Rondgang

<h5 class="tussenkop">Marian Donner, Auteur van <em>Zelfverwoestingsboek. Waarom we meer moeten stinken, drinken, bloeden, branden en dansen</em></h5>
<p class="tekst">‘Vrijheid is de ruimte om af te wijken. Op zijn allerkortst zou dat mijn antwoord zijn. Al kan het ook langer, dan betrek ik de filosoof Herbert Marcuse erbij, over wie ik net een boek heb afgerond. In zijn beroemdste werk, De eendimensionale mens (1964), beschrijft hij de ongelooflijke eenheidsworst die het kapitalisme heeft gecreëerd. We zien, horen, lezen en kopen hetzelfde, we zijn zelf verworden tot product. Een product waarin we dienen te investeren om een hogere ruilwaarde te creëren op de markt van vraag en aanbod, of het nu op Tinder of LinkedIn is. Tegenwoordig zien steeds meer mensen hun ruilwaarde dalen, vandaar de almaar toenemende woede onder almaar grotere delen van de bevolking.</p>
<p class="tekst">Vrijheid, in het algemeen, is de ruimte om je aan een systeem te onttrekken, om er een andere levensstijl op na te houden dan dat wat gangbaar is, een andere visie of mening − en om nog steeds voor vol te worden aangezien.</p>
<p class="tekst">Om desondanks niet gedoemd te zijn tot een bestaan buiten de samenleving. Onder het kapitalisme vertaalt zich dat dus naar de vrijheid om niet te worden gereduceerd tot een winstgevend product. Of, bijna net zo erg, tot een hokje of label waar je met gelijksoortige afwijkingen van de norm beter vermarkt kunt worden.</p>
<p class="tekst">Een mens is vrij als hij een individu kan zijn. En zichzelf ook een individu laat zijn. Als hij zichzelf niet disciplineert om het spel beter mee te spelen, zichzelf niet opzweept om productiever, fitter of gelukkiger te zijn, als hij zichzelf niet beschouwt als een eenduidig product met een “ware” kern, maar zichzelf juist toestaat om af te wijken van zijn zogenaamd normale zelf.’</p>
<h5></h5>
<h5>Daan Roovers, Filosofe en oud-Denker des Vaderlands</h5>
<p class="tekst">‘Een heel primaire definitie van “vrij zijn” is: dat anderen geen autoriteit over jou hebben. Maar deze definitie is ook een beetje beperkt. Want je kunt niet alleen slaaf zijn van een ander, maar ook van jezelf. Als je je alleen concentreert op het niet door anderen gedomineerd worden, dan houd je over wat Isaiah Berlin “negatieve vrijheid” noemt: vrij zijn van iets, dat niemand zich met je bemoeit, of dat je lekker met rust gelaten wordt. Maar er bestaat ook positieve vrijheid: dat je echt de baas bent over jezelf. Dat je niet verslaafd bent, niet lijdt aan allerlei neuroses en angsten, dat je de mogelijkheid hebt om een toekomstplan te hebben. Dat je vrij bent tot het leiden van het leven dat je zou willen leiden.</p>
<p class="tekst">Je ziet die negatieve vrijheid terug in de coronaprotesten: handen van me af, ik wil niet belemmerd worden, ik wil kunnen staan waar ik wil. Dat is geen onbelangrijke vrijheid, maar wel heel beperkt.</p>
<blockquote><p>‘Ik denk dat ieder mens vrijheid kan ervaren: op momenten waarop je iets doet dat je beheerst, en dat toch onderdeel is van iets groters dan jezelf.’</p></blockquote>
<p class="tekst">Mijn meest dierbare omschrijving van vrijheid komt van Rousseau: jezelf de wet voorschrijven en je daarin herkennen. Dat betekent dat je je herkent in de algemene wetten van de samenleving en wanneer dat niet zo is, je je er net zolang tegenaan bemoeit totdat het zo verandert dat die herkenning er wel komt. Om daar te komen, moet je je wel echt engageren. Maar voor veel mensen voert dat te ver en betekent vrijheid gewoonweg “met rust gelaten worden”.</p>
<p class="tekst">Ik denk dat ieder mens vrijheid kan ervaren: op momenten waarop je iets doet dat je beheerst, en dat toch onderdeel is van iets groters dan jezelf. Als muzikanten hun instrument zo beheersen dat ze samen met anderen kunnen improviseren. Of als je vrij beweegt tijdens sporten, of in de natuur. Niet gehinderd worden, en iets kunnen uitdrukken in muziek en in spel en in beweging.’</p>
<h5>Jamilah Blom, Directeur van basisschool Waldorf aan de Werf (Amsterdam)</h5>
<p class="tekst">‘Je bent vrij als je in het leven kunt staan zoals jijzelf wilt, als je je plek hebt gevonden in de samenleving. Als je je zo min mogelijk aantrekt van de ander of van wat de ander van je verwacht én dat je de ander niet veroordeelt omdat diegene zijn of haar plek op een andere plaats in de wereld heeft gevonden dan jij. Om dat te bereiken, heb je zelfkennis nodig, zelfvertrouwen, inlevingsvermogen. En de wil om continu te groeien, want de maatschappij verandert ook.</p>
<p class="tekst">Onderwijs kan daarin een belangrijke rol spelen. Op onze school bespreken we met de kinderen welke verantwoordelijkheden ze willen nemen wanneer ze de ruimte krijgen om zichzelf te zijn. We laten ze ervaren dat we allemaal anders zijn, met verschillende culturen. Door daar met elkaar over te praten, kunnen ze zelf nadenken wat voor henzelf belangrijk is.</p>
<p class="tekst">Ik denk dat dit soort gesprekken de acceptatie van de ander vergroten. En dat geldt niet alleen voor kinderen. Op dit moment hebben we een discussie op school, over hoe we het Sint Maartenfeest kunnen vieren op een manier waarop iedereen zich welkom voelt. Vorig jaar vierden we dit “lichtfeest” heel traditioneel, met kaarsen en knollen. Dit jaar dachten we: laten we lampionnen maken met plastic lampjes. Maar dat stuitte sommigen tegen de borst.</p>
<p class="tekst">We bewegen zelden met zijn allen op hetzelfde pad met hetzelfde tempo. Hoe kun je het tempo van de school herkenbaar en inzichtelijk maken voor iedereen in de hoop dat ook zij zich welkom voelen? Soms lukt dat niet, en moet je dat accepteren. Bij elk feest, bij elk ding zal er iemand zijn die zich niet aangesproken voelt. Maar ik denk dat als je echt vrij wilt zijn, je niet bang moet zijn voor dat soort gesprekken of voor het feit dat je niet iedereen kunt bereiken.’</p>
<h5>Bram Kortekaas, Componist</h5>
<p class="tekst">‘De coronatijd heeft laten zien dat vrijheid een sociaal begrip is. Mensen denken vaak aan een soort individuele vrijheid. Maar de vrijheid om jouw arm rond te zwaaien, eindigt, zoals het beroemde gezegde luidt, waar mijn neus begint. Er is altijd een soort afspraak over vrijheid. Je geeft altijd een beetje vrijheid op zodat een ander er meer van heeft.</p>
<p class="tekst">In de coronacrisis maakten veel mensen dit voor het eerst mee: dat je bewegingsvrijheid werd afgepakt, dat je je werk niet kon uitoefenen. En we zitten nog steeds met het debat over vaccinatieplicht en -drang. Een interessante discussie, waarbij ik sommige tegenargumenten heel individualistisch vind, en moreel leeg. In het voorjaar stond een groep jongeren in het Amsterdamse Vondelpark spontaan een feestje te houden, met redeneringen als: “Mijn moeder werkt ook in de zorg, dus ik weet hoe moeilijk het is maar ik ben het gewoon zat.” Die focus op individuele rechten overschaduwt dat er een soort sociaal contract is. Vrijheid is niet alleen de afwezigheid van belemmeringen voor het individu, maar ook iets dat je kunt verwerven via kansen voor anderen – of je die nu geeft of krijgt. Maar dat is verdwenen uit het maatschappelijke bewustzijn.</p>
<blockquote><p>‘Neem klimaatverandering: we hebben de verantwoordelijkheid om daar nu iets aan te doen. Anders nemen we kansen af van toekomstige generaties, en daarmee hun vrijheid.’</p></blockquote>
<p class="tekst">In mijn werk wil ik daar aandacht aan geven, bijvoorbeeld via het muzikale sprookje Raas en de basketbal, over een heel avontuurlijke jongen die in een rolstoel zit. Hij neemt veel eigen initiatief, maar moet een maatschappij om zich heen hebben waar bepaalde drempels voor hem worden weggenomen.</p>
<p class="tekst">Vrij zijn als iets sociaals kun je ook zien in relatie tot tijd. Neem klimaatverandering: we hebben de verantwoordelijkheid om daar nu iets aan te doen. Anders nemen we kansen af van toekomstige generaties, en daarmee hun vrijheid.’</p>
<h5>Arnon Grunberg, Auteur</h5>
<p class="tekst">‘Zodra de mens onvrij is, houdt hij op een moreel wezen te zijn die in staat is tot morele keuzes. Daaruit volgt dat we de mens eigenlijk vrijwel altijd moeten beschouwen als vrij, of we moeten bereid zijn hem ontoerekeningsvatbaar te verklaren. Dat omstandigheden meespelen, is evident. En extreme omstandigheden kunnen inderdaad een mens volledig onvrij maken, ik denk aan de “Muzelmannen” in een Nazivernietigingskamp. We moeten onszelf zien als vrij om te voorkomen dat we vervallen in extreem determinisme.</p>
<p class="tekst">Daarnaast kunnen we spreken over de verhouding burger-staat. Hoeveel vrijheden moet de staat de burger laten, hoeveel diensten mag de burger van de staat eisen om zijn vrijheid op zinvolle wijze vorm te kunnen geven? Een sociaal vangnet, min of meer functionerende gezondheidszorg? Niets functioneert immers perfect. Ik ben geneigd huiverig te zijn voor een te machtige staat, maar met evenveel recht kun je huiverig zijn voor een te machtige monopolist, of bijna-monopolist zoals Facebook.</p>
<p class="tekst">Welke vrijheden gun je de burger? Ik zou zeggen: zoveel mogelijk. Elke correctie is een paardenmiddel. Geen overheid zou met harde hand volledig fatsoen moeten willen afdwingen. In naam van die vrijheid moeten wij op een misschien wel absurde manier op elkaar vertrouwen. Dat dat vertrouwen telkens weer beschaamd wordt, is waar, en toch denk ik dat wij geen andere keus hebben dan steeds weer opnieuw te beginnen met vertrouwen. Dat is de absurde sisyfustaak van de burger, en van de overheid, die hetzelfde zou moeten opbrengen. Ik begrijp ook dat er plekken zijn waar men die taak niet meer kan opbrengen. Doorgaans worden die plekken aangeduid als <em>failed states</em>.’</p>
<h5>Yoeri Albrecht, Directeur van Centrum voor de Kunsten De Balie</h5>
<p class="tekst">‘Je kunt in de buurt van vrijheid komen als je ervoor kiest om iets te doen waarvan het effect voor jou als persoon waarschijnlijk negatief is. Je doet het dan toch, omdat je het goede wilt doen. Laat ik het zo zeggen: als je enorme winst kan pakken, dan is dat niet echt een vrije daad. Want die kans grijp je dan gewoon. Maar als je weet dat de gevolgen van je daad je persoonlijk kwaad kunnen doen, dan wordt het in mijn optiek meer en meer een vrije daad.</p>
<p class="tekst">Binnenkort ontvangen we in ons debatcentrum Mohamedou Ould Slahi, die veertien jaar zonder aanklacht heeft vastgezeten in Guantánamo Bay, en die zichzelf de vrijheid geeft om daar niet in wrok op terug te kijken. De cel, hét symbool van onvrijheid, heeft hem niet klein gekregen. Hetzelfde geldt voor de Turkse journalist Can Dündar. Hij leeft met de gordijnen dicht, als banneling in Berlijn, maar ik heb de indruk dat wat hij doet extreem vrij is omdat hij blijft doen wat hij wil doen.</p>
<blockquote><p>‘Vrijheid heeft te maken met handelen, niet met overwegingen. Geen “zal ik”, maar “ik doe”.’</p></blockquote>
<p class="tekst">We hebben het nu over inspirerende, heel aansprekende verhalen. Maar het kan ook in heel kleine dingen zitten: je zou het snoepje liever opeten, maar je geeft het aan iemand anders. Als je het zelf niet lekker vindt en je geeft het weg, is dat dan zo’n vrije beslissing? In hoeverre is de mens vrij? Op het moment van een echte vrije daad kom je er toch wel erg dicht in de buurt. Vrijheid heeft te maken met handelen, niet met overwegingen. Geen “zal ik”, maar “ik doe”.’</p>
<h5>Suzanne van Duijn, Auteur en ondernemer (vrijemeid.nl)</h5>
<p class="tekst">‘Er zijn drie pijlers waarmee ik me vrij voel. Ten eerste: locatie-onafhankelijkheid. Dat betekent dat ik kan werken waar ik wil, of dat nou in Nederland of in het buitenland is. De tweede pijler is financiële vrijheid. Ik hoef niet zoveel te verdienen dat ik al op mijn veertigste met pensioen kan gaan, maar wil wel dat ik niet beperkt word door geldzorgen of -stress. De derde pijler noem ik de mentale pijler. Als je overal kunt werken en veel geld hebt maar niet iets doet wat je leuk vindt, dan voel je je niet vrij. Ik wil plezier hebben in wat ik elke dag doe. Daarbij wil ik me niet laten leiden door wat anderen vinden, of door wat ik denk dat anderen vinden – wat vaak voortkomt uit je eigen oordelen.</p>

<p class="tekst">Een paar jaar geleden had ik op deze vraag geantwoord: op reis is een mens vrij. Ik was een digital nomad. Maar ik verdiende weinig en merkte dat me dat belemmerde. Toen kwam corona, kon ik niet meer reizen en liep ik tegen die mentale vrijheid aan. Vroeger was ik alleen blij als ik in een vliegtuig kon stappen, nu ook met dagje Noordwijk. Daardoor weet je dus dat het in je hoofd zit. Tegelijkertijd is dat ook frustrerend: als ik me niet goed voel, ligt dat dus aan mij. Als je honderd procent controle wilt over het gevoel van vrijheid, hoe vrij ben je dan echt?</p>
<p class="tekst">Blij kunnen zijn met je niet vrij voelen – misschien is dat wel echte vrijheid. Je relaxed kunnen voelen in oncomfortabele situaties. Dat heb ik op reis geleerd. Je geeft een zekere controle uit handen en moet vertrouwen op mensen en systemen die je niet kent. Als dat lukt, dan geeft dat een heerlijk gevoel: “Het komt goed.”’</p>


Wanneer is een mens daadwerkelijk vrij?

Marian Donner, Auteur van Zelfverwoestingsboek. Waarom we meer moeten stinken, drinken, bloeden, branden en dansen