Verzameld werk / Karel van het Reve
Voor wie nog nooit iets van Karel van het Reve gelezen heeft, is dit vierde deel van zijn verzamelde werken een uitstekende introductie. Het bevat een keuze uit de columns die hij schreef onder de naam Henk Broekhuis en zijn Een dag uit het leven van de reuzenkoeskoes. Dat boek is zonder twijfel zijn beste essaybundel en dan volgen nog eens zeshonderd pagina&#8217;s niet eerder gebundeld werk uit Hollands Maandblad, NRC Handelsblad en Het Parool.
&#8216;There is no greater joy than to be taken for an imbecile by an idiot,&#8217; lijkt Van het Reve in navolging van Oscar Wilde te willen uitstralen. Hij koketteert graag met zijn onwetendheid of zijn onvermogen om een bepaalde tekst te lezen, laat staan te begrijpen.
Zo heeft hij er lol in om &#8216;de zenuwarts te Wenen S. Freud&#8217; te bekritiseren door niet zozeer diens werk maar zijn volgelingen aan te pakken. &#8216;Later zal men zich vooral over de twintigste eeuw vrolijk maken omdat honderdduizenden gestudeerde mensen bijna een eeuw lang in die fallische symbolen geloofd hebben.&#8217; Volgen een paar redenen waarom Freud een &#8216;kwakzalver&#8217; genoemd kan worden en zijn volgelingen sufferds zijn. Een van de redenen is dat &#8216;de theorie&#8217; van Freud, ongeveer zo oud als de uitvinding van de elektrische lamp, nog steeds voor &#8216;nieuw&#8217; doorgaat. Bij elk potlood moet altijd weer gewezen worden op het fallische. &#8216;Stel je voor dat iedere keer als een afgestudeerde Nederlander het licht aanknipte een andere afgestudeerde Nederlander op zou merken: ja ja, vroeger ging dat allemaal met petroleum, maar nu hebben we elektra. Edison, weet je wel!&#8217;
Dit stukje over Freud in Uren met Henk Broekhuis wordt gevolgd door een column over de gangbare opvatting dat kunstenaars met hun werk gevoelens uitdrukken. &#8216;Karl Popper noemt dit een &#8220;lege stelling&#8221;. Je kunt het niet tegenspreken, maar wat is nu precies de bewering? Wie zegt dat het merkwaardige van kunstenaars is dat ze gevoelens uitdrukken lijkt op iemand die zegt dat het merkwaardige van katten is dat ze levende jongen ter wereld brengen.&#8217; Nee, zo legt Van het Reve uit. Je ziet het ook aan ingezonden brieven: hoe onhandiger geschreven, des te duidelijker de gevoelens. &#8216;Als Mozart met zijn gevoelens in de weer geweest was had hij nooit de Sonate facile kunnen schrijven.&#8217;
Karel van het Reve neemt graag het standpunt in van het nuchter heerschap dat drogredenen ontmaskert. Je hoort vaak dat ze bij Philips best gloeilampen zouden kunnen maken die een leven lang meegaan. Maar ja, dan verdient het grootkapitaal niets meer. Als dat zo is, zo zegt Van het Reve, waarom maken een paar studenten uit Delft dan niet zo&#8217;n lamp?
Nagels knippen
Is dit werk nog wel actueel, zo zal de lezer die Van het Reve niet kent zich bezorgd afvragen. Reken maar! Lees het stukje over mensen die een niet te stuiten neiging hebben om te zeggen dat niet de &#8216;symptomen&#8217; maar de &#8216;oorzaken&#8217; van een probleem bestreden moeten worden. Je hoort het nog elke dag. Maar nooit zegt een milieuactivist dat de vervuiling het best bestreden kan worden door de stijging van het inkomen per hoofd van de bevolking van de afgelopen kwart eeuw ongedaan te maken. En mensen die hun nagels knippen, zijn ook verderfelijke symptoombestrijders, want om werkelijk van het probleem af te zijn…
Het titelessay uit Een dag uit het leven van de reuzenkoeskoes is waarschijnlijk Van het Reves bekendste essay. Het is een satirisch betoog over de evolutietheorie, maar de creationisten zullen er evenmin blij mee zijn geweest. Darwin bedacht dat de diersoorten zijn ontstaan als gevolg van &#8216;toevallige mutaties&#8217; en natuurlijke selectieprocessen. De vleugels van vogels zijn stukje bij beetje ontstaan omdat ze daar hun voordeel mee deden. Reeën hebben een wit achterwerk opdat hun jongen hen beter kunnen volgen. &#8216;Hoe hebben beesten zonder vleugels dan kunnen overleven en waarom hebben zoveel dieren juist een schutkleur en niet een opvallend wit achterwerk? Zullen de jongen van dieren met een egale schutkleur alsnog uitsterven?&#8217; Van het Reve concludeert dat de evolutieleer &#8216;eigenlijk&#8217; onzin is.
Karel de Kale
&#8216;Het raadsel der onleesbaarheid&#8217; heet de door Van het Reve in 1978 uitgesproken Huizinga-lezing over de literatuurwetenschap. Wat waren ze kwaad, de collega&#8217;s onder zijn gehoor. Het is Van het Reve &#8216;fysiek&#8217; onmogelijk om de teksten, door die literatuurwetenschap voortgebracht, te lezen. Toch slaagde hij erin een tot op de dag van vandaag nadreunende aanval op te schrijven. De stelling is duidelijk: literatuurwetenschappers schrijven eigenschappen toe aan boeken uit de wereldliteratuur die je ook in pulpromannetjes terugvindt. Net zoals een goed gedicht kan rijmen, maar een slecht gedicht ook. Bovendien beschouwen literatuurwetenschappers literaire teksten als rebussen. Mark Twain heeft in zijn Huckleberry Finn allerlei boodschappen verstopt die er alleen door onderzoekers uitgehaald kunnen worden. Waarom zou Mark Twain zo&#8217;n omweg voor zijn mededelingen kiezen? En vooral: hoe moet het met die miljoenen lezers die dat boek zonder die uitleg hebben gelezen en overleden zijn zonder van die uitleg kennis te hebben genomen? &#8216;Hun lot is te vergelijken met de miljoenen mensen die gestorven zijn voor Christi geboorte en daarom nooit in de hemel kunnen komen. Wat het extra pijnlijk maakt, is dat een sportjournalist niet hoeft te kunnen voetballen om zijn werk goed te doen. Maar de literatuurwetenschapper heeft het grote nadeel dat het medium waarin hij zich uitdrukt tegelijk ook het medium is dat hij bestudeert.&#8217;
Ik neem aan dat de namen van literatuurwetenschappers die Van het Reve noemt om te illustreren wat voor dieventaaltje er in de literatuurwetenschap wordt gebruikt, verzonnen zijn: Maatje, Oversteegen, Van der Paardt. De een meende in een reactie op de Huizinga-lezing Van het Reve te vloeren door hem een bijnaam Karel de Kale te geven. Van het Reve pareert dat beleefd: &#8216;het behoort tot de beschaafde omgangsvormen om niet te spreken over Multatuli&#8217;s astma of over die bochel van Oversteegen&#8217;. De ander verdedigde zich met de opmerking dat zijn aangevallen artikel dat in het tijdschrift Over Multatuli stond en waarin zo&#8217;n veertig keer de naam Multatuli voorkwam, helemaal niet over Multatuli ging. Ik geloof dat Van het Reve dat wel met hem eens was.
Telefoonboek
De lezer troost zich met de gedachte dat deze discussies meer dan dertig jaar geleden gevoerd werden, want veel doet denken aan de vraag hoeveel engelen er op een speldenknop passen. Als je wilt weten waarom een boek de ene lezer wel bevalt en de andere niet, moet je dan het boek onderzoeken of de lezer? Een ander heeft als definitie van wetenschap bedrijven: &#8216;het op systematische wijze doen van verifieerbare uitspraken&#8217;. Van het Reve: &#8216;Iemand die voorleest uit het telefoonboek is volgens die definitie bezig wetenschap te bedrijven.&#8217;
In de vijf jaar geleden verschenen biografie van Van het Reve wordt deftig verklaard dat onder docenten in letterenfaculteiten de opvatting domineert dat Van het Reve &#8216;de plank missloeg&#8217;. Geestiger had Van het Reve het zelf niet kunnen zeggen.
Karel van het Reve, ‘Verzameld werk 4. Uren met Henk Broekhuis; Een dag uit het leven van de reuzenkoeskoes; Ongebundeld werk 1973-1980’, Lieneke Frerichs, Elma Drayer en Nop Maas (red.), Van Oorschot, 1017 p., € 45,–

Gerelateerd