Interview / Danielle Lunenborg, oud-hoofdredacteur VPRO-tv

Op vrijdagochtend 6 oktober 2006 kregen de medewerkers van de VPRO-televisie het verzoek het werk even te laten voor wat het was en naar de Tuinzaal te komen. Daar, op de derde verdieping van het vooral architectonisch spraakmakende omroepgebouw, met zicht op gegarandeerd Goois groen, gaf Peter Schrurs, algemeen directeur van de vrijzinnige omroep, snel het woord aan Danielle Lunenborg, hoofdredacteur televisie. Ze vertelde dat ze opstapte.

Haar terugtreding kwam niet helemaal onverwacht, maar het moment waarop viel bij de meeste toehoorders verkeerd. Al geruime tijd was duidelijk dat bij de VPRO-televisie bijna zestig mensen zouden moeten verdwijnen. Daarover had de leiding beloofd snel duidelijkheid te verschaffen. Alsmede over een plan voor de ‘crossmediale’ toekomst met bijpassende bedrijfsstructuur. Maar ‘deze zomer’ werd ‘na de vakantie’, na ‘half september’ kwam ‘medio oktober’.

Lunenborg, die zelf openlijk sprak van een crisissfeer in het bedrijf, trok er nu dus tussenuit en mocht zich gaan inzetten voor verstrooiende programma’s, terwijl makers, eindredacteuren, producers en bureaupersoneel nog steeds in onzekerheid verkeerden? Naar verluidt noemde een enkeling haar besluit moedig; anderen keerden verbolgen terug naar de werkplek. In afwachting van de nieuwe ‘topstructuur’, die mei 2007 wordt verwacht, werden Frank Wiering en Bregtje van der Haak, beiden werkzaam bij achtergrondrubriek Tegenlicht, benoemd tot tijdelijke hoofdredactie.

Niet veel later droeg Lunenborg haar taken over, ontruimde bureau en werkkamer en vertrok in stilte.

Een donkere dag voor Kerst. Ver van stad en Mediapark, midden in het Noord-Hollandse polderlandschap met zijn smalle dijkwegen en houten bruggetjes, haalt Lunenborg (Hoogeveen, 1957) me in haar zwarte Chrysler cabrio op bij de bushalte. ‘Daar is de Beemster, daarachter ligt Beets,’ gebaart ze, behendig sturend, maar de striemende regen beneemt elk vergezicht.

Eenmaal binnen in wat ooit de burgemeesterswoning van Oudendijk was, lijkt de wereld nóg verder weg.

‘Ik woon hier nu twee jaar. Fris zijn, op de benen blijven, dat is belangrijk voor mij,’ zegt ze, als de verse koffie op de keukentafel staat. ‘Na zeven jaar wonen in de Amsterdamse binnenstad wilde ik er weg. Altijd die drukte: theater, presentaties. Dit moet je zien, dat mag je niet missen. Ik werd een beetje nerveus van wat ik allemaal moest. Ik heb bewust gekozen voor de rust. Ik had behoefte aan afstand. Wilde per se met de handen in de aarde. Heel simpel: wat je erin stopt, krijg je terug. Dat vind ik mooi. Ik merkte: het is goed voor de VPRO én mijn eigen behoud dat ik de luiken openhoud voor inspiratie. Het is beter vóór te denken dan ná te denken. Eer je het weet, ben je zó druk met druk zijn en als je hoofd vol zit, is er geen ruimte meer voor creativiteit. Ademhalingsoefeningen en meditatie werken ook goed voor mij. Daar sta ik elke dag een dik uur vroeger voor op. Even mijn gedachten en hersenen tot stilstand brengen. Zo laad ik me op.’

De afgetreden hoofdredacteur maakt een ontspannen indruk. Hoewel: de lage rugpijn die haar duidelijk kwelt? Ze haalt de schouders op. Daar wordt aan gewerkt.

De opluchting die na haar vertrek over de VPRO-gelederen kwam, voelt ze zelf ook wel. Zij het gemengd met een gevoel van onthechting. Wat ze vooralsnog niet mist, is de dagelijkse gang door de slagbomen van het Mediapark. ‘Ik zat zó verstrengeld in het systeem, had het zó druk, dat ik geen tijd had om te werken. Dat gevoel. Per 1 december zou ik dertig jaar in vaste dienst van de publieke omroep zijn. Ik heb de durf gehad te zeggen: ik doe het niet meer. Ik zit vast. Ik moet ruimte maken. Ik wil niet met tegenzin naar mijn werk. Als ik de auto start, zit Mevrouw Tegenzin er al in.’

Ze vertelt: ‘Als ik thuis kwam, kon ik alleen nog existeren. Rob, mijn geliefde, zat tegen me te praten, maar het drong niet echt tot mij door. Hard werken vind ik helemaal niet erg, als het maar iets oplevert. Maar ik had toenemend afnemend plezier in mijn werk. De kritiek van de medewerkers, dat ik te weinig zichtbaar was en te weinig leiding gaf, kan ik me, vanuit hun perspectief, wel voorstellen. Van het laatste jaar staan me dagen, weken, bij dat ik even mijn kamer uit kon om naar de wc te gaan en bij terugkomst zaten er weer mensen op me te wachten. Dat onbereikbaar en onzichtbaar zijn vond ik ook vervelend. Ik zat het ook lastig te hebben. Het was een zware tijd, heel veel dingen gingen moeizaam. Ik werd er ook wel eens verdrietig van: in tijden van nood heb je elkaar nodig. Er zijn zulke grote dingen aan de hand en ik ben niet bij machte geweest het tij te keren. Misschien is het beter dat een ander het overneemt. Treurig, maar het is nu eenmaal zo.’

Ze begreep heel goed dat de mensen bij de VPRO steeds onzekerder werden, zegt ze: ‘De onduidelijkheid over de toekomst heeft lang geduurd. Ik snap dat mensen het moment van mijn terugtreden naar vonden. Maar ik liep al zo lang rond met de gedachte: is dit nog wijsheid? Zelf vond ik het raar, wetend dat ik niet langer door wilde, om de reorganisatiegesprekken te voeren. Dat zijn grote zaken, die moet je in alle zorgvuldigheid behandelen. De vragen daarover snap ik, maar uiteindelijk denk ik: ik had mijn privéconclusie getrokken, zag weinig verbeteringen komen, alleen nóg meer managementtaken. Dat was voor mij het moment waarop ik het besluit nam om te vertrekken.’

Terwijl haar eigen mensen nog steeds niet wisten wat hun boven het hoofd hing, kreeg zij een nieuwe functie: op zoek naar opvolgers voor Jiskefet. Ze lijkt licht gepikeerd als ze daarop gewezen wordt.

‘Bestuur en directie vonden het erg dat ik wegging en vroegen of ik me toch nog voor de VPRO wilde inzetten, bijvoorbeeld voor verstrooiende programma’s, een lacune op het moment. Humor vind ik een leuk terrein. Die mensen inspireren me. Het is een jaarcontract, voor twee dagen per week, vanaf 1 januari. Na een half jaar evalueren we hoe het gaat. Drie dagen van de week houd ik over voor mijn eigen toekomst.’

Ze plukt een pluisje van haar kleurige glansbloes. ‘Het begint nu pas tot me door te dringen,’ zegt ze, ‘dat ik per 1 januari een ander leven heb. Het jaar waarin ik vijftig word. Ik heb geen angst daarvoor, ik zie wel hoe het loopt. Ik wil plezier in mijn werk, liefst met iets waar ik een ander ook een plezier mee doe. Met inhoud. Zo simpel is het. Mijn hart ligt bij de publieke zaak. En in die dertig jaar heb ik wél de nodige kennis en expertise opgedaan.’

Wanneer dacht ze: het gaat niet meer? ‘De twijfels zijn begonnen toen de raad van bestuur van de publieke omroep de netindeling afschafte en met het programmeermodel kwam. De financiële reserves waren uitgeput en gesprekken over inhoud bleven uit. Op dat moment gingen bij mij de alarmbellen af. Zó! dacht ik, dit kan lastig worden. Ik zag aankomen dat we ons, nóg meer gedreven door de Ster, moesten richten naar marktaandelen en kassuccessen. Niet makkelijk voor de VPRO. We hebben protest aangetekend en verloren. We moesten mee, maar over inhoud werd nog altijd niet gepraat.

Met de nieuwe criteria van de netcoördinatoren in het hoofd heb ik een call for proposals gestuurd naar de televisieafdeling: multimediaal, géén non-fictie voor vijftigplus, nieuwe, andere programma’s dan die we hadden. Die zeventig voorstellen heb ik met vier mensen beoordeeld. Er kwamen helaas maar een paar bruikbare ideeën uit. Die heb ik aan de netcoördinatie voorgelegd. Dat ging moeizaam. De twijfels die ik al had, in mijn hart, dat je er als VPRO niet toe doet, werden sterker. Ik voelde dat ik wezenlijk aan het loslaten was. En dat terwijl niet alleen de VPRO, maar de hele publieke omroep een antwoord moet formuleren op de nieuwe tijd. Het nieuwe programmeermodel zie ik als fase 1, voor de korte termijn. De vraag is: wat is publieke televisie? Wat is waardevol? Wat is inhoud in deze tijd? Daarover moet je als publieke omroep en makers in gesprek, maar dat gebeurde niet.’

In vijfeneenhalf jaar bracht Lunenborg ook veel tijd door aan vergadertafels buiten het eigen gebouw. In de netredactie van Nederland 3, waar ze te maken kreeg met vier elkaar opvolgende netcoördinatoren. Met de Vara en de NPS, de andere bespelers van het derde net, elk met de nodige persoonswisselingen. ‘Op een dag was ik de oudste van dienst, en zo lang zat ik er niet. En hoe ik ook liet weten dat ik anders was dan mijn voorgangers, de VPRO heette toch elitair: die wil nooit wat, is alleen geïnteresseerd in smalle programmering, is wars van kijkcijfers. Ik constateerde: zo werkt het dus hier. Er zijn dingen waar je niks aan kunt doen. Ik kan er vandaag verdrietig van zijn, morgen kwaad, maar ik schiet er niets mee op. Uiteindelijk ben ik wel op mijn benen gebleven.’

Toen Danielle Lunenborg in april 2001 aantrad als hoofdredacteur van de VPRO -televisie was ze voor de meeste medewerkers van de ‘volwassenen-tv’ een onbekende. Toch werkte ze (afkomstig van de NCRV-jeugdtelevisie) al twaalf jaar bij de omroep. Binnengekomen als plaatsvervangend hoofd filmzaken werd ze na een jaar, in 1990, benoemd tot groepsredacteur, zeg maar chef VPRO-jeugdtelevisie. Villa Achterwerk was een goedlopende afdeling en de programma’s, daar waren vriend, vijand en concurrentie het over eens, mochten er zijn.

Wat bewoog haar om hoofdredacteur van de héle VPRO televisie te willen worden?

Peinzend pakt ze een verse filtersigaret. ‘Het was niet zo mijn ambitie, die plek. Maar Villa Achterwerk deed ik al heel lang en dat ging goed. Toen het hoofdredacteurschap op mijn weg kwam, voelde ik het als een plicht om voor de VPRO iets te doen wat ik nog niet gedaan had. Ik heb wel gedacht: zou het niet goed zijn om die baan te splitsen in twee functies: een voor het managementdeel en een voor de inhoud, want dit was grootscheeps. Meer dan honderd mensen in vaste dienst, tal van contractanten, eindredacteuren die de baas waren over hun eigen programma’s. Dat opsplitsen kon helaas niet. Maar ik heb toch ja gezegd.’

Ze deerden haar niet, de wat laatdunkende opmerkingen die met name in het begin in wandelgang en rond koffieapparaat wel werden gemaakt over ‘die mevrouw van de kindertelevisie’ die overal haar hond Kees mee naartoe nam. ‘Zeker in deze functie moet je je niet druk maken over wat anderen denken. Ik had ja gezegd en ging het op mijn manier doen. Ik ben een teamwerker, een bruggenbouwer, een stimulator. Ik ben geen mens van manipulaties, houd geen kaarten achter de mouw. Ik zeg hoe de dingen zijn.’

Vanaf haar entree bij de VPRO had ze wekelijks aan tafel gezeten bij het hoofdredactioneel overleg en ze wist dus ongeveer hoe het bedrijf in elkaar stak. ‘Ieder programma had zijn eigen redactie die weinig wist van wat anderen deden. Ze hadden wel ideeën over elkaar. Daar zat een pikorde in. Documentaire was het hoogst, live-programma’s: mwah. Toen Wilfried de Jong live Holland Sport ging maken, hoorde je: “Zijn filmpjes van Sporthuis De Jong vonden we toch mooier.” Die manier van denken en met elkaar omgaan is veranderd. Verbeterd. Met zo’n honderd mensen afzonderlijk heb ik een uur gesproken. Ik heb geprobeerd hun het gevoel bij te brengen dat ieder medeverantwoordelijk is voor het geheel en de dure plicht heeft in beweging te blijven. Uit die gesprekken kwam naar voren dat de behoefte aan verandering breed leefde. Dat eilandenrijk met langlopende rubrieken werkte verstarrend. We hebben toen tamelijk rigoureus de schop erin gezet.’

Er werd een weekend met honderdtwintig televisiemedewerkers op Schiermonnikoog georganiseerd. ‘Daarna was het een en al bevlogenheid in het gebouw, men had zin in nieuwe dingen. Ons nieuwe seizoen begon met een tombola waar mooie programma’s in zaten – maar niet genoeg. Uiteindelijk heeft de omslag ons Tegenlicht opgeleverd. Holland Sport is goed gegaan. In 2005 kregen ze allebei de Zilveren Nipkowschijf en Villa Achterwerk de oeuvreprijs. Met kunst en cultuur is het helaas misgelopen. Dat zijn we kwijt. Kunst en cultuur is altijd moeilijk geweest op televisie, op De Plantage met Hanneke Groenteman na. Buitenland is ook een zorg. Dat zie je vrijwel alleen nog in Tegenlicht. Als het aan mij lag, zou daar veel meer ruimte voor zijn.’

Vertrouwde gezichten verdwenen: Hanneke Groenteman, bijvoorbeeld, ging teleurgesteld naar de Vara, Wim T. Schippers vertrok met slaande deuren, Arnon Grunberg werd per e-mail de wacht aangezegd. Ze hadden, zacht gezegd, weinig waardering voor Lunenborgs manier van communiceren.

Gedecideerd zegt ze: ‘Ik wil liever niet over personen praten. Met Schippers was het één groot misverstand, Arnon en ik communiceerden altijd per mail, omdat hij anderszins slecht bereikbaar was. Hanneke en de VPRO zijn in alle duidelijkheid uiteen gegaan. Ik kan ieder over die zaken recht in de ogen kijken.’

Een tikje nors laat ze het daarbij.

Nederland 3 als thuisbasis van Vara, VPRO en NPS bestaat niet meer. De omroepen moeten in het nieuwe programmeermodel intekenen op programmagenres en tijdvakken, waaraan gekoppeld doelstellingen en geldbedragen.

Driekwart van het budget, niet langer beheerd door de zendgemachtigen zelf, is gegarandeerd, de rest moet worden binnengehaald. Dit seizoen kreeg de VPRO weer het minimumbedrag toebedeeld. De eigen reserves waren uitgeput. Was er met de inschrijving niet meer uit te halen?

‘De verantwoordelijkheden en grenzen zijn diffuus geworden. Formeel gaan de netcoördinatoren niet over de inhoud, maar ze beoordelen een nog niet bestaand programma wél op geschiktheid. Ik heb er nog vijf nieuwe programma’s uit gepeurd. Maar in de beleving van de programmamakers was de uitkomst van onze inschrijving desastreus.’

De VPRO heeft als enige omroep altijd een substantieel deel van het budget voor jeugd bestemd. Ook dat is verleden tijd: ‘Toen ik bij Villa Achterwerk kwam, was de commerciële televisie nét begonnen. Wij maakten programma’s om kinderen blij mee te maken. Nu is het wereldwijd een product waarmee je winst kunt maken. Dat was voor ons heel raar. Er is bewust gekozen voor meer aankoop, nasynchronisatie en coproductie van internationale cartoons in plaats van producties van eigen bodem die deel uitmaken van een cultureel erfgoed. Zolang er nog onschuldige cartoons zijn: okay. Maar als je je publiek serieus neemt, moet je om te beginnen in kinderen investeren. Die doen nu vier dingen tegelijk. Ik ben nog van de ouwe stempel, maar het zijn andere tijden. Hoe ga je daarmee om?’ vroeg Lunenborg zich af.

VPRO-directeur Peter Schrurs vroeg in 2005 Irene Costera Meijer, hoofddocent mediastudies aan de Universiteit van Amsterdam en bekend van diverse onderzoeken over en adviezen aan de media, ook onderzoek te doen bij de VPRO.

Lunenborg: ‘Costera Meijer heeft ook onderzoek gedaan onder jonge mensen die in potentie naar de VPRO willen kijken. Die generaties hebben niet de indruk dat de VPRO van hén houdt. Ze zijn geïnteresseerd in zich onderscheidende programma’s. We zijn nog steeds een merk. 3voor12 weten ze te vinden. De makers van 3voor12, digitaal en nu ook op televisie, weten wat leeft in die groepen. Holland Sport, met zijn bevlogen makers, is betrokken in de weer met zijn gasten. Dat valt op, op de televisie. Het is geen invuloefening. Ook als publiek, op de tribunes, word je door hen serieus genomen. De VPRO, zegt Costera Meijer, moet het publiek bij de programma’s betrekken. Hoe doe je dat? Het is niet: men vraagt, wij draaien. Wel: mensen als mondige burgers tegemoet treden. Manieren vinden om je programma in de markt te zetten.’

En dat geldt niet voor jongeren specifiek. ‘Ook het VPRO-publiek kijkt steeds minder op het tijdstip zelf. Mensen die de gids pakken en hun favoriete programma’s aanstrepen? De oude garde. Programma’s worden opgenomen, bekeken via internet of digitale kanalen. Ze kopen dvd’s, al dan niet in de winkel van de VPRO. Downloaden is de nieuwe stap. We moeten de vertaalslag vinden naar de multimediale toekomst. Je kunt niet zeggen: wie niet naar onze prachtprogramma’s kijkt, is gek. Hoe breng je waardevolle inhoud dan wel naar de mensen? Hoe vergroot je je bereik en beklijfkracht? Tegenlicht, bijvoorbeeld, heeft een goede site. Maakt mensen achter elke uitzending attent op relevante informatie, boeken, programma’s. Dan geef je kijkers iets extra’s. De televisie is een etalage. Daarachter kun je veel meer vinden. Via links onbekende werelden ontdekken. Dat inspireert.’

Opverend zegt ze: ‘Mensen willen wel degelijk goede inhoud. Als omroep zou je daarop afgerekend moeten worden én op de effecten ervan. Niet uitsluitend via de kijkcijferkastjes zoals nu gebeurt. In Wired heeft een paar jaar geleden een interessant stuk gestaan over de Long Tail-gedachte. Wat bleek? Op jaarbasis wordt er evenveel winst gemaakt met de kop – blockbusters en bestsellers – als met de staart: een verzameling kleinere markten waarop heel veel aangeboden wordt voor specifieke groepen. Commerciële aanbieders maken daar gebruik van door kopers te wijzen op een product dat in het verlengde ligt van wat je gekozen hebt.

Dat vind ik een mooie gedachte. Je kunt veel aanbieden en op die manier helpen de smaak en interesse van het publiek te ontwikkelen. Wij kunnen leren van de muziekindustrie, van iTunes en podcasts. Van de manier waarop kunstredacties van dagbladen eigen leesclubs organiseren, speciale boxen met films en muziek samenstellen. Je kunt veel méér met een programma doen dan het één keer uitzenden. In de nieuwe multimediale bewegingen moeten wij mee. Mensen hebben gidsen nodig in het almaar groeiende aanbod aan informatie. Daar ligt ook een publieke taak. Den Haag moet zich met die vraag bezighouden. Heel Hilversum moet daarover nadenken.’

Mooie woorden. Maar hoe die slag te maken? Costera Meijer onderzocht ook het reilen en zeilen van de vrijzinnige omroep zelf. De uitslag van dat onderzoek was helder: de bedrijfsstructuur van de VPRO leidde tot vrijblijvendheid, de bedrijfscultuur was een sta-in-de-weg om verder te komen.

‘In mijn beleving’, zegt Lunenborg, ‘was de schreeuw om sturing even luid als die van afkeer daarvan. De balans daarin vinden, vind ik lastig. Het kan niet zo zijn dat je inzet zich beperkt tot je eigen mooie film. Allemaal worstelden we met dezelfde vragen, over vernieuwing, multimedialiteit en kwaliteit in de postmoderne tijd. De kritiek spitste zich toe op de leiding.’

Tegen de zomer liepen de spanningen binnen de VPRO op. De kritiek zwol aan, de stemming was somber. Verontruste programmamakers liepen naar de raad van bestuur van de publieke omroep.

Lunenborg: ‘In de zomer bedacht ik: ik stuur iedereen een mail. Met een vragenlijstje. Het zou nog enige tijd duren voor de directie met een voorstel voor een nieuwe bedrijfsstructuur zou komen en dit was niet meer dan een nobele poging om in de tussentijd naar oplossingen te kijken. Ik wilde met iedereen individueel, geconcentreerd een halfuur praten.’

De gemailde vragen van Lunenborg (met punten als ‘noem twee of drie dingen die volgens jou de KRACHT van de VPRO zijn’, ‘noem twee of drie dingen die JIJ anders en beter kunt doen’, ‘noem twee of drie dingen die IK volgens jou kan doen’) hadden niet het beoogde effect. De televisiemedewerkers hadden, het was inmiddels september, genoeg van enquêtes en onderzoeken.

‘Die mail is totaal verkeerd gevallen. Na een paar aardige reacties was het stil. En het bleef stil. Er is toen een bijeenkomst belegd waar ik uitleg heb gegeven.’

Daar vielen harde woorden.

‘Niet leuk om te horen, maar ik kon het wel handelen,’ zegt ze flink. ‘Ik kan redelijk goed tegen de persoonlijke notities van mensen. Mijn mail was geen wanhoopskreet, ik had hem voorgelegd aan leden van de programmaraad en managementteam. Die vonden het een goede, moedige actie.’

Ze voegt er meewarig aan toe: ‘Toen ik begon, heb ik me ingezet voor het wegwerken van het wij/zij-gevoel. In oktober constateerde ik dat dat weer terug was. Helaas.’

Ze komt behoedzaam uit haar stoel om verse espresso’s te maken. Zegt dan: ‘Ik heb nooit wakker gelegen. Dat is mijn geluk. Ik lig alleen wakker als er iets aan mijn geweten knaagt. Ik zag wel mislukkingen, ook dat het de verkeerde kant dreigde op te gaan met het in mijn idee verkeerde beleid van de publieke omroep. Maar lange tijd bleef er hoop en vertrouwen.

Ik heb nooit spijt gehad dat ik in deze functie ben gestapt. Ik ben niet wrokkig of cynisch van aard. Ik wist redelijk waar ik aan begon. Al heb ik me wel eens eenzaam gevoeld. Het komt erop neer dat je veel alleen doet en moet doen. Eigenlijk weten alleen Wilma en Clementine (secretaresses VPRO-televisieleiding – red.) wat ik gedaan heb.’

Wat heeft ze, terugkijkend, niet goed gedaan?

‘Achteraf is het makkelijk praten, maar ik had eerder en fermer aan de bel moeten trekken. Over de nieuwe tijd. De essentiële problemen waar de hele publieke omroep voor staat. Het programmeermodel was een moment geweest om alle hens aan dek te roepen om te bedenken: hoe gaan we hier als VPRO mee om? Had ik niet meer klokkenluider moeten zijn? Als VPRO hadden we het antwoord ook niet klaar. Je kunt stampei maken, maar wat is het alternatief? We hebben het op een beschaafde manier gedaan, met brieven naar de Tweede Kamer.’

En binnen de VPRO zelf?

‘In huis had ik zeker aan de bel moeten trekken. Maar zo is het niet gegaan.’

Gerelateerd