<div class="lead">
Zo&#8217;n 25 miljoen wiskundeboeken waarin de lettercombinatie FG voorkomt zijn in Turkije door de papierversnipperaar gehaald. Weg met de initialen van Fethullah Gülen! Een land in de greep van paranoia en magisch denken, vreest Rik Smits.
</div>
&#8216;Het complex van wanen waaraan hij leed was onderwerp geweest van een uitgebreid artikel in een wetenschappelijk tijdschrift, dat de arts van het sanatorium ze te lezen gegeven had. Maar al lang daarvoor hadden zij en haar man het zelf uitgedokterd. Betrekkingswaan, heette het in het artikel. In zulke uiterst zeldzame gevallen beeldt de patiënt zich in dat alles wat om hem heen gebeurt in bedekte termen naar zijn persoon en bestaan verwijst. Echte mensen hebben volgens hem geen deel aan die samenzwering, want hij acht zichzelf qua intelligentie ver boven anderen verheven. De waarneembare natuur schaduwt hem waar hij ook gaat. Aan de starende hemel geven wolken met trage signalen zelfs de kleinste details over hem aan elkaar door. Duister gebarend bespreken bomen bij het vallen van de nacht in handalfabet zijn diepste gedachten. Kiezelsteentjes, verkleuringen en spatjes zon op de grond vormen patronen waarachter op een of andere afschuwelijke manier boodschappen schuilgaan die hij moet zien te onderscheppen.  Alles is een code en alles gaat over hem. Overal loeren spionnen. Sommige, zoals glazen vlakken en stilstaande plassen, observeren hem koeltjes; andere, jassen in etalages bijvoorbeeld, zijn moordzuchtig aangelegde, vooringenomen waarnemers; weer andere (stromend water, stormwinden) zijn hysterisch op het krankzinnige af, koesteren verwrongen ideeën  over hem en interpreteren zijn daden op groteske wijze verkeerd.&#8217;
Zo beschreef Vladimir Nabokov – want van hem is bovenstaand fragment uit het verhaal Signalen en symbolen – de psyche van een in beginsel hoogbegaafde tiener die flink op weg is naar totale krankzinnigheid. Of eigenlijk: hij schreef de angst van zich af dat zijn eigen zoontje Dmitri bezig was die kant op te gaan. Maar het is evengoed een treffende schets van de verwrongen geest van paranoïde machthebbers, van Idi Amin tot Moeammar Khadaffi. Of, omgekeerd, van onze vrees dat de Turkse president Erdoḡan bezig is die kant op te gaan. Want zuiveringen doorvoeren is één ding, maar wat er volgens het Parool-correspondent Marc Guillet afgelopen week in Turkije met dertienduizend ton wiskundeboeken en alle nummerborden met de lettergroep FG gebeurde, is nog heel andere koek:
Die wiskundeboeken – conservatief geschat zo’n 25 miljoen exemplaren – werden spoorslags naar de papiervernietiger verwezen omdat in opgaven erin de symbolen f en g gebruikt werden, die samen de initialen vormen van Erdoḡans antichrist Fethullah Gülen. Dat wordt een heel probleem, want wiskundeboeken zonder f voor functie (en g als er twee aparte functies zijn) zijn nergens te vinden, nog afgezien van de materiële schade en de nog verdergaande ontwrichting van het onderwijs die zo wordt teweeggebracht.
<q class="pull-left">Het is dus niet &#8216;Erdohan&#8217; en zeker niet &#8216;Erdogan&#8217; of &#8216;Erdokan&#8217;, maar iets tussen &#8216;Erdo-an&#8217; en &#8216;Erdowan&#8217; in.</q>
Nu moet gezegd worden dat de Turken op alfabetisch vlak hun sporen wel verdiend hebben. Toen Erdoḡans grote voorganger Kemal Atatürk een kleine eeuw geleden het feodale Turkije wilde laten aansluiten bij de moderniteit, liet hij een heel nieuw, op westerse leest geschoeid alfabet ontwerpen ter vervanging van het in het Osmaanse Rijk gebruikte Arabische schrift. Het resultaat mag een wonder van vernuft en efficiëntie heten, dat naast het Latijnse basisalfabet en de trema maar vier extra tekens nodig had: ş (sj), ç (tsj), ı (uh) en ḡ, de klinkerverlenger in de naam Erdoḡan – het is dus niet &#8216;Erdohan&#8217; en zeker niet &#8216;Erdogan&#8217; of &#8216;Erdokan&#8217;, maar iets tussen &#8216;Erdo-an&#8217; en &#8216;Erdowan&#8217; in. Alle kans dus dat de Türk Dil Kurumu, de staatscommissie die over de zuiverheid van het Turks waakt, er wel iets op bedenkt, al zal het geen φ of γ wezen, want met de Grieken hebben de Turken al sinds de Griekse onafhankelijkheid in 1832 een rancuneus appeltje te schillen.
Ook is het niet zonder meer ongebruikelijk om aan letters en lettercombinaties symbolische waarde toe te kennen. Onze wereld van onderwijs en wetenschap wordt bevolkt door alfa’s, bèta’s en gamma’s, b-keuze artikelen willen we alleen op een koopje, en ook enge ziektes worden nog wel eens bij hun beginletter of letters aangeduid. Dertig jaar geleden was K voor kanker heel gebruikelijk, en TB en MS klinken nog altijd iets minder cru dan tuberculose en multiple sclerose. De nazi’s waren grootmeesters in lettersymboliek, met niet alleen de J die joden brandmerkte, maar bijvoorbeeld ook de Odalsrune (ᛟ) die naar erfgoed verwijst en die onder andere de Nederlandse afdeling SS-pantsergrenadiers als embleem voerde, en natuurlijk die vermaledijde lettercombinatie SS zelf. De staf van de Amerikaanse president Bill Clinton had weer een heel ander gevoel voor lettersymboliek: toen Clinton het Witte Huis moest ontruimen voor opvolger George W. Bush – door die W te onderscheiden van zijn vader, Clintons voorganger – sloopte ze om te pesten de W uit alle in het gebouw aanwezige toetsenborden – jij bestaat niet, sukkel!
Ook de Nederlandse overheid heeft zich steeds gevoelig betoond voor lettermystiek. Zo worden op nummerborden niet alleen alle drieletterwoorden vermeden (dat was toen er voor het eerst combinaties van drie letters kwamen een belangrijke reden om alle klinkers uit het systeem te gooien), maar ook al sinds jaar en dag allerlei andere politiek en cultureel gevoelige combinaties. Nooit reden er auto’s rond met SS, SD, SA, CP of SM, en later NSB, GVD of zelfs PKK, en wie per ongeluk een kenteken met VVD kreeg uitgereikt, zoals een tijdje gebeurde, mocht dat komen ruilen.
<q class="pull-left">Wiskundige symbolen in de ban doen is daarentegen paranoïde onzin, gekker dan vechten tegen windmolens.</q>
Vergeet ook niet de mythische proporties die &#8216;E-nummers&#8217; op voedseletiketten hebben aangenomen. Die productcodes, die juist grondig door de EU geteste, veilige smaakverbeteraars en conserveermiddelen aanduiden, zijn zo’n eigen leven gaan leiden als symbolen van de grootschalige, ontmenselijkte voedselindustrie, dat &#8216;bewuste&#8217; consumenten er doodsbang van zijn en kranten doodgemoedereerd schrijven dat Unilever &#8216;de E-nummers uit zijn producten haalt&#8217;. Nonsens, die nummers zitten er niet in, die staan alleen op het etiket. Maar achter al die voorbeelden zit tenminste nog iets van een redenering, al is die nog zo kinderachtig of onjuist. Wiskundige symbolen in de ban doen is daarentegen paranoïde onzin, gekker dan vechten tegen windmolens. Dat geldt ook voor het intrekken van alle FG-nummerborden onder het dreigement dat onderzocht gaat worden of de houders ervan Gülen-aanhangers zijn. Turkije kent net als Nederland geen kenteken naar keuze. Fijne overheid die je eerst een kenteken toekent en je vervolgens op grond daarvan verdenkt van samenzweren tegen de staat!
Bewijst dit enge gedoe nu dat Erdoḡan compleet van het padje is geraakt? Toch niet. Eerder laat het zien dat bange ambtenaren en functionarissen in zijn land in hun ijver om hun loyaliteit aan de baas te betuigen overal geheime boodschappen ontwaren en spionnen vermoeden. Het land lijkt in de greep te raken van paranoia en magisch denken en dat betekent voor moderne, kritische burgers van welke richting dan ook weinig goeds.