<div class="lead">
<p>Na de capitulatie van 15 mei 1940 – en soms al daarvoor – verkozen veel Joden, maar ook niet-Joden, de dood boven een leven onder het nazibewind. Ook de oudoom van Mischa Cohen.</p>
</div>
<p>Ik heb Michel Julius Cohen, muziekleraar en directeur van een muziekschool, nooit gekend. Net zomin als zijn vrouw, Emma Elizabeth Hendrika de Vries. Ze stierven lang voor mijn geboorte, net als Veronica, Maurits en Constant Cohen.</p>
<p>Dat mijn grootvader Henri Cohen een zusje en drie broers was kwijtgeraakt in de Sjoa was niet iets waar wij het in mijn jeugd over hadden. Het werd niet verzwegen maar het was ook geen gespreksonderwerp. Pas heel laat drong het echt tot mij door dat Maurits en Constant in maart 1943 waren vermoord in Sobibor en Veronica anderhalf jaar later in Auschwitz. Van Michel en zijn tweede vrouw Emma wist ik dat ze na de Duitse inval en de capitulatie niet lang hadden gewacht. Ze waren samen van een brug in de Amstel gesprongen en in die rivier verdronken. Het was ongetwijfeld een weloverwogen besluit dat werd uitgevoerd op maandag 20 mei, vijf dagen na de Nederlandse capitulatie.</p>
<p>De statistiek geeft niet echt uitsluitsel over de juistheid van hun stap, als je  al van zoiets kunt spreken. Van het grote gezin Cohen overleefden vijf kinderen de oorlog en inclusief Michel stierven er vier. Het verhaal over de sprong van de brug riep toen ik klein was allerlei vragen op. Hoe waren Michel en Emma tot dat besluit gekomen? Wie wisten ervan? Hadden ze een bericht achtergelaten? Waarom sprongen ze als niet-Amsterdammers eigenlijk juist in de Amstel? En van welke brug dan? En hoezo verdronken, konden ze niet zwemmen of zo? Waarmee hadden ze zich verzwaard?</p>
<h4>Gas en morfine</h4>
<p>In de loop der tijd las ik soms over de geslaagde en mislukte zelfmoorden in de meidagen van 1940 – historicus Jacques Presser had het in <em>Ondergang</em> over een ‘zelfmoordepidemie’. De meest bekende mislukte poging was wel die van Jacques Presser zelf, samen met zijn vrouw Debora Appel, op donderdag 16 mei. Presser was destijds leraar aan het Vossius Gymnasium waar ook mijn vader les van hem kreeg – later moesten ze van de bezetter allebei verhuizen naar het Joods Lyceum. ‘Ik dacht dat alles verloren was, en mijn vrouw en ik hebben daar de consequenties uit getrokken,’ zei Presser daar later over.</p>
<p>Ik nam me voor om ooit een antwoord op mijn vragen over Michel en Emma te zoeken – en ik wilde daarnaast ook nagaan hoeveel méér zelfmoorden er precies waren geweest rond de Nederlandse capitulatie op 15 mei 1940. Wat waren het voor mensen die kozen voor de dood en waarom wisten ze toen al zo zeker dat die dood te verkiezen was boven een leven onder Hitlers nazibewind?</p>
<p>Mijn vragen zijn nu, althans voor een groot deel, beantwoord. Afgelopen weekend, in de Eerste Bergensche Boekhandel, ontmoette ik bij toeval de uitgever van schrijver en journalist Lucas Ligtenberg. Die wees mij op <em>Mij krijgen ze niet levend</em>, het zojuist verschenen boek waarin Ligtenberg bestaand onderzoek naar en statistieken over de zelfmoorden van 1940 inventariseert en aanvult met eigen speurwerk.</p>
<p>Het is een indrukwekkende aanvulling op de geschiedenis van de Holocaust. Er staan dramatische verhalen in, over zeer uiteenlopende levens die zijn verbonden door een zelfgekozen einde. De zelfmoord van professor Willem Bonger (gas en morfine) en de mislukte poging van zijn vrouw Mies van Heteren. De al genoemde poging van Jacques Presser en Debora Appel (polsen doorgesneden, maar Presser belde tijdig een arts). De zelfmoord van de grootouders van L.H. Wiener (morfine) samen met een van hun twee zoons. De andere zoon – de vader van de schrijver die in het laatste oorlogsjaar zou worden geboren – onttrok zich aan het zelfgekozen einde van het gezin omdat hij net verliefd was.</p>
<h4>Niet bukken voor dat tuig</h4>
<p>Het aantal zelfmoorden in 1940 was vooral hoog onder ‘intellectuelen, bedrijfshoofden en beoefenaars van vrije beroepen’, citeert Ligtenberg een onderzoeker. Het waren niet de bewoners van de arme Amsterdamse Jodenhoek, maar vooral goed opgeleide bewoners van de grote steden die kennelijk over de informatie beschikten die ze deed kiezen voor de dood. Jacques Presser heeft het over een ‘vlucht op de twee opengebleven uitwegen’, die neerkwam op een keuze tussen ‘de uitweg in den vreemde, de uitweg in de dood’.</p>
<p>Degenen die niet meer wilden of konden vluchten via de havens van IJmuiden of Scheveningen en die wisten wat Hitler van plan was met de Joden en met zijn politieke tegenstanders, maakten een einde aan hun leven. Zoals de overtuigde anti-nationaal-socialistische socioloog Willem Bonger het zei: ‘Ik zie voor mij geen toekomst meer, en ik kan mij niet bukken voor dat tuig, dat nu gaat heersen.’</p>
<h5>De schok</h5>
<p>In mei van 1940 pleegden ongeveer zeven keer zoveel mensen zelfmoord als in een ‘gewone’ meimaand: 388 personen. Vaak was het een gecoördineerde actie door meerdere mensen tegelijk, net als in het geval van mijn oudoom Michel en zijn vrouw Emma. Na even zoeken in <em>Mij krijgen ze niet levend</em> in de Eerste Bergensche Boekhandel bleek dat Lucas Ligtenberg  ook Michel en Emma heeft vereeuwigd in zijn standaardwerk over de zelfdodingen van 1940. Niet alle vragen die ik mezelf als kind had gesteld worden in het lemma over hun dood beantwoord. De tekst klopt ook niet helemaal: de sterfdatum moet in een volgende druk worden aangepast, het adres is niet juist en Emma was niet in de eerste plaats Michels schoonzus, zij was vooral zijn tweede vrouw. Hij trouwde met Emma nadat zijn eerste vrouw en haar zus, de kinderboekenschrijfster P.J. Cohen-De Vries, was overleden.</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-356604 media-356604" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/05/Michel-Julius-Cohen-De-Gooi-en-Eemlander-22-06-1940.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/05/Michel-Julius-Cohen-De-Gooi-en-Eemlander-22-06-1940-320x186.png 320w" alt="" /><figcaption>De Gooi en Eemlander, 22 juni 1940.</figcaption></figure>
</div>
<p>Details die in het niet vielen bij deze schokkende zin over het einde van Michel en Emma, die in ieder geval één van mijn vragen beantwoordde: ‘Ze werden aan elkaar vastgebonden gevonden in de Amstel in Amsterdam, ter hoogte van de Kalfjeslaan.’</p>
<p>&nbsp;</p>
<div class="info-box">
<p><a href="https://www.vn.nl/product/mij-krijgen-levend-lucas-ligtenberg/" target="_blank">Lucas Ligtenberg, <em>Mij krijgen ze niet levend</em>, Balans, 255 pagina’s, €19,99</a></p>
</div>


Mischa Cohen

Gerelateerd