Larssons Lisbeth Salander
Via een argwanende blik, zo komt ze de wereldliteratuur binnen. Dragan Armanskij van het beveiligingsbedrijf Milton Security leunt achterover in zijn comfortabele kantoorstoel en kijkt naar haar. Hij constateert dat er weinig mensen bestaan die zo misplaatst kunnen zijn bij een prestigieus beveiligingsbedrijf als zijn tweeëndertig jaar jongere medewerkster Lisbeth Salander. Zij is vierentwintig. &#8216;Ze zag eruit alsof ze terugkwam van een wekenlang durende orgie met hardrockers.&#8217;
Maar ze is de meest vakbekwame onderzoeker die hij in al zijn jaren in de branche is tegengekomen. Hij weet dat ze over een unieke gave beschikt. &#8216;Ze kon in de huid kruipen van de persoon die ze onderzocht. Was er wat shit op te graven dan zoomde ze in als een geprogrammeerde kruisraket.&#8217; Van die gave maakt ze altijd gebruik. &#8216;Haar rapporten konden een vernietigende catastrofe vormen voor degene die in haar web verstrikt raakte.&#8217; Ze vormt een bedreiging. Ze is een fascinans et tremens. Aantrekken en afstoten, dat is ze. Een hedendaagse femme fatale die het recht krijgt fataal te zijn omdat haar breekbaarheid zo groot is. De miljoenen lezers van Stieg Larssons Millennium-trilogie zijn gek op haar.
De lezers die met een dik deel van de trilogie in het openbare leven verschijnen, kom je overal tegen.
Punkmeisje met rat op schouder in de trein Amsterdam-Brussel: &#8216;Ik zou willen dat ik Salander was.&#8217;
Man op het strand, 53-jarige directeur van een internetbedrijf: &#8216;Ik voel me soms Salander.&#8217;
Man van 28 in de trein naar de Bijlmer: &#8216;Ze lijkt wel een vrouwelijke versie van mij. Ik leer van haar.&#8217;
Bourgeois vrouw van 48 met rode port op een terras: &#8216;Lisbeth Salander ontroert mij zo heftig. Ze is wat ik een probleemkind zou noemen. Hoe zij met haar eenzaamheid omgaat, daar heb ik respect voor.&#8217;
Iedereen laat zich meeslepen door Lisbeth Salander, de vrouw die meeslependheid haat. Iedereen herkent zich in Lisbeth Salander, de vrouw die zich voortdurend verbergt. Tegen de cultus van de hartstocht in predikt zij het tegengestelde ideaal: analyse en distantie. Zij is slachtoffer en dader tegelijk. Wat de andere personages in het boek over Lisbeth Salander menen, poneren, getuigen en verklaren, dat is de identiteit die ze opgelegd krijgt. Ze is het artefact van de bekrompenheid, de kortzichtigheid en de angst van anderen. Ze leeft dwars door al die opinies van anderen. Ze heeft wel wat beters te doen. Ze kent de tragiek van de mens: dat men even afhankelijk is van het oordeel van de dwaas als dat van de wijze. Ze is een hoofdpersonage dat de lezer doet nadenken: emotionele identificaties zijn gebaseerd op een bedrieglijk spel van verbeelding. Ze dwingt anderen voortdurend het beeld dat ze van haar hebben bij te stellen. Ze noemt zichzelf een bitch.
Iedereen een beetje Lisbeth
Ze is geen gemakkelijk, maar wel een goed mens. Ze voelt zich niet thuis in de wereld. Sociaal vaardig is ze niet. Ze heeft een vesting rond zich heen gebouwd, met hier en daar een kijkgat. Dat maakt haar voor veel lezers zo interessant. &#8216;Iedereen is wel een beetje Lisbeth Salander,&#8217; verklaarde de actrice Noomi Rapace. Zij vertolkt de rol van Lisbeth Salander in de onlangs uitgebrachte verfilming van het eerste deel van de trilogie, Mannen die vrouwen haten. Rapace bedoelde: iedereen voelt zich wel eens het slachtoffer van een of andere mishandeling en vormt een beschermlaag om zich heen. &#8216;Lisbeth Salander vertolkt een schrijnende pijn die ieder mens op een bepaald moment in zijn leven leert kennen. Maar ze gaat niet ten onder aan zelfkwelling.&#8217;
Lisbeth Salander heeft veel fans. &#8216;Ze is het girl power-antwoord op vrouwenmishandeling,&#8217; zeggen de fansites die nu overal op internet verschijnen. Er zijn zelfs fashionista&#8217;s die spreken van een Lisbeth Salander-outfit. &#8216;Haar kleding is ogenschijnlijk smakeloos. Lisbeth Salander markeerde haar eigen grondgebied als vijandelijk territorium,&#8217; zo beschrijft haar medepersonage Mikael Blomkvist haar in het boek. &#8216;Hij had de klinknagels in haar leren jack altijd opgevat als hetzelfde verdedigingsmechanisme als de stekels van een egel. Het was een signaal aan haar omgeving. Probeer me niet te aaien. Dat doet pijn.&#8217;
Ergens draagt ze in het boek een leren jack, een zwarte rok, groen en rood gestreepte kniekousen en een zwart T-shirt met de beeltenis van ET erop. Op het T-shirt ook de woorden: &#8216;I am also an alien&#8217;.
Misschien is ze dat nog wel het meest: de verbeelding van een bevreemdend buitenaards verlangen naar een &#8216;thuis&#8217; dat een verre ster is.
Ze noemt zich een genetische fout. Ze heeft een tatoeage van een draak op haar linkerschouder, een tatoeage van een wesp van twee centimeter groot in haar nek en getatoeëerde banden rond haar linkerbovenarm en haar linkerenkel. Ze mag dan al een twintiger zijn, ze ziet eruit als een jongen van veertien. Anorectisch, amper 1.42 meter groot, een grote mond, een smalle neus, hoge jukbeenderen. Piercings. Soms draagt ze zwarte lipstick. Ze is niet sexy, ze is verleidelijk op haar manier. Haar verstand werkt als kwikzilver. Ze is op alle fronten ongrijpbaar. Met schaken niet te kloppen, op geen enkel vlak te verschalken. Altijd op haar hoede. Ze leeft met een grote razernij in zich, maar bezit de kunst die razernij te programmeren. Ze voert altijd het commando over haar eigen situatie. De werkelijkheid wordt door haar geregistreerd in klikjes. Ze heeft een fotografisch geheugen. Ze is gepassioneerd door complexe wiskunde en kan zonder meer stellen dat ze een van de drie beste hackers van Zweden is. Waarschijnlijk de beste. Ze haat oppervlakkigheid, ze analyseert.
Salander leeft met een grote en trefzekere overtuiging: ieder mens heeft een geheim. Zij zal, kan en wil dat geheim naar boven brengen. Die overtuiging heeft ze omdat ze diep in zichzelf een geheim bewaart. Het is een geheim dat in fragmenten in het boek verschijnt. En tussen al die splinters zitten er heel wat die alle mensen raken. Mannen en vrouwen, bourgeois en outcast, ouderen en jongeren. Ze is een probleemjongere die in diepgang en tragiek Madame Bovary én James Bond met verve verslaat.
Pippi Langkous
Lisbeth Salander vormt samen met de journalist Mikael Blomkvist een van de uitzonderlijkste teams uit het thrillergenre. Toch is het vooral Salander die de sleutel vormt tot het succes van de veelgeprezen Millenniumtrilogie van de Zweedse schrijver Stieg Larsson.
Larsson overleed in 2004, een jaar voor het eerste deel van de trilogie onder de titel Mannen die vrouwen haten verscheen. Later volgden deel II en III: De vrouw die met vuur speelde en Gerechtigheid. Opvallend is dat de journalist Mikael Blomkvist in het boek een bijnaam krijgt: Kalle Blomkvist. Kalle Blomkvist is de naam van een jongetje dat detective is in Superdetective Blomkvist-serie van Astrid Lindgren. Stieg Larsson, zelf journalist, heeft vlak voor zijn dood in een e-mail aan zijn uitgever verklaard waar hij de inspiratie voor zijn personages vandaan haalde. &#8216;Ik wilde hoofdpersonages creëren die totaal verschillen van de bestaande personages in het crimi-genre. Mijn vertrekpunt was een vraag: Hoe zou Pippi Langkous zijn als volwassene? Zou zij een sociopaat genoemd worden omdat zij op een andere manier naar de maatschappij kijkt en volgens de heersende normen sociaal onaangepast is? Pippi Langkous werd Lisbeth Salander. Ze heeft veel mannelijke kenmerken.&#8217;
De vader van Stieg Larsson, met wie de schrijver een moeilijke relatie had die nu een juridisch gevecht voert over de erfenisrechten van het succesboek, gaf een andere uitleg na de dood van zijn zoon. Hij verklaarde in een interview dat Lisbeth Salander hem doet denken aan zijn nichtje Terese. &#8216;Terese leed ook aan anorexia nervosa en ze had een tatoeage. Stieg en Terese hadden een nauwe band met elkaar. Als Terese naar Stockholm kwam, bracht ze een bezoek aan Stieg. Ze hadden veel contact via de computer. Onlangs was er een crash op de computer van Terese. We verloren al hun e-mailcorrespondentie, wat spijtig is.&#8217;
In het boek zal Blomkvist op belangrijke momenten via de computer het eerst contact met Salander zoeken. Maar dat Terese helemaal Salander is, zoals een krant in Zweden schreef, wil de vader van Larsson niet gezegd hebben. &#8216;Salander is een mix van mensen die Stieg kende. En ook Stieg kon zich als een bezetene op een onderwerp smijten, de wereld om hem heen vergeten en zich erg onaangepast gedragen.&#8217;
Verachting als wapen
Lisbeth Salander kan wekenlang onderduiken en dan plots met een heel dossier over iemand op de proppen komen. Lisbeth Salander is soms niet te contacteren, plooit zich helemaal terug op zichzelf en zondert zich af. En toch is Lisbeth Salander geen ongeleid projectiel. Ze denkt ook na over zichzelf. Aanpassing aan haar omgeving mag haar dan vreemd zijn, zelfreflectie niet: &#8216;Er was een heel leger mensen dat niets beters te doen leek te hebben dan te proberen haar leven te sturen en, wanneer ze de kans kregen, de manier waarop zij gekozen had te willen leven, wilden corrigeren. Ze had al vroeg geleerd dat huilen geen zin had. Ze had ook geleerd dat elke poging die ze gedaan had om iemand te wijzen op een bepaalde eigenschap van haar, de situatie alleen maar verergerd had. Daarom moest ze haar eigen boontjes zien te doppen met de methodes die zij noodzakelijk vond.&#8217;
Ze is het slachtoffer van beeldvorming, even afhankelijk van het oordeel van een gek, een lafaard of een verliefde man. Haar gevoel van eigenwaarde heeft ze met pijn en moeite opgebouwd. Ze wil die vesting door niets of niemand laten instorten, en natuurlijk, zo moet dat in een roman en in het leven, raakt die vesting aan het wankelen. Maar altijd wint de vechtlust. Soms is verachting haar enige wapen.
Wat haar in het boek letterlijk overkomt, is een metafoor voor haar hele bestaan: &#8216;Ze is beschoten en begraven, maar moet het op een of andere manier hebben overleefd en erin zijn geslaagd zichzelf uit te graven…&#8217;
Asperger
Het verhaal van het waarom van de razernij die Salander beheerst, is een van de grote leidraden in het boek en maakt van haar ook een aanklacht tegen geweld. Ze is niet alleen als kind mishandeld, ze heeft gezien hoe haar vader haar moeder mishandelde en ze is het blijvende slachtoffer gebleven van autoriteiten. Dat gaat van psychiaters en psychologen tot politiemensen. Het wilde, gewonde dier wordt gekooid in rapporten en verslagen. Ze noemen haar een sociopaat, of een egomanische psychopate. &#8216;Het draait allemaal om haar. Alle andere mensen in haar omgeving doen er niet toe,&#8217; zegt een van haar zielenknijpers. In onderzoeken wordt geschreven dat ze &#8216;zelfdestructief en antisociaal gedrag vertoont&#8217;. Ze heeft als kind opgesloten gezeten in een psychiatrische kliniek.
Waar iedereen het over eens is, is dat ze anders is dan normale mensen. &#8216;Ze heeft een hele kist met goud, net als Pippi Langkous,&#8217; zegt haar curator. Ze kan in een mum van tijd foutloos de problemen in de IQ-test van Mensa oplossen. &#8216;Als je klinische beschrijvingen van patiënten met de diagnose Asperger leest, zijn er dingen die heel goed op Lisbeth van toepassing zijn, hoewel er tegelijkertijd evenveel punten zijn waarbij het niet klopt. Ze is absoluut niet gevaarlijk voor mensen die haar met rust laten en met respect behandelen. Maar als ze wordt geprovoceerd of blootgesteld aan dreiging kan ze met extreem geweld terugslaan.&#8217; Soms doet ze inderdaad denken aan Pippi Langkous die piraten optilt.
Zoals Pippi Langkous een wit paard heeft, zo heeft Lisbeth Salander een motor. Haar computer is haar aap Nilsson. Haar huishouden doet ze vrij onconventioneel. Haar vader is een uitvergrote versie van een aan lager wal geraakte kapitein. Zelf zegt ze in het boek dat iemand die haar met een figuur uit een kinderboek vergelijkt, zeker kan zijn van een blauw oog. Ze bokst trouwens erg raak.
James Bond
Origineel, zo&#8217;n romanpersonage, wordt overal geroepen. &#8216;Bijna alle lezers van de trilogie zijn geobsedeerd door Salander. Als de filmmakers het bij het rechte eind hebben, zal Salander James Bond in haar schaduw zetten. Zij is veel interessanter en intellectueel veel stimulerender dan James Bond ooit was,&#8217; verklaarde de Engelse uitgever van de trilogie. In vergelijking met Lisbeth Salander is James Bond inderdaad een verwijfde en verwende vrouwengek. Salander is innemender door de manier waarop ze zich niet laat innemen en toch aan het twijfelen gaat. Een vesting vol verzet, een amazone, een Lilith. Bond dronk Martini, Salander drinkt bier van de tap.
Salander is een vrouw en personage met veel fascinerende facetten: fysiek, emotioneel, de vorming en &#8216;misvorming&#8217; van haar persoonlijkheid, haar plek in de maatschappij, haar analytisch vermogen, haar poreusheid, haar genialiteit en onaangepastheid. Maar wat haar het meest aan de lezers bindt is haar emotionele schipbreuk en hoe ze die overleeft. &#8216;Een zwijgzaam meisje met vijandige vibraties,&#8217; zo omschrijft een van de personages in het boek haar. Ze heeft geen vat op haar eigen gevoelens en kan ze niet interpreteren. Ze wordt verliefd, maar met moeite. Ze is biseksueel. De buitenwereld problematiseert dat, zij niet.
Ze loopt door de Ikea, zoals veel mensen de Ikea overleven: &#8216;Ze bracht drie uur door met het bekijken van het assortiment van het woonwarenhuis en het noteren van artikelnummers die ze nodig had. Ze nam een aantal snelle beslissingen.&#8217; Ze koopt een HEMNES-bedframe, twee zitbanken model KARLANDA, een salontafel SVANSBO en nog wat dingen, en komt afgepeigerd thuis. Ze koopt kleren bij H&#038;M. Basisstukken. Ze koopt gegeneerd een &#8216;sexy&#8217; lingeriesetje. Als ze zich daarmee later in de spiegel ziet, aanschouwt ze zichzelf als enorm belachelijk: een spichtig, getatoeëerd meisje in een groteske outfit. Ze gooit het setje bij het vuil en koopt fatsoenlijke winterschoenen. Ze heeft een soort gezonde nuchterheid als het om haar uiterlijk gaat. Innerlijk wreekt zich iets. Dat maakt van haar een Pietà met pit.
Verweesd was ze als kind al. Haar vader blijft lang een mysterie. Haar moeder bezoekt ze sinds haar vijftiende in een verpleeghuis. Die werd opgenomen nadat wat zij &#8216;Al Het Slechte&#8217; noemt, is gebeurd. Haar moeder herkent haar soms niet eens meer. &#8216;De gedachten aan haar moeder leidden bij Lisbeth Salander altijd tot een gevoel van hulpeloosheid en gitzwart duister.&#8217; Er valt een vast punt in haar bestaan weg als haar moeder, die aan een hersenziekte lijdt, sterft. Met haar tweelingzus, de mooie Camilla, heeft ze geen contact meer sinds haar zeventiende. In Lisbeths ogen was Camilla vals, verdorven en manipulatief. In andermans ogen was Camilla extravert, populair en succesvol.
Koppige kniebuiging
Wie een band met Lisbeth Salander wil opbouwen, moet vechten. &#8216;Ze is een zeer eenzaam en apart iemand. Introvert. Spreekt beslist niet graag over zichzelf. Ze is tegelijkertijd iemand met een sterke eigen wil. Ze heeft een volstrekt eigen moraal. U kunt haar niet iets tegen haar wil laten doen. In haar wereld zijn de dingen of goed of fout,&#8217; zegt Mikael Blomkvist over haar. Zij wil vooral niet dat ook hij nu nog een oordeel over haar velt. Hij is een van de weinigen naar wie ze uit eigen beweging toe zal sluipen. Met extreme behoedzaamheid. Zij omschrijft hun relatie als een bekentenis: &#8216;Hij had een niet aflatend vermogen om door haar verdedigingsmechanismen heen te dringen.&#8217; Maar Blomkvist is een man die met zijn charmes en eigen onzekerheden vrij snel de armen van andere vrouwen opzoekt. Haar trots en bevochten zelfzekerheid gebieden haar met hem te breken. Of zoiets als breken. &#8216;Het ergerde haar dat een van de weinige mensen die ze vertrouwde, een man was die ze voortdurend probeerde te ontwijken.&#8217; Ze leert te durven in haar eigen ziel te knijpen, de zoetste weerwraak van een slachtoffer.
De bel gaat. Ze zit in bad. Ze wikkelt een badlaken om zich heen. Ze stapt druipend door de hal. Ze staat wat bokkig in de hal en kijkt naar Blomkvist door de spleet van de deur. Zo eindigt haar aanwezigheid in de wereld van het boek. Niet met een kus, maar met een koppige kniebuiging. &#8216;Ze schoof de deur open en liet hem opnieuw toe in haar leven.&#8217; Wat zich daarna afspeelt, hoeft niemand meer te weten.
De driedelige Millennium-reeks van Stieg Larsson wordt in Nederland uitgegeven door Signatuur: ‘Mannen die van vrouwen houden’ (2006, 559 pagina’s), ‘De vrouw die met vuur speelde’ (2007, 568 pagina’s) en ‘Gerechtigheid’ (2008, 651 pagina’s)