<div class="lead">
<p>De leugens en alternatieve feiten waarmee Donald Trump strooit hebben ervoor gezorgd dat de implicaties van het begrip ‘waarheid’ ineens weer de volle aandacht krijgen.</p>
</div>
<p>In de jaren dat Hitler en Mussolini het politieke klimaat probeerden te beheersen, werd scherp duidelijk hoe ver geest en macht toen uit elkaar lagen. ‘Geest’ stond voor culturele waarden als redelijkheid, gematigdheid, streven naar grotere gelijkheid, tolerantie, morele gevoeligheid en relativeringsvermogen. Macht, het woord zegt het al, stond voor absolutistische neigingen, louter gericht op eigenbelang, gebiedsuitbreiding, arrogantie en knevelwetten. Die tegenstelling werd bondig samengevat in het humanisme van Erasmus versus de machtspolitiek van Machiavelli.</p>
<p>Wanneer de tegenstelling tussen geest en macht, cultuur en politiek zo klein mogelijk is, is dat als morele vooruitgang te beschouwen. Dan wordt de politiek geleid door culturele waarden. Dat is in Europa en op veel plaatsen in de wereld het geval, of er wordt in ieder geval naar gestreefd. Maar niet door rechts Amerika, en zeker niet door de nieuwssite die rechts en extreemrechts van nieuws en commentaar voorziet: <em>Breitbart News</em>. Dat is de instelling waar Stephen Bannon weer aan het hoofd van staat nadat hij Donald Trump twee jaar van advies heeft mogen dienen. <em>Breitbart News</em> zegt onomwonden: &#8216;Politiek gaat vooraf aan cultuur&#8217;. Een van de gevolgen van deze formule is dat een culturele waarde, zoals het zoeken naar zoveel mogelijk waarheid, niet meer serieus wordt genomen omdat het politiek gezien niet uitkomt. Vandaar dat het tijdens Trumps verkiezingscampagne in 2016 politiek opportuun was om rücksichtslos leugens over Hillary Clinton te verspreiden. Zo zou ze zelfs te maken hebben met een pornosite voor kinderen.</p>
<h3>De feiten zijn niet meer de waarheid</h3>
<p>Een uitvloeisel van de losse omgang met de waarheid door <em>Breitbart News</em> en door Stephen Bannon, Donald Trump en zijn woordvoerders Sean Spicer en Kellyanne Conway is dat de overeenkomsten duidelijk werden met de manier waarop de filosofie van het – onder progressieven nogal eens populaire – postmodernisme met de waarheid omging. Dat is onder meer het onderwerp van Susan Neimans essay <em>Verzet en rede in tijden van nepnieuws</em>. Als schrijver van het boek <em>Morele helderheid. Goed en kwaad in de 21ste eeuw</em> is zij bij uitstek gemotiveerd om te willen zien wat er met de moraal gebeurt wanneer een van de peilers van de menselijke en politieke omgang, vertrouwen op het streven naar waarheid, niet meer serieus wordt genomen. Onder progressieven was (en soms is) het normaal om het postmoderne leerstuk te onderschrijven dat de waarheid niet bestaat omdat objectiviteit niet mogelijk is, omdat de waarheid altijd afhankelijk is van de omstandigheden (‘gesitueerd is’), en omdat de waarheid een kwestie is van het gekozen perspectief. Het zijn niet de feiten waarom het gaat, maar de emoties en persoonlijke overtuigingen. De waarheid is een geconstrueerd verhaal.</p>
<figure id="post-368428 media-368428" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/GettyImages-544576243.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/GettyImages-544576243-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/GettyImages-544576243-640x426.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Susan Neiman. Foto: P/F/H/ullstein/Getty Images.</figcaption></figure>
<p>Neiman vertelt over een hoogleraar die er genoeg van had om steeds maar van zijn studenten te horen dat ‘waarheid en rechtvaardigheid slechts een kwestie van perspectief’ is. Hij gaf de beste werkstukken van zijn studenten een laag cijfer en de mindere een hoog cijfer. De studenten protesteerden, maar dit was volkomen in overeenstemming met hun eigen opvattingen.</p>
<h3>Alles was macht</h3>
<p>Wanneer je niet meer gelooft in de mogelijkheid om verschil te zien tussen een bedacht verhaal en een op de werkelijkheid gebaseerd verhaal, dan zul je er geen moeite meer voor doen, schrijft Neiman. Door deze losse omgang met de waarheid belandden de postmodernisten in het vaarwater van <em>Breitbart News</em>, de Tea Party en Donald Trump, ook al zegt Stanley Fish, een van de Amerikaanse postmoderne coryfeeën, dat de filosofische visie van het postmodernisme ‘geen recept is voor politiek handelen.’ Maar ze zijn te veel verwant om de overeenkomst te kunnen negeren. Trump c.s. manipuleren de feiten, construeren een waarheid, en maken een verhaal dat ze kunnen gebruiken voor het uitoefenen en consolideren van de macht. Het gaat erom de dienst uit te kunnen maken. De Franse filosoof Michel Foucault had een fase in zijn denken waarin hij alles wat mensen, groepen en instellingen deden reduceerde tot het verlangen naar macht. Alles was macht. Morele eisen stellen aan het menselijk gedrag was niet vragen om redelijkheid en zorgvuldigheid, maar het willen uitoefenen van macht.</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-368430 media-368430" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/HH-48505723.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/HH-48505723-320x480.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/HH-48505723-640x960.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/HH-48505723-1280x1920.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/HH-48505723-1920x2880.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>Julian Baggini. Foto: P.Keightley/Lebrecht/HH.</figcaption></figure>
</div>
<p>Het streven naar waarheid mag dan inmiddels op het postmodernisme zijn terug veroverd, daarmee is het begrip ‘waarheid’ nog niet van zijn ingewikkelde status ontdaan. Dat zal ook niet gebeuren. Julian Baggini schrijft in een voorpublicatie van zijn boek <em>A Short History of Truth</em> in <em>The Times Literary Supplement</em> dat niemand die bij zijn verstand is afscheid wil nemen van de waarheid: ‘The world is neither ready nor willing to say goodbye to truth – even in politics.’ Maar de waarheid is niet meer zoiets simpels. In de tijd dat de religies de overhand hadden en er vaste waarden waren die bijna iedereen als geboden met zich meedroeg, was de waarheid eenvoudig. Maar sinds de mens wordt geacht een zelfstandig, autonoom individu te zijn, is de waarheid geïndividualiseerd. De waarheid of de autoriteit van iets of iemand wordt niet zomaar geaccepteerd. Die moet bewezen worden.</p>
<p>Er is eigenlijk geen terrein waarop de waarheid zijn leven zeker is, ook al zal niemand er afstand van doen. Baggini geeft in tien hoofdstukken tien soorten waarheden, van evidente waarheden, eeuwige waarheden, redelijke waarheden, relatieve waarheden tot morele waarheden. Maar bij geen van alle is de waarheid in beton gegoten. Ook al beoefent men de geschiedschrijving met de uiterste zorgvuldigheid en met een verantwoordend notenapparaat van tientallen pagina’s, dan nog kan er over hetzelfde onderwerp een ander boek geschreven worden. In de literatuur bestaan betere interpretaties en mindere, maar het blijven interpretaties. In de sociale wetenschappen zijn het niet waarheden, maar politieke theorieën, overtuigingen, wereldbeelden en ideologieën waarom het draait. Misschien dat bij tandartsen een hoge mate van objectiviteit te vinden is.</p>
<p><q class="pull-left">Sinds de mens wordt geacht een zelfstandig, autonoom individu te zijn, is de waarheid geïndividualiseerd.</q></p>
<p>Voor Susan Neiman is de combinatie van soliditeit en flexibiliteit van de waarheid juist de reden om alle vertrouwen te hebben in de rede als het vermogen om gebruik te maken van universele waarden, zoals waarheid en rechtvaardigheid. In de geest van de Verlichting keert ze zich tegen het neoliberalisme en is ze vóór het koesteren van idealen. Ze is ook vóór de onder intellectuelen niet populaire ‘vooruitgang’ en ze verdedigt Europa, ‘dat vaak zijn idealen heeft verloochend.’ Toch is er geen ander gebied in de wereld ‘dat meer doet om de democratische waarden en sociale rechtvaardigheid te bevorderen dan het zo vaak belasterde Europa.’ Net als Martha Nussbaum beschouwt Susan Neiman Mozarts Figaro in <em>Le nozze de Figaro</em> als ‘de belichaming van het verlichte idee van de rede’ vanwege zijn effectieve monoloog tegen de aristocratie en haar privileges. Daarmee heeft ze zich ver verwijderd van de alternatieve feiten en het nepnieuws.<em> </em></p>
<div class="info-box">
<div class="info-box-shadow">
<p><em>Verzet en rede in tijden van nepnieuws</em> van Susan Neiman is, in de vertaling van Marjolijn Stoltenkamp, verschenen bij Lemniscaat.</p>
</div>
</div>
<div class="info-box-shadow">
<div class="info-box">
<p><em>A Short History of Truth. Consolations for a Post-Truth World</em> door Julian Baggini verschijnt bij Quercus Books.</p>
</div>
</div>
