maar de vraag of je ze later weer terugvindt. Vorig jaar berekenden we nog dat bij een normale vraag in de bouw zo’n dertigduizend nieuwe medewerkers per jaar nodig zijn.’

Wat doet u eraan om geen arbeidskrachten kwijt te raken?

‘Met onze vakbonden hebben we afgesproken dat we ze zo lang mogelijk in de sector houden met onze eigen opleidingsfondsen. Maar daar zitten geen honderden miljoenen in. Met het kabinet voeren we gesprekken over het instellen van een deeltijd-WW. Maar ook daar wachten we al lang op.’

Verwacht u dat zo’n regeling er zal komen?

‘Die opvang moet er wel komen, want het alternatief is dat mensen massaal worden ontslagen. En als ze vol de werkloosheidswet ingaan, wordt het wel een hele dure grap. Ik zit dicht genoeg op het vuur om te weten dat men aan maatregelen werkt. Het kabinet ziet ook wel in dat er in de komende weken een beslissing moet vallen. Er wordt al lang intensief over maatregelen gesproken, maar ik wil ze ook zo graag in mijn postvakje vinden!’

De zwarte lijst

Veel bouwbedrijven die vanwege de kredietcrisis in zwaar weer verkeren, zijn door kredietverzekeraar Atradius op een ‘zwarte lijst’ geplaatst. Leveranciers die met deze ondernemers zaken willen doen, zijn daardoor niet langer verzekerd tegen het betalingsrisico. Vanuit de bouwmarkt luidt de kritiek dat Atradius te hoge eisen stelt en de markt zo nog verder op slot zet. ‘We zijn absoluut kritischer geworden,’ bevestigt directeur Bert Bruning. ‘Het risico op wanbetaling in de bouwbranche is enorm toegenomen. Als je ziet wat de vooruitzichten zijn en hoe hard de orderportefeuilles afnemen, kunnen we bedrijven niet meer het voordeel van de twijfel geven.’ Dat met zijn strengere beoordeling het toch al lage producentenvertrouwen verder keldert en angst in de keten wordt gezaaid, begrijpt de directeur. Maar: ‘De huidige omstandigheden zijn voor iedereen frustrerend. Daar moeten ook wij mee dealen.’

Eind 2008 meldden de media dat Atradius in totaal twintigduizend bedrijven – inclusief de bouwsector – niet kredietwaardig achtte. Hoeveel het er nu zijn, wil Bruning niet zeggen. ‘Het is erg dynamisch. Maar in de meeste gevallen geven we nog steeds dekking. Daar hebben wij zelf ook belang bij, alleen dan ontvangen we premies.’ Bovendien kan een afgewezen bedrijf zelf nieuwe informatie aanleveren. ‘Als daaruit blijkt dat we alsnog kunnen verzekeren, dan doen we dat. Zo flexibel zijn we ook.’

Crisis in de bouw, deel 1