Interview / OM-baas Herman Bolhaar

Amsterdam is niet ver weg in de Haagse werkkamer van Herman Bolhaar. Achter zijn bureau hangt een geschilderde impressie van de hoofdstedelijke grachtengordel. ‘Gekregen bij mijn afscheid,’ zegt de voorzitter van het College van procureurs-generaal, kortweg de ‘super-pg’. Sinds 1 juni is hij nu in functie. Hij mist zijn vorige baan af en toe. Als hoofdofficier van justitie in Amsterdam was hij betrokken bij spraakmakende strafzaken als die tegen Roberts M., en tegen de hoofdverdachten in het liquidatieproces. Hoewel hij door collega’s wordt gewaardeerd en als ‘messcherp’ gekenschetst, was Bolhaar desondanks bij het grote publiek onbekend. Daar lijkt door zijn nieuwe functie snel verandering in te komen. Een verbod op pedofielenvereniging Martijn? Relschoppers rond de jaarwisseling direct straffen? Bolhaar geeft commentaar in de media. Logisch, als eerste man van het Openbaar Ministerie zal hij zijn punt moeten maken. Een motto heeft de nieuwe baas al: ‘Zichtbaar, merkbaar, herkenbaar’.

Dat betekent nog vaker optredens van het Openbaar Ministerie op televisie, zoals bij RTL Boulevard?

‘Ik vind het goed dat we dat doen. Je moet in eenvoudige taal aan de man en vrouw in de huiskamer kunnen uitleggen waarom je in sommige zaken, bijvoorbeeld de vastgoedfraude, mensen vervolgt. Ik zal u verklappen dat het niet bij Boulevard blijft. We zijn in gesprek met meerdere rubrieken. Niet om aandacht te trekken, maar omdat het publiek dat naar die programma’s kijkt heel divers is. Wij vinden daarom dat we als Openbaar Ministerie op meerdere podia moeten gaan zitten.’

Misdaadbestrijding als infotainment?

‘Optreden in Boulevard is heel speciaal. Ik kan het niet, hoor. Het is buitengewoon moeilijk om iets ingewikkelds simpel te duiden. Het is ook geen zaligmakend idee, maar een poging om in contact te blijven met de burger in al zijn schakeringen. We willen op verschillende momenten in de week gevraagd en ongevraagd ons verhaal kunnen doen. Niet alleen als reactie op een vraag van een journalist, maar ook om zelf actief een boodschap uit te dragen. Je zit er natuurlijk wel als OM’er. Het mag niet helemaal popiejopie worden. De kans dat ik verschijn in RTL Boulevard is overigens nul komma nul. Omdat ik dat niet goed kan.’

Want? Te saai?

‘Ongetwijfeld.’

Uw voorganger Harm Brouwer kondigde bij zijn start aan dat de georganiseerde misdaad en haar handlangers in de bovenwereld hun borst konden natmaken. Wie gaat u in 2012 het leven zuur maken?

‘We willen de criminaliteit op straat en in de buurt hard en snel aanpakken. Maar ook minder zichtbare zaken als fraude, mensenhandel en economische delicten blijven onverminderd onze aandacht houden.’

Meer aandacht voor het één betekent hoe dan ook minder voor het ander. Waar doet u een tandje terug?

‘Dat gaat niet gebeuren. Dan zou ik sommige mensen een plezier doen. We kiezen voor een brede aanpak.’

Toch lijkt u vooral de kleine criminaliteit te willen aanpakken.

‘Als je naar de impact van diefstal, beroving en geweld kijkt, bestaat kleine criminaliteit niet. Het gaat ons om wat de burger ziet gebeuren in zijn wijk. Dat kunnen ook de negatieve gevolgen zijn van de georganiseerde misdaad die in vastgoed investeert of in hennepplantages.’

Het Openbaar Ministerie werd de afgelopen jaren een aantal keren flink de oren gewassen. Eind vorig jaar nog, toen wetenschapsfilosoof Ton Derksen beweerde dat het OM er faliekant naast zit in de Deventer-moordzaak. De verdachte Ernest Louwes was volgens hem ten onrechte veroordeeld.

‘Dat wij aan kritiek blootstaan, vind ik een gezond verschijnsel. Als je voor het applaus gaat, moet je niet bij het OM gaan werken. We hebben ingrijpende bevoegdheden en kunnen zware straffen eisen, dan is het logisch dat daar tegenspraak op komt. Het zou gek zijn als we daar moeite mee zouden hebben.’

Maar het moet pijn doen als Derksen zegt dat het OM in de Deventer-moordzaak minstens dertig keer heeft gelogen.

‘Derksen heeft gezegd dat het om professionele leugens gaat.’

En dat is minder erg?

‘Dan begrijp ik het in elk geval beter. Het gaat volgens Derksen om de wijze waarop bewijs wordt gepresenteerd. Ik ben het lang niet in alle opzichten met hem eens en heb moeite met het etiket leugen. Het OM zoekt zo integer mogelijk naar de waarheid. Het strafproces is geen kwestie van winnen of verliezen. Het is een poging tot waarheidsvinding. Dat doen we in de openbaarheid. Daarom ben ik ook voor camera’s in de rechtszaal. Dat kan soms leiden tot scherpe kritiek, maar dat is fundamenteel goed. Als een verdenking niet wettig en overtuigend is, niet boven redelijke twijfel is verheven, rest slechts één conclusie: vrijspraak.’

En u denkt dat al uw medewerkers, uw officieren van justitie, dat nobele doel nastreven?

‘Daar ben ik heilig van overtuigd. Aan de andere kant moeten we tot het gaatje gaan om iemand voor de rechter te brengen die verantwoordelijk is voor vreselijke feiten. Dat is het dilemma van ons werk. Dat je enerzijds vervolgt, maar anderzijds ondanks druk van de omgeving en de buitenwacht durft te zeggen dat een zaak geen kans maakt.’

Het OM heeft tegenwoordig zelfs heuse tegenspraakofficieren om foute beslissingen te voorkomen. Staan dergelijke kostbare noviteiten op de tocht nu u twintig miljoen euro moet bezuinigen?

‘Het mag nooit ten koste gaan van de werkwijze. We zoeken naar creatieve oplossingen. En er zijn naast bezuinigingen ook investeringen. We zullen bijvoorbeeld baat hebben bij de reorganisatie van de politie (de komst van de nationale politie maakt mogelijk dat bepaalde taken die elk korps nu zelf doet, straks landelijk worden geregeld, red.), waardoor daar meer ruimte voor expertise en specialisatie ontstaat.’

Want de fouten waar het OM tegenaan loopt, worden bij de politie gemaakt?

‘Laat ik het positief formuleren. Professionalisering is een vereiste, want de wereld is veel moeilijker en ingewikkelder geworden. Neem de Amsterdamse zedenzaak met Roberts M. Ik had niet verwacht ooit nog met zoiets ingewikkelds te worden geconfronteerd, iets dat tegelijkertijd zo’n impact op de samenleving heeft. Het is een internationaal verhaal, het is technisch, het gaat om beveiliging, vergrendeling en versleuteling van gigantisch veel beeldmateriaal. Maar het is tegelijkertijd een zaak van seksueel misbruik in een plaatselijke omgeving. Die complexiteit is op voorhand onvoorstelbaar. Datzelfde verhaal kan ik houden over bijvoorbeeld de vastgoedfraude.’

U krijgt het ook gemakkelijker. Bij simpele zaken hoeft u niet meer naar de rechter, maar kunt u het zelf met de verdachte afhandelen en bijvoorbeeld een taakstraf uitdelen. Een zogenaamde ‘afdoening’.

‘Met de ZSM-projecten (Zo Spoedig Mogelijk, red.) laten we de burger zien dat er een snelle reactie volgt als iemand de spelregels overtreedt. Kleine criminaliteit kunnen we buiten de rechter om, als het ware poliklinisch, afdoen. Dan houden we tijd en geld over om complexere zaken voor de rechter te brengen.’

U gaat in die ZSM-zaken op de stoel van de rechter zitten. Valt dat te rijmen met de uitgangspunten van de rechtsstaat?

‘Als je het niet eens bent met onze beslissing, kun je altijd nog naar de rechter stappen.’

Volgens critici dreigt klassenjustitie. Mensen aan de onderkant van de samenleving krijgen straf zonder dat er een advocaat of rechter aan te pas komt.

‘Dat is een terechte zorg. Toch zie ik geen problemen. Er is voldoende garantie voor rechtsbijstand. We bieden de mogelijkheid dat er een advocaat voor de verdachte aanwezig kan zijn als hij of zij dat wenst. Maar je kunt als OM iemand niet dwingen om een advocaat te nemen.’

Ooit had u het voornemen om advocaat te worden. Is er nog iets van dat vroegere verlangen aanwezig?

‘Ik vind het nog steeds een mooi vak. Waar de officier gaat voor waarheidsvinding en optimale strafrechtshandhaving, zit je als advocaat helemaal aan de andere kant van het krachtenveld. Het is je taak om iemand die misschien wel schuldig is toch maximaal te ondersteunen.’

Het gaat er soms hard aan toe tussen uw mensen en de strafpleiters. In sommige grote zaken maken ze elkaar uit voor rotte vis.

‘Een strafproces kent spanning en in grote zaken vliegen de vonken er soms vanaf. Dat vind ik goed. Dan valt wel eens een verkeerd woord of stapt iemand over een grens. Daar lig ik niet wakker van.’

Toch lijkt de frictie tussen officieren van justitie en advocaten erger dan ooit.

‘Kijk, het gaat om het dilemma tussen maximale rechtsbescherming voor de burger die veilig over straat wil en diezelfde burger die als verdachte bescherming geniet. Tussen die twee uitersten is de spanning toegenomen.’

Is de nadruk op veiligheid voor de burger, of het vermeende gebrek daaraan, niet schromelijk overdreven?

‘Mensen zijn steeds mobieler en krijgen steeds meer informatie te verwerken. Daardoor neemt het gevoel van onveiligheid toe. Daarin spelen de media ook een rol. Een burger kan buitengewoon verontrust raken door iets wat zich honderden kilometers verder afspeelt. Daardoor krijgt het een enorme impact op onze samenleving.’

Voelt u zich onveilig?

‘Nee totaal niet. Er zijn wel eens donkere plekken waar je een unheimisch gevoel bekruipt, maar…’

En zoekt u die donkere plekken op? Om te kijken of dat ongemakkelijke gevoel terecht is?

‘Ik ga inderdaad af en toe de straat op, soms anoniem, en kom op plaatsen waar je normaal niet zo snel komt met je vrouw. Als hoofdofficier in Amsterdam bezocht ik de Kolenkitbuurt in Amsterdam-West, kwam bij mensen over de vloer, sprak met daklozen en zwervers. Niet alleen om te horen hoe zwervers het veiligheidsgevoel van andere burgers aantasten, maar om te weten hoe het is als je op straat wordt gezet omdat je de rekening niet kunt betalen.’

In een recente uitzending over de totstandkoming van de Wilders-film Fitna kreeg de kijker een uitzonderlijk kijkje in de keuken van de super-pg. Uw voorganger Harm Brouwer bleek een meningsverschil te hebben gehad met zijn baas, minister van Justitie Ernst Hirsch Ballin. Het College van procureurs-generaal wilde Wilders niet vervolgen, de minister wilde dat wel. Gebeurt het vaak dat u met uw politieke bazen overhoop ligt?

‘Dat moet vooral tussen mij en de minister blijven.’

U kunt het goed vinden met Ivo Opstelten?

‘De verhouding is prima, verder zeg ik daar niets over. Behalve dan dat ik de inhoudelijke eindverantwoordelijkheid voor het OM draag. Dat is anders dan de politieke verantwoordelijkheid van de minister. In controversiële zaken kan daarbij spanning ontstaan. Als de minister het niet eens is met de koers van het College van procureurs- generaal, kan hij een aanwijzing geven.’

Toch lijkt uw positie steeds politieker te worden. Of het nu gaat om het vervolgen van Geert Wilders, het aanpakken van een pedo-vereniging of het verbieden van de Hells Angels.

‘Politici zetten nogal eens vraagtekens bij wat we doen. Voor ons is het soms ingewikkeld om lastige juridische vraagstukken in gewone mensentaal uit te leggen. We worden continu gevraagd om uit te leggen wat we doen. Aan bestuurders, politici en de samenleving. Dat vind ik goed. Het is opnieuw de spanning tussen het willen opsporen en vervolgen van misdadigers enerzijds en anderzijds maximale bescherming van burgerrechten. Of het nu gaat om de vrijheid van meningsuiting, discriminatie of de vrijheid van vergadering en vereniging.’

Terug naar Wilders. U was hoofdofficier in Amsterdam toen het hof het Openbaar Ministerie dwong om de PVV-leider te vervolgen. Vond u dat vervelend?

‘We hebben bewust in- en externe tegenspraak georganiseerd om zo tot een scherp oordeel te komen. Daarom is er ook eindeloos gesproken met collega’s en met deskundigen van buiten om onze opstelling te bepalen. We hebben alle argumenten op een rij gezet, het is een lang requisitoir geworden en we zijn uitgekomen bij ons oorspronkelijke standpunt: vrijspraak. Dat is ook het vonnis geweest. Dus dan hebben we dat niet zo gek gedaan.’

Hoever mag een officier van justitie van u gaan om zijn gelijk te halen?

‘We doen zo’n 250.000 misdrijfzaken per jaar. De meeste zijn overzichtelijk, niet ingewikkeld. Maar bij een aantal moet je wikken en wegen over hoe het zit met je bevoegdheden. Of er bijvoorbeeld voldoende basis is voor afspraken met een getuige, voor pseudokoop, of voor infiltratie. We balanceren soms op het randje van wat mag. Het is als een openhartoperatie op een zeer ongezonde patiënt. Doe je het wel of niet? Kun je de risico’s inschatten? Welk besluit we ook nemen, we moeten er eerlijk en open over zijn.’

U doelt op zaken als de deal met de kroongetuige in het liquidatieproces of de opsporingsmethoden bij het onderzoek naar de vastgoedfraude?

‘Ja, dat is voor ons woudloperwerk.’

U kijkt hoever u kunt gaan, om de grenzen te testen. Ook, om in uw metafoor te blijven, als de uitkomst is: operatie geslaagd, patiënt overleden?

‘Ja, en het OM durft zich voor een dergelijke grensverleggende aanpak te verantwoorden. Dat we daarna massale kritiek over ons heen krijgen, hoort erbij.’

Kunt u een voorbeeld geven?

‘In het proces tegen de Hells Angels heeft het OM een fout gemaakt omdat het afgeluisterde gesprekken van advocaten had bewaard, die eigenlijk hadden moeten worden vernietigd.’

Sorry, maar dat is toch geen grensverleggende opsporingsmethode? Dat was gewoon een domme fout van de officier van justitie.

‘Maar je ziet in zo’n zaak wel wat de consequenties kunnen zijn. Dat we niet-ontvankelijk worden verklaard en vervolgens een lading kritiek over ons heen krijgen. Het bewijst dat ook wij een mensenorganisatie zijn.’

U zegt dat u soms op het scherpst van de snede opereert en dan vervolgens kritiek oogst. Maar dat valt toch wel mee? Het lijkt erop dat het OM vanuit de politiek en de maatschappij toch vooral op veel steun kan rekenen bij de creatieve manieren om verdachten achter slot en grendel te krijgen.

‘Zo ervaar ik het niet. Advocaten, journalisten en rechters kijken heel kritisch naar wat wij doen. In de aanpak van de mensenhandel volgden de afgelopen jaren veel vrijspraken. Volgens de kranten hadden we een modieus, nieuw item gelanceerd. Het OM had daarmee een te grote broek aangetrokken. Maar de bestrijding van mensenhandel gaat niet alleen om de zeer complexe slachtofferproblematiek, ook internationale verdragen spelen daarbij een rol. De vraag die zich daardoor voordoet, luidt: wat wordt precies onder mensenrechten verstaan? Daarover is een stevige discussie gaande.’

U komt uit een familie van autoverkopers, waar de klant koning is. Wie is eigenlijk de klant van het Openbaar Ministerie?

‘Ik vind klant niet zo’n passend begrip. Maar het is wel belangrijk dat we ons als magistraten blijvend verdiepen in het perspectief van de burger.’

Is het de taak van het OM om zich te bekommeren om het slachtoffer van een misdrijf?

‘Ja. Tegelijkertijd moet de officier van justitie zich wel in de tegenovergestelde perspectieven kunnen verplaatsen. Je kunt empathie tonen met het slachtoffer, maar je moet ten opzichte van de verdachte toch rechtbeschermend handelen.’

Er is de laatste tijd meer aandacht voor het slachtoffer in de rechtszaal. Eigenlijk is dat in het voordeel van het OM: een zielig verhaal zou de rechter gemakkelijker kunnen overtuigen.

‘Slachtoffers hebben de behoefte om erkenning te krijgen van hun slachtofferschap. Ik vind het daarom ook goed dat ouders van misbruikte kinderen zoals in de zaak van Roberts M. straks hun verhaal kunnen doen in de rechtszaal. Zowel slachtoffers als nabestaanden zijn buitengewoon benadeeld en willen serieus worden genomen. Tegelijkertijd moet een officier ten opzichte vooraf hun verwachtingen temperen. In de zittingszaal staat de verdachte centraal en gaat het toch alleen om het aantonen van het bewijs. Daarbij kan het er soms spijkerhard aan toegaan.’

U bent een geboren Epenaar, afkomstig uit de Bible Belt. Heeft die afkomst u gevormd?

‘Ik was een katholiek in een gereformeerde omgeving. Wat ik vanuit huis heb meegekregen, is dat een werkdag niet loopt van negen tot vijf. Mijn vader kwam vaak laat thuis en ook in het weekeinde was het werk nooit afgelopen.’

Aan de zijkant van Bolhaars bureau staat een foto van een man in een straaljagercockpit. Het is de magistraat zelf die mee mocht vliegen met een militair vliegtuig. ‘De affaire met Erik O. (de marinier die werd vervolgd voor een schietincident in Irak, maar daarvoor werd vrijgesproken, red.) had de relatie tussen het OM en defensie nogal onder spanning gezet. Ik probeerde de verhouding weer te normaliseren en ben onder meer op bezoek geweest bij de missie in Kandahar. Daar kwamen ze er al snel achter dat ik veel van vliegtuigen weet. Ik werd vervolgens uitgenodigd om een keertje mee te vliegen tijdens een oefenmissie vanaf Leeuwarden. Het was fantastisch.’

U zat voor u aan uw rechtenstudie begon op de militaire academie. Spijt dat u een carrière in het leger hebt laten liggen?

‘Ha. Nee hoor. Ik kan vanaf deze plaats beter voor de veiligheid van de burgers zorgen dan vanuit een F16.’

Herman Bolhaar (Epe, 22 oktober 1955)

1980afgestudeerd Nederlands Recht, Radboud Universiteit Nijmegen

1981 jurist Raad van State

1983- 1989 medewerker parket Almelo en Den Bosch

1989- 2004 officier en later hoofdofficier van justitie in Arnhem, Den Bosch en Breda

1993- 1995 diverse managementopleidingen o.a. Harvard University, VS2004lid College van procureurs generaal

2008hoofdofficier van justitie Amsterdam en voorzitter Task Force Mensenhandel

2011 voorzitter College van procureurs-generaal

Bolhaar is getrouwd met een docente Engels op een gymnasium. Zijn twee zonen zijn jurist.

Pas op de plaats

Gedurende twee jaar volgde Vrij Nederland OM’er Paul Frielink, behalve advocaat-generaal sinds 2008 ook buitengewoon hoogleraar OM aan de Universiteit Maastricht. Frielink was de aanklager in de Puttense moordzaak, een grote ingewikkelde strafzaak waarin justitie eerder jarenlang dwaalde. Als professor benadrukte hij dan ook het belang van tegenspraak in mega-strafzaken om tunnelvisie te voorkomen. Ook wees hij zijn studenten op de gevaren van de nieuwe trend: haast maken bij het aanpakken van kleinere delicten: ‘Snelrecht in drie dagen is van de zotte.’ Een door VN gewenst slotinterview moest hij echter afzeggen op last van het Parket-Generaal – ondanks het feit dat hij zich als academicus kan beroepen op zijn wetenschappelijke onafhankelijkheid. Hoe rijmt de nieuwe OM-baas Herman Bolhaar deze afzegging met zijn pleidooi voor meer openheid over het OM? Bolhaar: ‘Frielink is nog kersvers. Bovendien heb ik een breder perspectief op het OM dan een hoogleraar. De hoogleraar moet zich eerst en vooral bezighouden met de juridische inhoudelijke kant van ons werk. Vragen over de toekomst en het beleid zijn voor de voorzitter van het College van procureurs-generaal.’

Willem H. is nog niet van justitie af

‘Willem H. komt eind deze maand vrij,’ zegt OM-baas Herman Bolhaar. Hij reageert hiermee op de reuring die begin deze week ontstond naar aanleiding van een bericht in NRC Handelsblad. Daarin werd aangekondigd dat het Openbaar Ministerie bakzeil heeft gehaald in de strijd tegen De Neus. Er zou geen direct bewijs zijn van diens betrokkenheid bij liquidaties.

Maar volgens Bolhaar geeft het OM de strijd tegen Willem H. niet op. ‘Al zit H.’ s gevangenisstraf (voor afpersing van de in 2004 vermoorde vastgoedmagnaat Willem Endstra, red.) er binnenkort op, hij is en blijft verdachte in een aantal liquidatiezaken. Zijn naam is tijdens het liquidatieproces ook een aantal malen genoemd. Het OM blijft alles op alles zetten om liquidaties op te lossen en de verantwoordelijken hiervoor voor de strafrechter te brengen.’ Volgens de Voorzitter van het College van procureurs-generaal is ‘geen besluit tot niet vervolgen van Willem H. genomen’. ‘Er is alleen besloten vooralsnog niet te vervolgen. H. is en blijft verdachte.’Bolhaar: ‘Amsterdamse zware criminelen spelen een belangrijke rol in de verwevenheid tussen onder- en bovenwereld. De aanpak en de ondermijning van georganiseerde misdaad blijft daarom een topprioriteit van het OM. We doen dat onder meer door samen te werken met de gemeenten Alkmaar en Amsterdam. Daar hebben criminelen geïnvesteerd in onroerend goed en prostitutie. Wij willen ze niet alleen voor de liquidaties voor de strafrechter brengen, we willen ook hun financiële gewin afpakken.’ Voor Willem H. betekent dat dat hij nog niet van justitie af is, ook al is hij straks op vrije voeten. Het OM vordert 17 miljoen euro van hem: het bedrag dat hij van Endstra zou hebben afgeperst.

Gerelateerd