Interview Jiska Rickels
Onder het vooroorlogs dikke en gerafelde tentdoek, liggend in een zompig woud, lijkt iets te bewegen. Zien we niet ook een sliertje rook? Even later komt een naakte man uit zijn geïmproviseerde ondergrondse banja tevoorschijn. Dampend en snuivend, berkentakjes in de hand springt hij naar de boom met de waterzak om de hitte van zich af te spoelen.
Daar nadert de helikopter. Nauwelijks is de Mi8 geland of hij en zijn makkers van de luchtmobiele blusbrigade hebben hun bepakking en tentuitrusting in het toestel gesmeten en weg zijn ze, het zwartgeblakerde bos achter zich latend.
Op naar de volgende alles verwoestende brand. De Siberische smokejumpers kennen de uitgestrekte bossen, moerassen en meren als geen ander. Eenmaal uitgeladen en het kampement opgeslagen weten ze wat hun te doen staat: ten strijde. Met water, uit hun simpele maar ingenieuze rugzakken met hogedrukspuit. Met vuur. Met bijl- , spit- en hakwerk. En zichzelf.
Hitte van het vuur
Dit is nog maar het begin van 4 Elements, de eerste grote documentaire van Jiska Rickels (Best, 1977). Net als de maakster en haar kleine crew voelen we hoe de hitte van het vuur ons de adem beneemt, banen we ons een weg door smeulend zwartig mos, flakkerende bomen tegemoet. De Russen, de getatoeëerde handen bloot, bestrijden de reuzenfakkels met slimme brandsleuven en tegenvuur. De rook beneemt ons de adem; zij hakken en spuiten onverstoorbaar voort.
4 Elements, een vierluik rond de oerele­menten Vuur, Aarde, Water, Lucht is de ope­nings­film van het International Docu­mentary Festival Amsterdam 2006. Een werk waaraan Jiska Rickels in feite begon met Untertage (2003), haar eindexamenfilm voor de Nederlandse Film en Televisie Academie. In krap vijfentwintig minuten toverde zij met beeld, geluid en muziek een ongekende wereld op twaalfhonderd meter diepte tevoorschijn. Met de kompels van Lohberg-Osterfeld, een kolenmijn in de buurt van Duisburg, daalde ze af in die Hölle. ‘De Hel’, zoals de mannen hun duistere werkplek noemen, en niet alleen vanuit gevoel voor ironie.
Untertage was dé verrassing van de Neder­landse Filmdagen. Niet alleen vanwege ‘de visuele schoonheid’ zoals NRC Handelsblad schreef, vooral ook door Rickels’ opmerkelijke gebruik van geluid en muziek. De debutante kreeg meteen meerdere prijzen. En een aardig geldbedrag om voort te kunnen. Untertage ging op festivaltournee en sleepte vrijwel overal prestigieuze onderscheidingen weg.
‘Ja, mijn prijzenkast is een beetje vol,’ zegt Rickels, licht blozend, met een blik naar de planken met glanzende trofeeën. ‘Bizar. Maar ik ben er zó blij mee. Op het moment dat je film een prijs krijgt, wordt hij ook gezíén. In de bioscoop, natuurlijk, maar de uitstraling gaat verder. Je krijgt er zelfvertrouwen van, anderen geven je vertrouwen voor een volgend project.’
Sterrenstad
En nu is er haar nieuwe film. Duur: negentig minuten. Wederom geproduceerd (en voorgefinancierd) door Fu Works en waarvan Untertage, iets ingekort, het hoofdstuk Aarde verbeeldt.
Rickels: ‘In 4 Elements wilde ik in vier hoofdstukken die één vloeiend verhaal moesten worden ook de ontstaansgeschiedenis van de wereld vertellen. Deels onbevangen zijn we erin gestapt en op zoek gegaan naar Water, toen Vuur en ten slotte Lucht. Elk element is eerst ‘geresearcht’, voor zover het kon, gedraaid en helemaal afgewerkt en dan begon ik aan het volgende. Zo is, op een vrij natuurlijke manier, het grote verhaal tot stand gekomen.’
Eigenlijk wilde ze na het eindexamen een kinderfilm maken, naar een favoriet boek van haar. ‘Maar anderen waren mij voor geweest. Jammer, maar ik voelde tegelijkertijd dat ik nog niet los was van Untertage en die korte film in een groter kader kon proberen te plaatsen. Ik wilde verdergaan, met mensen in confrontatie met de elementen, met angst, met zichzelf. Ook wij, mijn crew en ik, hadden in de mijn onze grenzen leren kennen en opgerekt. Het was niet zomaar spannend in de onderwereld. Benauwd, benauwend, claustrofobisch. En, gedicteerd door de omstandigheden, was ons kunnen in beeld en geluid flink op de proef gesteld. We werkten met een oude Bolex-camera waar steeds heel korte daglichtrolletjes in gingen.
De soundtrack is vooral goed geworden doordat we niet zo maar de geluiden uit de werkelijkheid konden registreren. Mijn vader, die componist en geluidskunstenaar is, heeft de muziekscore gemaakt en mijn klasgenoot Tom Bijnen het totale sounddesign. Ook voor 4 Elements. Het geluid speelt nu een even grote rol als het beeld. Sommige dingen en situaties zijn te groot om in één beeld te kunnen vangen. Je moet abstraheren, werken met geluid, muziek, stilte.’
Voor Water had Rickels aan de vissers op de Noordzee gedacht, tot een bevriende fotograaf haar vertelde dat ze op de Beringzee, Alaska moest zijn, bij de king crab-vissers. Gedurende één week per jaar, in oktober, mogen de beschermde reuzenkrabben gevangen worden. Voor Lucht, het laatste deel, wilde zij naar het net gestarte astronautentrainingskamp in China om de droom van de mens het heelal te beheersen vast te leggen. De Chinezen vroegen na eindeloze ­onderhandelingen een dermate astronomisch bedrag (tweehonderdduizend dollar) dat ze koos voor haar tweede optie: kosmonautencentrum Sterrenstad bij Moskou en de ­lanceerbasis in Kazachstan.
Duitsland, Alaska, Siberië, Kazachstan: nog los van haar ambitieuze onderwerp en de gevarenrijke missies verbluft de internationale blik.
Rickels trekt verontschuldigend de smalle schouders op. Haar ouders, vertelt ze, zijn allebei Duits en kwamen in de jaren zeventig naar Nederland. Vader om aan het Koninklijk Conservatorium bij Dick Raaijmakers te studeren, haar moeder als beeldend kunstenaar. ‘Vanaf mijn veertiende speelde ik mee in de muzikale theaterproducties van mijn vader, waar mijn moeder ook vaak haar aandeel in had. Mijn eerste optreden was in Plaza Futura in Eindhoven. Te midden van grote tinkelende windorgels danste ik in een waaierrok waarin stokken waren genaaid en waarmee ik lucht in beweging kon brengen. Ik vond het eng, heel spannend én leuk om te doen.’ Jiska trad op in avant-gardecircuits in binnen- en buitenland, zat op toneelles en vertrok na de middelbare school naar de toneelschool in Maastricht. ‘Niets voor mij,’ zag ze snel. ‘Te gekunsteld, te veel poeha, te veel buitenkant’.
Beslist zegt ze: ‘Uit de maat durven lopen, dat heb ik wel van thuis meegekregen. Onmogelijkheden zijn uitdagingen. Andere culturen zijn me, ook door het vele reizen, niet gauw vreemd.’
Kunstfilm
Toen ze zich aanmeldde bij de Film­academie koos ze bewust voor de opleiding regie-documentaire. ‘Ik wilde een vak leren. Doorgronden hoe de filmtaal werkt. Bij de sectie documentair was meer vrijheid en ruimte voor het experiment dan bij fictie. Maar in de praktijk viel dat nogal tegen. Mijn eerste eigen werk op school werd betiteld als ‘kunstfilm’ en dat was voor sommige leraren een vies woord. Ze zeiden dat ze er niets van snapten. Toen ik later met Sanne Kurz, een Duitse vriendin die ook film studeerde, Himmelfilm wilde maken, uitgaande van interviews over de beleving van de hemel, kon dat niet op de academie hier. Dus besloot ik met haar mee te gaan naar de filmacademie in München. Daar ervoer ik pas echt ruimte om te experimenteren. Er was veel meer aandacht voor je individuele ontwikkeling. Stoot je neus maar. Je kon samenwerken met studenten van verschillende jaargangen. Door Himmelfilm heb ik overigens de mijnwerkers leren kennen, die in de winter na hun werk helemaal geen hemel zagen. Toen ik na twee jaar terugkwam in Amsterdam wist ik beter wat ik wilde en kon dat ook verwoorden. Voor mijn afstudeerfilm wilde ik de mijn in, ik was gefascineerd geraakt door de eindeloze wegen en gangenstelsels, de mannen met hun kracht, tradities, bijgeloof en uitzonderlijke loyaliteit.’
Gaat dat wel werken, zonder interviews? Ga je niet met de mijnwerkers mee naar huis? Hoe laat je zien dat je op twaalfhonderd meter diep bent? Dat soort vragen kreeg ze van de docenten. ‘Nee, ik wilde geen portret maken van de mijnwerkers van Lohberg, maar de toeschouwer meenemen naar een andere wereld. Die samen met de mijnwerkers te ervaren. De toeschouwer moest gegrepen worden door mijn verhaal, in mijn filmtaal, niet door interviews of commentaarstem.’
Op de pitch voor de culturele omroepbazen kreeg haar filmplan geen financiële steun of zicht op uitzending. De later door de academie benaderde producent San Fu Maltha (onder meer Costa en Zwartboek) zag er wél iets in en zo kon Untertage gemaakt worden.
Extreme omstandigheden
4 Elements maakte ze met grotendeels dezelfde crew als Untertage. Cameraman Martijn van Broekhuizen zat in de klas waarin ze na terugkeer uit München terechtkwam. Hij wilde wel met haar de mijn in. De twee werden verliefd op elkaar en stortten zich ook samen in het elementenavontuur. ‘Martijn maakt mooie dingen en is fysiek ook heel sterk. Hij doet aan bergbeklimmen en is gewend aan extreme omstandigheden. Avontuur trekt hem. Vies worden raakt hem niet zo. Het is een zware onderneming geweest, hoor. In Siberië zijn we stuk gestoken door de muggen, het was er niet ongevaarlijk: gelukkig heb ik die beer zelf niet gezien, maar zijn sporen waren vers. We filmden steeds een maand. Bij de krabvissers hadden we niet meer dan zes dagen en nachten aan boord. Enorm aanpezen. Lichamelijk is dat de meest intense periode geweest. We hadden pleisters achter onze oren tegen zeeziekte, maar die hielpen niet. Ik raakte er voornamelijk gedrogeerd van. Het stormde verschrikkelijk, de zee was zó heftig, met golven van meer dan twaalf meter hoog. Om niet uit bed geslingerd te worden moest je je vasthouden aan je matras en je voeten achter het voeteneinde klemmen. Martijn had geen assistent, hij glibberde over het dek, ik hing aan zijn rug en de geluidsman weer achter mij. We liepen los, waren niet gezekerd, net als die bonken die de reusachtige stalen kooien met aas over de reling gooien en binnenhalen. Als zo’n gevaarte van driehonderd kilo gaat schuiven, moet je weg kunnen springen. Water is al niet een element waarin ik me thuis voel, hier ben ik aan één stuk door heel bang geweest. Maar ik kon dat niet laten zien. Dat is niet goed. Een vrouw aan boord betekent voor deze mannen toch al ongeluk. Toen ze zagen dat wij hen en hun werk heel serieus namen, kregen ze ook waardering voor ons. Om mijn film te kunnen maken wil ik zo veel mogelijk deel worden van wat daar gebeurt. Het is constant op je grenzen stuiten. Letterlijk en figuurlijk zit je in hetzelfde schuitje. Maar op die manier kan ik de toeschouwer een beetje die strijd mee laten beleven.’
Teruggeworpen op zichzelf
Dat is haar gelukt. Overweldigend, vitaal en huiveringwekkend mooi is haar vertelling geworden. De mens, misschien beter: de man, is in zijn element, ver van huis en haard, de kleine en grote zorgen. Teruggeworpen op zichzelf, met een kleine groep getrouwen kan hij de wereld aan. ‘Toen ik op het idee voor de film kwam,’ zegt de maakster, ‘wist ik meteen: ik wil traditie, van vader op zoon, kameraadschap. Naar plekken waar mensen op elkaar zijn aangewezen, zich aan gevaarlijke situaties blootstellen. Dan kom je bij mannen terecht.’
De fysieke strijd in de delen Vuur, Water en Aarde is bij Lucht vrijwel afwezig. ‘Lucht vond ik het moeilijkst van de elementen. Ruimtevaarders wilde ik. Maar ik realiseerde me ook de onmogelijkheid van dat verlangen. Hoogtewerkers in Dubai dan? Ik zag geen climax. Dus besloot ik toch verder te gaan met mijn onhaalbaar lijkende idee.
Lucht stond voor mij voor de ontwikkeling: de droom ook het heelal te beheersen. In deze wereld van hightech wórdt de mens bewogen. Hij staat ten dienste van een groter plan. Zo voelt het. Ik heb zelf ook in enkele apparaten gezeten om te weten wat er met je gebeurt. Je raakt totaal gedesoriënteerd.’
Toen de Chinezen dat enorme bedrag vroegen, volgens mij om geen nee te hoeven zeggen, waren we gelukkig al in onderhandeling met de Russen. Dat ging goed. In februari hebben we de kosmonautentrainingen gefilmd in Sterrenstad, eind maart konden we naar Kazachstan. Ik heb me nog nooit zo afschuwelijk gevoeld. Alle delen van de film waren zwaar, maar je had altijd de mensen. Met wie je optrok en een band kreeg. Dit was met name psychisch het zwaarst. Als contactpersoon kregen we een majoor uit het leger toegewezen, een jonge vent, van onze leeftijd. Dat stemde hoopvol. Maar hij had totaal geen passie, het was een soort robot die we elke dag duizend dollar smeergeld moesten betalen anders deed hij niets en kwam je nergens binnen.
De astronauten waren heel bescheiden en vriendelijk. In mijn dromen had ik een heldhaftig idee van ruimtevaarders, maar het zijn in wezen uitvoerders. De majoor zei: they are just robots. They do what we say. Dat gaf mijn denken een klik: het onpersoonlijke, bijna schizofrene van die strijd, de verovering van het luchtruim. Als werktuigen ondergingen de mannen de zwaarste lichamelijke en mentale beproevingen, alles was technologie, steriel en afstandelijk. De majoor zat de hele dag te sms’en op zijn dure mobieltje en wij hadden voor alles zijn toestemming nodig. Tot en met wc-bezoek. Niemand in het centrum nam verantwoordelijkheid, durfde zelf iets te beslissen. We hebben continu op onze tenen moeten lopen en manoeuvreren. Ik ben verschillende keren ontzettend uitgevallen, dan ging het wel weer, maar om overgeleverd te zijn aan iemand die zó onsympathiek is en volstrekt ongeïnteresseerd in ons werk – hij bekeek onze eerdere filmdelen niet eens – was ondraaglijk. Het stond zo haaks op alles wat we daarvoor hadden beleefd.’
Toch is Lucht voor haar het ultieme laatste deel geworden. ‘Het punt waarop we nu zijn met de astronaut als klankbord van een zoektocht en een verlangen dat de mens altijd zal hebben. Die onze nietigheid én onze kracht toont.’
Jiska Rickels is te gast in het Gesprek van de Dag op vrijdag 24 november om 21.30 uur in de Grote Zaal van de Balie.
‘4 Elements’ opent IDFA op 23 november, en is daar de hele week te zien.
Vanaf 30 november in de bioscoop. En daar­­-na uitgezonden door de NPS-televisie.