<div class="lead">
Judith Koelemeijer, biograaf van Etty Hillesum, is opgetogen. In een persoonlijk archief ontdekte ze het volledige typoscript van de beroemde brief van de joodse schrijfster die zij op 24 augustus 1943 in Westerbork schreef.
</div>
‘Het was net schatgraven: uit iedere doos, uit ieder mapje kon een nieuwe verrassing tevoorschijn komen,’ zegt schrijfster Judith Koelemeijer. Ze is net terug van een bezoek aan het plaatsje Greenbelt vlak buiten Washtingon D.C. Daar woonde tot haar overlijden in 2013 Leonie Penney-Snatager, een goede vriendin van de joodse schrijfster Etty Hillesum. Hillesum werd in 1981 postuum wereldberoemd door de publicatie van haar dagboeken onder de titel Het verstoorde leven, dat in 21 talen verscheen en waarvan zo’n 1.5 miljoen exemplaren zijn verkocht.
<div class="figure--right">
<figure id="post-330819 media-330819" class="align-left"><img srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/Judith-Koelemeijer-Etty-Hillesum-320x240.jpeg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/Judith-Koelemeijer-Etty-Hillesum-640x479.jpeg 640w" alt="" /><figcaption>Judith Koelemeijer, op onderzoek in het huis van Leonie Penney-Snatager.</figcaption></figure>
</div>
Leonie Snatager en Hillesum leerde elkaar in 1937 of 1938 kennen in Amsterdam en werden goede vriendinnen. Terwijl Hillesum in 1942 besluit dat zij ‘het lot van haar volk wil delen’ en naar Westerbork gaat, duikt Snatager onder. Ze verhuisde na de oorlog naar de VS. Ook zij hield een dagboek bij, dat ze schonk aan het Holocaust Museum in Washington. ‘Jammer genoeg heb ik Leonie niet meer kunnen spreken,’ zegt Koelemeijer. ‘Ze was al overleden toen ik aan het onderzoek voor de biografie begon. Maar wel kwam ik in contact met haar zoon Bernard, met wie Leonie uitgebreid sprak over Etty. Hij vertelde me dat hij haar huis intact had gelaten. Hij wist niet wat hij met alle papieren en documenten aan moest. Nou, ik wilde wel helpen met opruimen en in kaart brengen van wat er lag!’
Uit een van de vele mappen kwam het typoscript van een brief van Etty Hillesum tevoorschijn, dat wil zeggen, een overgetikte versie van de oorspronkelijk met de hand geschreven brief.
Het is een prachtig geschreven, bijna journalistiek verslag van een dag en een nacht voordat 1020 joodse Nederlanders op transport worden gesteld.
Een kleine passage uit de brief, die het moment beschrijft dat de trein vertrekt:
‘Mijn hemel gaan die deuren werkelijk helemaal dicht? Ja, dat gaan ze. De deuren worden gesloten over de opeengeperste achteruitgedrongen mensenmassa’s in de goederenwagens. Door de smalle openingen aan de bovenkant ziet men hoofden en handen, die later wuiven, wanneer de trein vertrekt. De commandant rijdt nog één keer op een fiets de hele trein lang. Dan maakt hij ene kort gebaar met de hand, als een vorst uit een operette en een klein ordonnansje komt aangevlogen om hem eerbiedig de fiets af te nemen. De fluit slaakt een doordringende kreet: een trein met 1020 joden verlaat Holland. De eis was dit keer niet eens groot: duizend joden maar, die twintig reserve zijn voor onderweg; het is toch altijd mogelijk dat er een paar sterven of doodgedrukt worden en zeker wel dit keer, nu er zoveel zieken meegaan zonder een enkele verpleegster.’
De brief werd al in 1943 (!) voor een eerste keer gepubliceerd, in een door het verzet uitgegeven boekje met de titel Drie brieven. Het schrijven werd onder schuilnaam uitgeven, de fictieve ‘kunstschilder’ Johannes Baptiste van der Pluym werd als auteur opgevoerd. Door de verzetsmensen die de uitgave verzorgden, werden tal van kleine wijzigingen in de tekst aangebracht, allicht ook omdat het handschrift van Etty voor niet-intimi moeilijk te lezen was. Na de oorlog is de brief in diezelfde versie verschillende keren op de markt gebracht. In de wetenschappelijke editie van Etty’s volledige werk werd uiteindelijk een zo verantwoord mogelijke reconstructie gemaakt van de brief op basis van een niet-volledig typoscript en de illegale uitgave.
Het volledige typoscript dat nu in de nalatenschap van Leonie Snatager tevoorschijn is gekomen is zo goed als zeker een exacte kopie van het origineel. Koelemeijer trof in de nalatenschap ook een briefwisseling aan tussen Leonie Snatager en Han Wegerif, de man met wie Hillesum voor ze naar Westerbork ging een verhouding had en met wie ze samenwoonde. Uit die briefwisseling blijkt dat Snatager na de oorlog bij Wegerif informeerde naar Etty’s brief, en het origineel kreeg toegestuurd, die ze vervolgens heeft overgetikt. ‘Als je Etty’s brief en de uitgave in de wetenschappelijke editie vergelijkt, zie je interessante verschillen,&#8217; zegt Koelemeijer. ‘Het origineel dat Wegerif had, was een door Etty zelf geschreven kopie van haar beroemde brief. Het lijkt erop dat Etty zichzelf in die laatste kopie heeft willen verbeteren. Zo laat ze zinnen weg of draait ze alinea’s om. Die verschillen zijn natuurlijk voor fijnproevers. Maar het is toch bijzonder dat we zeventig jaar na dato een typoscript hebben gevonden dat ons zoveel dichter bij het origineel brengt. De brief zoals Etty hem had bedoeld.’
Lees de prachtige, <a href="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/briefEttyHillesum.pdf" target="_blank">volledige brief hier.</a> De Etty Hillesum-biografie zal naar verwachting in 2020 verschijnen bij uitgeverij Balans

Gerelateerd