Politiek
Mark Rutte en Diederik Samsom hebben er in hun Herfstakkoord nog geen woord aan gewijd. Maar over één onderwerp zullen de leiders van VVD en PvdA bij hun kabinetsformatie niet lang steggelen: hoeveel dít kabinet gaat snijden in de overheid. In hun verkiezingsprogramma’s spreken de liberalen en de socialisten precies hetzelfde voornemen uit. Net als alle andere partijen. Ze willen voor een half miljard euro schrappen bij het Rijk. En bij de lokale overheden willen ze nog eens 1,25 miljard weghalen. Het zijn toevallig precies de bedragen die volgens het Centraal Planbureau maximaal haalbaar zijn.
‘Heel wonderlijk en een beetje mal,’ noemt oud-topambtenaar Roel Bekker het slaafs volgen van de hofrekenmeester. ‘Politici boeken het maximum in en kijken later wel wat er van komt. Het lijkt erop dat ze ambtenaren niet zien als instrument om goed te besturen maar als sluitpost op de begroting.’ De voormalige secretaris-generaal weet waarover hij het heeft. Hij leidde het project Vernieuwing Rijksdienst, waarmee de overheid in de periode 2007 tot en met 2011 fors moest afslanken. Het was een van de vele plannen van de afgelopen jaren om het Rijk te verkleinen. Ieder fris aangetreden kabinet komt met nieuwe ambities. Wat is er van de afgelopen projecten terechtgekomen? En hoe reëel is het opnieuw het mes te zetten in de overheid?
Internationaal gezien doet Nederland het al ‘goed’: het aantal ambtenaren in ons land was in 2009 met een kleine 6 procent van de bevolking veel lager dan het gemiddelde van de westerse landen. Alleen Duitsland doet het net iets beter. Die hoge score danken we aan eerdere bezuinigingen, privatiseringen en een belangrijke rol van maatschappelijke organisaties, luidt de verklaring van het Centrum Arbeidsverhoudingen Overheidspersoneel (CAOP) in hun vorig jaar verschenen rapport Staat van de ambtelijke dienst. Sindsdien lijkt de Nederlandse overheid zelfs nóg kleiner te zijn geworden. De missie van Roel Bekker om dertienduizend ambtenaren op een totaal van zo’n 150.000 te saneren is namelijk gelukt, vertelt hij. En met trotse blik: ‘Ruimschoots’.
Er is alleen één probleem. Vooraf hadden de politiek verantwoordelijken erop gestaan dat het bij een kwart van de mensen zou gaan om ‘beleidsambtenaren’. Er moesten immers ‘minder regels’ komen en dus minder beleid. ‘Dat is niet gelukt,’ geeft Bekker zelf toe. ‘Het is maar 3 procent geworden.’ Het gros is weggehaald bij de uitvoerende instanties, zoals de Belastingdienst en het UWV. Zijn verklaring: ‘Hoe dichter bij de minister, hoe zekerder je bestaan.’ Bewindslieden zijn wel voorstander van minder ambtenaren, zolang ze ze maar niet in hun eigen departement hoeven weg te strepen. Sterker, vervolgt Bekker, de meeste ministers willen er zelfs ambtenaren bij. ‘Bijna allemaal maken ze in plaats van minder juist meer nieuw beleid.’
Vreemd genoeg maakt de verantwoordelijke minister Spies van Binnenlandse Zaken in haar voortgangsrapportage van afgelopen mei hieraan geen woorden vuil. Hetzelfde geldt voor een andere kwestie. Uit de cijfers blijkt dat de fusie tussen de ministeries van Economische Zaken en Landbouw niet heeft geleid tot de forse reductie van ambtenaren die je zou verwachten bij het samengaan van twee organisaties. Het nieuwe ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&#038;I) heeft volgens de rapportage haar taakstelling niet gehaald. ‘Een goede verklaring kon het departement mij niet geven,’ zegt Bekker. ‘Ik denk dat ze de fusie hebben onderschat. Ze hebben twee departementen bij elkaar gezet, maar er is inhoudelijk weinig veranderd.’
De rapportage schetst een verkeerd beeld, zegt een woordvoerder van het nieuwe departement. ‘Ook wij zijn de dans niet ontsprongen. We hebben een plukje medewerkers apart gezet voor ontslag of herplaatsing in 2012. Zij zitten in de uitvoerende diensten, bij het agentschap NL en de Dienst Regelingen.’ Omdat er flink in de subsidieverstrekking wordt geschrapt, is hun werk niet meer nodig, legt hij uit. En toevallig of niet: zij vervullen precies de 165 arbeidsplaatsen die het departement te veel zou hebben volgens de operatie van Bekker. Maar waarom heeft de minister van Binnenlandse Zaken deze slag dan niet verwerkt in de cijfers? ‘Goede vraag,’ aldus de woordvoerder. ‘Ik weet het niet.’
De bezuinigingsoperatie van Bekker was nog niet afgerond toen in 2010 het kabinet Rutte I aantrad. Een kabinet waar ‘rechts Nederland zijn vingers bij kan aflikken’. Dus ging opnieuw het mes in de rijksoverheid, die dit keer ‘compact’ moest worden. Voorspelde opbrengst: 1,8 miljard euro. Wel werd de manier van bezuinigen aangepast. De verschillende departementen kregen niet de taak een vooraf afgesproken aantal ambtenaren te saneren, ze mochten nu zelf bepalen hoe ze aan het bezuinigingsbedrag wilden komen: minder ambtenaren, minder computers of minder subsidies. Volgens dezelfde rapportage van minister Spies ligt ook dit project ‘op schema’, maar de cijfers laten ruimte voor veel twijfel.
Het ministerie van Binnenlandse Zaken gaat ervan uit dat de bezuinigingen van het kabinet Rutte I in vier jaar tijd tienduizend geschrapte banen zullen opleveren. ‘Dat is het resultaat dat wij van de operatie verwachten,’ zegt een woordvoerder. Maar dat is nu nog niet gerealiseerd, geeft hij toe. Om het natuurlijk verloop een kans te geven en om arbeidsrechtelijke redenen wordt de bulk van de te verdwijnen banen pas aan het eind van de operatie, op zijn vroegst in 2015, daadwerkelijk geschrapt.
Ook bij de Algemene Rekenkamer zijn twijfels over de haalbaarheid van dit project. Voor de nieuwe Kamerleden hebben deze rekenmeesters alvast een handig overzichtje gemaakt. Ze hebben gekeken naar een onderdeel van de totale 1,8 miljard aan bezuinigingen op het Rijk, namelijk de 788 miljoen die het project ‘Compacte Rijksdienst’ moet opleveren. Conclusie: meer dan de helft van het bedrag is nog ‘niet onderbouwd met een businesscase’. Over de overige 364 miljoen waarschuwt de Rekenkamer: ‘Deze besparingen kunnen lager uitvallen omdat de business cases nog kampen met risico’s en onzekerheden.’
De waakhond van de overheid lijkt allerminst gelukkig met het over elkaar heen buitelen van bezuinigingen. Al jarenlang vraagt de Rekenkamer aan kabinetten vergeefs om een ‘visie’ op het ambtenarenapparaat te ontwikkelen: wat voor soort mensen heeft de rijksoverheid op welke plaatsen waarvoor nodig? Zonder zo’n visie loopt de overheid door al die bezuinigingen het risico dat de verkeerde ambtenaren verdwijnen, mensen die je straks juist nodig hebt. In mei kwam de Rekenkamer nog met een nieuwe waarschuwing: ‘Ofschoon de bezuinigingen op dit moment al worden ingevuld, beschikt de rijksoverheid nog niet over een strategisch personeelsplan. De rijksoverheid is daardoor niet in staat de personele gevolgen van de vergrijzing, de bezuinigingen en de krimpende arbeidsmarkt te overzien en te anticiperen op deze ontwikkelingen.’
Politici lijken de kritiek steeds opnieuw naast zich neer te leggen. Ook na de projecten van Balkenende IV en Rutte I blijven ze gretig verder snoeien in de ambtenaren. In het Lenteakkoord dat VVD, CDA, D66, GroenLinks en ChristenUnie dit jaar zo trots gezamenlijk presenteerden, wordt opnieuw 875 miljoen euro bezuinigd op het Rijk. Hierbij hebben de departementen de vrijheid zelf te bepalen waar ze de bedragen vandaan halen. De banen van ambtenaren lijken ze daarbij te sparen. Maar hier blijft het niet bij, zo blijkt uit de recente verkiezingsprogramma’s. Daar boeken alle partijen, waaronder VVD en PvdA, op het Rijk eensgezind een half miljard in. Dat bedrag is volgens het rekenorgaan CPB maximaal haalbaar. Bekker heeft er grote vraagtekens bij. ‘In hun doorrekening is het hoofdstuk ambtenaren van een verbluffende simpelheid.’ Met een licht cynische ondertoon: ‘Ze zijn zelf als ambtenaren natuurlijk belanghebbenden.’
Achter dat halve miljard zit wel degelijk een redenatie, reageert het CPB. Als uitgangspunt namen ze het bedrag dat ambtenaren van verschillende departementen in 2010 berekenden, toen ze zelf in opdracht van toenmalig minister Bos van Financiën op alle pijnlijke dossiers tot bezuinigingsgetallen moesten komen. ‘En van dat maximum hebben we afgehaald wat het kabinet Rutte I al heeft gedaan,’ zegt Johannes Hers, hoofd Publieke Financiën van het CPB. Hoewel ook híj blijft gissen naar de voortgang van dat project. ‘De cijfertjes van het ministerie van Binnenlandse Zaken, van het CBS en van andere instanties sluiten niet op elkaar aan,’ verzucht de onderzoeker. ‘En dan druk ik me nog vriendelijk uit.’ Dus inderdaad, geeft Hers toe, uiteindelijk is het nattevingerwerk. ‘Uiteraard. Vanzelfsprekend, zou ik bijna zeggen. Het is geen absolute wetenschap. Maar dit zijn volgens ons de aantallen die je redelijkerwijs zou kunnen bezuinigen.’ Tenminste, vervolgt hij meteen, als politici iets doen wat ze in het verleden ‘nog nooit’ is gelukt. En dat is stoppen met het maken van nieuw beleid. ‘Dat zie je veel gebeuren op departementen: aan de ene kant worden ze gekort, aan de andere kant krijgen ze er taken en dus meer ambtenaren bij.’
Politieke partijen lijken zelf niet al te diep na te denken over de gevolgen van de bezuinigingen op de overheid. Het halve miljard korting levert bij de PvdA 30.000 en bij de VVD 35.000 geschrapte banen op. Dat laatste getal is vreemd genoeg weer een stuk lager dan de ambities die de liberalen in hun verkiezingsprogramma uitspreken: ‘Nederland functioneert beter met een derde minder bestuurders en ambtenaren’, wat neer zou komen op bijna vijftigduizend minder rijksambtenaren.
Het CPB heeft zich, wijselijk, alvast ingedekt. Met termen als ‘zeer ambitieus’ en ‘moeilijk’ laten ze subtiel weten hoe ze over de rijksbezuinigingsplannen van de partijen denken. Maar die laten zich hier vooralsnog niet door afschrikken, weet ook CPB-onderzoeker Hers. ‘Als we hadden gezegd dat vijf miljard haalbaar is, hadden ze ongetwijfeld dat bedrag genoemd.’

Map Oberndorff

Gerelateerd