Analyse

<div class="info-box">
<p><iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/837593515%3Fsecret_token%3Ds-ElHpZq9JMX6&amp;color=%23b3b8c8&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=false&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="166" frameborder="no" scrolling="no"></iframe><br />
<em>Liever luisteren? Nikki&#8217;s verhaal is ingesproken door hoofdredacteur Ward Wijndelts</em></p>
</div>
<p class="tekst">Komt iemand radicaler en gevaarlijker uit de gevangenis dan hij erin gaat? En kan je als overheid überhaupt invloed uitoefenen op een veroordeelde terrorist door hem of haar een programma te laten doorlopen? Die vragen lijken met het oog op terugkeerders uit het kalifaat relevanter dan ooit. Toch wordt de discussie erover vaak gevoerd aan de hand van anekdotisch bewijs. Dat is niet zo vreemd, want cijfers over successen van programma’s ontbreken. En al zou een programma goede resultaten opleveren, er hoeft maar één terrorist na vrijlating een aanslag te plegen, en meteen zullen alle succesverhalen worden overschaduwd.</p>
<p class="tekst">Wat gevangenschap met iemand doet, wisselt. Hofstadgroep-leden Jason Walters en Ismail A. werden in 2004 samen in een appartement in het Haagse Laakkwartier gearresteerd, waarbij Jason een handgranaat naar de politie gooide. Ze zaten allebei een jarenlange straf uit op de terroristenafdeling in Vught. Jason deradicaliseerde en zwoor zelfs zijn religie af, terwijl Ismail A. jaren na zijn vrijlating afreisde naar de Islamitische Staat.</p>
<p class="tekst">Het bekendste voorbeeld van iemand die nog radicaler werd in de gevangenis, is wijlen IS-leider Abu Bakr al-Baghdadi. In 2004 werd hij als relatief onbekende strijder vastgezet in Camp Bucca, een gevangenis in Irak, waar de Verenigde Staten de scepter zwaaiden en die door de bekende terrorismeonderzoeker Jessica Stern is gekwalificeerd als ‘een soort universiteit voor de groep die uiteindelijk IS zou worden’.</p>
<p class="tekst">Nadat Al-Baghdadi Camp Bucca verliet, kon hij meteen toetreden tot de hogere rangen van de terreurorganisatie die we nu kennen als de Islamitische Staat.</p>
<blockquote><p>Het idee dat mensen in de gevangenis een programma doorlopen dat hen omvormt tot brave burgers, ontstond eind negentiende eeuw.</p></blockquote>
<p class="tekst">Een ander bekend voorbeeld is Ayman al-Zawahiri, die in 2011 Osama bin Laden opvolgde als leider van Al Qaeda. Op zijn dertigste werd hij na de moord op de Egyptische president Anwar Al Sadat in 1981 met honderden anderen gearresteerd en in de gevangenis gemarteld. Na zijn vrijlating kwam hij aan het hoofd te staan van de terroristische organisatie Islamic Jihad. Daarmee pleegde hij een reeks extreem gewelddadige aanslagen. ‘Zawahiri was al een radicaal voor hij in de gevangenis belandde, maar bij zijn vrijlating was hij nog toegewijder geworden en aanzienlijk gevaarlijker en machtiger,’ schreef terrorismewetenschapper Andrew Silke in 2014 in de bundel <em>Prisons, Terrorism and Extremism</em>.</p>
<p class="tekst">Daartegenover staat bijvoorbeeld Nelson Mandela, die begin jaren zestig nog een militaire tak van het ANC wilde opzetten en vond dat in sommige gevallen best kon worden overgegaan tot geweld. Hij werd in 1962 gearresteerd en kreeg verschillende keren het aanbod om onder strenge voorwaarden te worden vrijgelaten, waarbij hij onder meer geweld moest afzweren. Mandela bedankte ervoor en zei dat het ANC zijn gewelddadige strijd pas zou staken als de overheid ook zou afzien van geweld. Pas in 1990 kwam Mandela onvoorwaardelijk vrij en drie jaar later kreeg hij de Nobelprijs voor de Vrede.</p>
<h5>‘Uittreding’</h5>
<p class="tekst">Het idee dat mensen in de gevangenis een programma doorlopen dat hen omvormt tot brave burgers, ontstond eind negentiende eeuw. Onderwijs en rehabilitatie werden beschouwd als de sleutel, waarbij verkeerde neigingen en gedrag kon worden afgeleerd en de veroordeelde moest breken met zijn criminele netwerk. Toch duurde het nog tot de jaren vijftig voor deze gedachte breed werd omarmd. Startsein vormde de oproep van de katholieke kerk om hen te vergeven die in de Tweede Wereldoorlog ‘fout’ waren geweest, waarna veel voormalige nazi’s vervroegd vrijkwamen.</p>
<blockquote><p>Vanaf de jaren tachtig kwamen er programma’s in de gevangenis die terroristen moesten helpen met ‘uittreding’.</p></blockquote>
<p class="tekst">De gedachte bestaat dat niet alleen veroordeelde criminelen baat hebben bij een traject in de gevangenis, maar dat zoiets ook zou kunnen helpen bij terroristen – al is een terrorist een ander type veroordeelde. Waar criminelen misdaden plegen waar ze vaak zelf beter van worden (zoals zelfverrijking bij een overval), hebben terroristen een ideologisch doel: ze willen politieke veranderingen bewerkstelligen, een samenleving schrik aanjagen of een maatschappij ontwrichten.</p>
<p class="tekst">Vanaf de jaren tachtig kwamen er programma’s in de gevangenis die terroristen moesten helpen met ‘uittreding’ of een ‘exit’. Daarbij hoefde iemand niet zozeer van zijn gedachtegoed af te stappen, het ging er vooral om dat hij zijn terroristische activiteiten stopte.</p>
<p class="tekst">In Noord-Ierland was eind jaren negentig de vrijlating van 453 veroordeelde paramilitaire strijders onderdeel van het Goede Vrijdag Akkoord. In 2011 zaten slechts 23 van hen weer in de gevangenis (5 procent), van wie tien voor terroristische overtredingen (2,3 procent). Onderzoeker Colin Crawford interviewde in 1999 zeventig vrijgekomen gevangenen uit deze groep. De tijd in gevangenschap had bij veel van hen geleid tot een hoger politiek bewustzijn en 70 procent zei te geloven dat het uiteindelijk beter was wanneer er een politieke oplossing zou komen voor de strijd die zij hadden gestreden.</p>
<h5>Publiekelijk afstand nemen</h5>
<p class="tekst">Spanje was in 1982 al begonnen met het rehabiliteren van ETA-gevangenen, nadat de ETA opsplitste in een gewelddadige militante tak en een niet-gewelddadige politieke tak. ETA-gevangenen die zich solidair verklaarden met de niet-gewelddadige tak, konden vervroegde vrijlating en individueel pardon krijgen wanneer zij publiekelijk afstand namen van geweld en een verklaring ondertekenden dat ze de wet respecteerden. Meer dan 370 gevangenen kwamen vrij en niemand sloot zich opnieuw bij de ETA aan.</p>
<p class="tekst">Dat betekende overigens niet dat ze de ETA niet meer moreel steunden. Onderzoekers Rogelio Alonso en Javier Díaz Bada interviewden in 2012 en 2013 voormalig ETA-veroordeelden. Een van de ETA-leden die onder deze regeling was vrijgekomen, stond nog steeds achter zijn daden en zei daarover: ‘Ik ben geen moordenaar. Ik doodde uit historische noodzaak.’ Iemand die met ETA-gevangenen werkte, vertelde de onderzoekers: ‘Zelfs wanneer ze erkennen dat ze zich in het verleden slecht hebben gedragen, betekent dat niet automatisch dat ze nu goede personen zijn.’</p>
<p class="tekst">Op individueel niveau wist Spanje met honderden uitgetreden ETA-leden wel succes te boeken, maar het effect van uittredende ETA-leden was helaas beperkt. De gewelddadige fractie ging door als terroristische organisatie en pleegde vanaf 1982 nog bijna drie decennia lang bloedige aanslagen, onder meer op voormalig ETA-leden die publiekelijk afstand hadden genomen van het geweld. Uiteindelijk legde de organisatie in 2010 de wapens neer nadat zij nauwelijks nog draagvlak onder de bevolking had.</p>
<p class="tekst">Opmerkelijk genoeg zitten sommige voorheen gewelddadige leden nu zelfs in de politiek. Voormalig ETA-lid Arnaldo Otegi zat in het verleden meerdere malen vast voor onder meer kidnapping en is nu politicus voor de nationalistische partij EH Bildu. Hij zorgde vorig jaar nog voor ophef toen hij in een tv-interview met de publieke omroep TVE weigerde om de geweldsdaden van ETA te veroordelen. Wel zei hij dat het hem speet ‘als we slachtoffers meer pijn hebben gedaan dan noodzakelijk of gerechtvaardigd was’.</p>
<h5>Exitprogramma’s</h5>
<p class="tekst">De Sri Lankaanse overheid versloeg de laatste Tamil Tijgers in 2009, waarna ruim 11.500 strijders gevangen werden genomen. Vrijwel allemaal werden ze binnen vijf jaar gerehabiliteerd en doorliepen ze een programma waarbij ze psychologische bijstand, onderwijs, sport en spirituele, culturele en religieuze vorming kregen. Hoewel er verhalen zijn over mensenrechtenschendingen ten aanzien van de voormalige Tamil Tijgers in detentiecentra, konden externe onderzoekers van de University of Maryland daar in 2017 geen bewijs voor vinden. Het succes van het programma was volgens de onderzoekers gebaseerd op de inspanningen om voormalige strijders te helpen met het opbouwen van een nieuw sociaal netwerk.</p>
<p class="tekst">Er zijn dus, kortom, lessen te trekken uit buitenlandse programma’s die al langer lopen en die niet onsuccesvol zijn geweest. Helaas is er geen wereldwijde database die bijhoudt hoeveel terroristen vastzitten en wat voor programma’s zij doorlopen. Naar schatting zijn er wereldwijd zo’n veertig tot vijftig deradicaliserings- en exitprogramma’s en meerdere landen claimen een zogeheten <em>best practice</em> te hebben: een succesverhaal dat als voorbeeld kan dienen voor andere landen.</p>
<blockquote><p>In Nederland worden terroristen strikt gescheiden van de rest van de gevangenen.</p></blockquote>
<p class="tekst">Maar veel van deze zogeheten <em>best practices</em> hebben geen onafhankelijke evaluatie. Zo heeft Saoedi-Arabië een ‘religieus heropvoedingsprogramma’ waarbij gevangenen geweld moeten afzweren en er een stabiele thuissituatie wordt gecreëerd. Wie niet mee wil doen, krijgt de doodstraf. Het land presenteert het zelf als een groot succes en meende in 2008 dat het aandeel recidivisten slechts 1 tot 2 procent betrof. Een jaar later moest Saoedi-Arabië toegeven dat het eerder tien tot twintig procent was en zelfs over die cijfers bestaan twijfels.</p>
<p class="tekst">Dichter bij huis is er bijvoorbeeld een Brits programma opgezet voor rehabilitatie: The Unity Initiative. De afgelopen acht jaar zouden vijftig veroordeelde terroristen het programma hebben doorlopen die na de vrijlating niet opnieuw de fout ingingen. Maar het zijn eigen cijfers die voor buitenstaanders niet te controleren zijn.</p>
<h5>Terroristisch motief</h5>
<p class="tekst">Er wordt volop nagedacht over hoe deradicaliseringsprogramma’s er uit zouden moeten zien, al zijn er ook grote verschillen. Zo worden terroristen in sommige landen, waaronder Nederland, strikt gescheiden van de rest van de gevangenen. Andere landen geloven juist dat dit alleen maar leidt tot een versterking van zowel het individuele gedachtegoed als de vorming van terroristische netwerken. Veel West-Europese landen vinden dat een speciaal programma in de gevangenis niet mag ontbreken, terwijl er in de Verenigde Staten – voor zover bekend – geen enkel programma bestaat voor veroordeelde terroristen.</p>
<p class="tekst">Toch lijkt ook dat succesvol te zijn. Omi Hodwitz van de University of Idaho schreef vorig jaar in haar artikel ‘The Terrorism Recidivism Study’ dat er sinds de aanslagen van 11 september 2001 in de VS 561 mensen zijn veroordeeld voor terrorisme. Inmiddels zijn er 247 op vrije voeten en negen zijn opnieuw veroordeeld. Geen van hen is opnieuw veroordeeld voor terrorisme.</p>
<p class="tekst">Haar collega Christopher Wright van Austin Pey State University concludeerde dat er in de Verenigde Staten op het gebied van jihadisme in dertig jaar tijd ‘hooguit een of twee’ recidivezaken zijn geweest. In het eerste geval ging het om iemand die na de vrijlating opnieuw een wapen kocht, waarvan onzeker is of dit voor een terroristisch doel was. In het tweede geval ging het om iemand die vermoedelijk een terroristisch motief had, maar die bij zijn arrestatie werd doodgeschoten.</p>
<p>Op Europees grondgebied is het niet anders. Thomas Renard bestudeerde recentelijk de dossiers van 557 veroordeelde terroristen in België, die in de periode 1990-2019 waren veroordeeld voor terroristische misdrijven. Hij vond 13 gevallen van recidivisme, wat neerkomt op 2,3 procent. De meesten daarvan waren omdat ze naar Syrië afreisden of wilden afreizen. In Engeland kwamen in de periode 2013-2019 196 terroristen vrij. Slechts 3 procent ging opnieuw de fout in. &#8216;Beleidsdiscussies over radicalisering in gevangenissen en recidive van terrorisme worden vaak gevormd door niet-onderbouwde assumpties of misvattingen,&#8217; <a href="https://ctc.usma.edu/overblown-exploring-the-gap-between-the-fear-of-terrorist-recidivism-and-the-evidence/" target="_blank" rel="noopener">concludeerde Renard</a>.</p>
<h5>Laag recidivepercentage</h5>
<p>Dat gevangenissen doorgaans worden beschouwd als broeinesten van radicalisering is vooral een gevoelskwestie op basis van anekdotisch bewijs. Want hoe verschillend programma’s in de gevangenis ook mogen zijn (wel of niet vastzetten met ‘gewone’ gevangenen, wel of niet iemands ideologie proberen te weerleggen, wel of niet überhaupt een programma hebben), de recidivecijfers van terroristen zijn uiterst laag. Dat geldt zowel voor IRA, ETA en Tamil Tijgers als voor jihadisten in de Verenigde Staten.</p>
<p>In alle gevallen lag het recidivepercentage onder de 5 procent, terwijl dit bij ‘gewone’ ex-gedetineerden vele malen hoger ligt. In Nederland gaat bijvoorbeeld tussen de 34 en 47 procent van de reguliere gedetineerden binnen twee jaar opnieuw de fout in, afhankelijk van de mate van begeleiding door de reclassering. In de Verenigde Staten bleek uit langlopend onderzoek in de periode 2005-2014 dat 83 procent van de gedetineerden na hun vrijlating opnieuw werd gearresteerd.</p>
<p class="tekst">Je zou je bijna gaan afvragen waarom terroristen een leven lang als gevaarlijk worden beschouwd, terwijl de recidive toch echt vele malen lager is. ‘Zelfs als je niks doet met veroordeelde terroristen, heb je nog een laag recidivepercentage,’ concludeerde terrorismewetenschapper Andrew Silke vorig jaar op het jaarlijkse congres van de Society for Terrorism Research in Oslo.</p>
<blockquote><p>In de gevangenis ontstaat een verlangen naar een gewoon leven, naar een baan en een gezin.</p></blockquote>
<p class="tekst">Is de gevangenis effectief voor terroristen? Of zijn terroristen gewoon anders? Silke benadrukte dat meer onderzoek nodig is, maar heeft er wel een vermoeden over. ‘Reguliere gevangenen komen na hun vrijlating terug in dezelfde omgeving als ze daarvoor hadden. Bovendien pleegden ze vaak een misdaad voor zichzelf. Terroristen waren bij hun daad politiek gemotiveerd en wilden daarbij ook iets voor anderen doen. Zij kunnen na hun vrijlating niet altijd terugkeren naar het netwerk dat ze hadden, omdat terroristische groeperingen bang zijn dat ze komen spioneren of dat de zojuist vrijgelaten strijder wellicht wordt gevolgd door de politie of de geheime dienst. Vaak worden ze niet eens gevolgd, maar dat maakt verder niets uit.’</p>
<p class="tekst">Volgens Silke zien veel veroordeelde terroristen hun daad als een offer voor de organisatie en de mensen voor wie zij menen op te komen. In de gevangenis ontstaat een verlangen naar een gewoon leven, naar een baan en een gezin. ‘Ze willen vaak niet terugkeren naar geweld. Natuurlijk worstelen ze na hun vrijlating, maar ze willen zeker niet terug naar de gevangenis. De gevangenis is saai. Praten met onderzoekers is soms het hoogtepunt van hun dag.’</p>

<h5>Een gevoel van onbehagen</h5>
<p class="tekst">Zijn al die programma’s in de gevangenis dan wel nodig, als veel veroordeelde terroristen toch al de neiging hebben om niet meer de fout in te gaan? Daarover zei Andrew Silke in Oslo: ‘Well, it doesn’t make things worse.’</p>
<p class="tekst">Hoe moreel verwerpelijk terroristen soms ook zijn als het gaat om hun denkbeelden en daden, er zijn hoopvolle voorbeelden uit het verleden van organisaties waar paramilitaire strijders en terroristen uiteindelijk op grote schaal zijn uitgetreden. Zelfs al koesterden ze nog altijd hetzelfde gedachtegoed, ze stopten met het gebruik van geweld. Maar al dit soort voorbeelden worden direct van tafel geveegd wanneer vrijgelaten terroristen bloedige aanslagen plegen. Want zoals je de ideologie niet altijd uit de terrorist kan halen, zo zullen voormalige terroristen altijd een gevoel van onbehagen oproepen bij de gemiddelde burger.</p>


Van tikkende tijdbom tot burgerman: veroordeelde terroristen gaan niet vaak weer de fout in