Reconstructie / De zinloze roof van ‘De Denker’
Daar zit hij dan: De Denker. Voorovergebogen, zijn hoofd steunend op zijn arm, overpeinst hij het leven. Hij is kleiner in het echt. Naakt tussen alle hooggehakte dames en heren in pak die geruisloos om hem heen wandelen. Ze bekijken hem van alle kanten, buigen zich over zijn pezige rug. Vier jaar geleden werd De Denker ontvoerd en voor dood achtergelaten in een zanderige kuil; zijn schedeldak doorkliefd, zijn linkeronderbeen en rechterbovenarm afgezaagd. Maar zijn wonden zijn geheeld. &#8216;Als je goed kijkt, zie je de zaagsnede nog in zijn been zitten,&#8217; zegt een dame in tweedjasje tegen haar vriendin. &#8216;Arme ziel, wat hebben ze met je gedaan.&#8217;
Even later opent de algemeen directeur van het museum Singer Laren met een bewogen toespraak de tentoonstelling Rodin, De Denker denkt weer. Om het topstuk van de Singer-collectie welkom terug te heten en de spectaculaire restauratie van het beeld onder de aandacht te brengen. Kunstminnende dorpsbewoners en hotemetoten zijn in het rode pluche van de theaterzaal neergeploft. Voorin zitten de burgemeester van Laren, de ambassadeur van Noorwegen en afgevaardigden van het Musée Rodin.
Precies vier jaar geleden, in de nacht van 16 op 17 januari 2007, vond de beeldenroof plaats. &#8216;Een vernietigende slopersactie met verstrekkende gevolgen,&#8217; zegt directeur Reinier Sinaasappel, geflankeerd door twee gespierde, koperkleurig geverfde knapen in denkerspose. &#8216;Een wilde aanval zonder motief, net als die van de huidige coalitie op de kunst. Alsof kunst iets overbodigs is. Maar Singer Laren overwint alle aanslagen op de kunst.&#8217; Voordat de gasten zullen uitzwermen naar de tentoonstelling, krijgen ze een korte les over de oorsprong van het wereldberoemde beeld. Auguste Rodin beeldhouwde in 1880 de hellepoort uit Dantes Divina Commedia en plaatste De Denker &#8211; dichter Dante Alighieri zelf &#8211; helemaal bovenin, als enige verstandige in een wirwar van wanhopige lijven. Daar overpeinst hij de hel van het bestaan, het menselijk tekort. Later liet Rodin een grotere versie van De Denker gieten en ging hij er zich als kunstenaar mee vereenzelvigen. &#8216;Ik ben benieuwd wat Rodin van de ordinaire roof zou vinden,&#8217; besluit Sinaasappel. &#8216;De dieven verbeelden bij uitstek het menselijk tekort.&#8217;
De Gooise junk
&#8216;Helemaal top.&#8217; Marco slaat zijn vriend Reinier tevreden op de schouder en drinkt zijn blikje bier in één teug leeg. Ze zitten op de bank bij &#8216;Rein&#8217; thuis in Muiderberg; partners in crime Rein (41) &#8211; kalend, uit de kluiten gewassen &#8211; en Marco (36) &#8211; ijsblauwe ogen en rossig haar. Het is november 2006, de dagen zijn donker en koud, er is geen hond op straat. Ideale omstandigheden om eropuit te trekken. De hele avond heeft het duo zitten praten over manieren om wat bij te verdienen &#8211; met zo&#8217;n uitkering kom je niet ver. Zeker niet als je schulden hebt. Ineens krijgt Rein een inval: koper! De koperprijs stijgt als een dolle en de teller staat al op vijf euro de kilo. En het ligt voor het oprapen: in beeldentuinen en kastelen, soms zomaar langs de weg. Een afzetadresje is snel gevonden, nu alleen nog op zoek naar bronzen beelden &#8211; die bestaan voor vijfennegentig procent uit koper. Riskanter dan treinleidingen jatten, ja, maar je hebt wel meteen een paar kilo koper schoon aan de haak. Met computers kunnen Marco en Reinier niet overweg, de research laten ze over aan een kennis. Melle heet hij, een gewiekste jongen van drieëntwintig uit Huizen, reuze handig met computers. Vanwege zijn gesoigneerde uiterlijk en overmatige drugsgebruik is zijn bijnaam &#8216;de Gooise junk&#8217;. Voor een deel van de poet wil hij best uitzoeken waar de beelden staan en printjes maken van het routeplan er naartoe. Weet je wat, hij zal eens gaan praten met een ambtenaar van de gemeente Huizen. Misschien dat die hem kan vertellen waar het brons is; wel zo makkelijk. De ambtenaar ontvangt Melle, verheugd over diens interesse. Wie zei er dat de jeugd geen oog heeft voor kunst? Op een plattegrondje kruist hij aan waar in Huizen de bronzen beelden staan.
Een paar dagen later zijn die beelden verdwenen. En niet alleen Huizen wordt kaalgeplukt. In de periode van november 2006 tot half januari 2007 raast er een beeldenstorm door Nederland. Tientallen sculpturen worden van hun sokkels gebeukt en meegesleept uit onder meer Soest, Valkenburg en Elburg. Het spoor van ravage eindigt in Singer Laren. Het museum is gehuisvest in de voormalige villa van Anna en William Singer, hartstochtelijke kunstverzamelaars en muziekliefhebbers. Anna wilde met het museum &#8216;de culturele educatie en groei van de gemeenschap bevorderen&#8217;. Ze liet een weelderige tuin aanleggen en plaatste er acht beelden, waaronder De Denker. Hij groeide uit tot het pronkstuk van de collectie.
In de nacht van 16 op 17 januari wordt hij van zijn sokkel gestoten en samen met zes andere beelden geroofd. Het achtste beeld vergeten de dieven in hun haast.
Gruwelijke ravage
Reinier Sinaasappel gaat achter de eikenhouten tafel in zijn werkkamer zitten. De ochtend van de plundering staat in zijn geheugen gegrift, vertelt hij. &#8216;Ik was onderweg naar het Van Gogh Museum in Amsterdam toen mijn telefoon ging: of ik rechtsomkeert wilde maken. Een kwartier later, het zal half negen zijn geweest, stond ik bij de beeldentuin en trof een gruwelijke ravage aan: zeven lege sokkels, één beeld in het gras, daar tussendoor een kruiwagenspoor. Het hek was met kabels aan een auto losgetrokken. Ik heb de tuin ogenblikkelijk laten afsluiten, de politie gebeld en publiciteit gezocht bij de landelijke media. Want ik had meteen door dat we met een stel onnadenkende rovers te maken hadden; Snuf en Snuitje-achtige dieven. Ik wilde hen duidelijk maken dat ze een wereldberoemd beeld in handen hadden.&#8217; Het kwam &#8216;totaal onverwacht&#8217; voor Sinaasappel. Tegen kunstroof had hij zich wel beschermd, maar niet tegen een brute diefstal &#8216;voor een paar grijpstuivers&#8217;. &#8216;Laren is niet bepaald een achterstandsbuurt en ik dacht dat het beeld zó stevig aan zijn sokkel verlijmd was dat je het alleen per hijskraan over het dak naar buiten kon takelen. Nou, uit die droom ben ik hardhandig gewekt.&#8217;
Er was één lichtpuntje: dicht bij de plaats delict lagen een paar papiersnippers. Tezamen vormden zij het printje van een routeplan. Om half tien hadden de rechercheurs de puzzel in elkaar gelegd en rolde het adres van Rein eruit. Op naar Muiderberg, dacht Sinaasappel. Maar het OM wilde de dieven op heterdaad betrappen en wachtte tot ze weer uit roven gingen. &#8216;Die dagen hebben De Denker zijn leven gekost,&#8217; zegt de museumdirecteur droevig. &#8216;Toen hebben ze de slijptol gehuurd en zijn ze in hem gaan zagen.&#8217; Twee dagen later &#8211; een volgende heterdaad kwam er niet &#8211; werd De Denker bevrijd uit een kuil in de tuin van Rein. Sinaasappel ging hem op het politiebureau in Huizen ophalen. &#8216;Daar lag hij, zwaar beschadigd, op zijn rug, onder het zand. De tranen sprongen in mijn ogen, en ik ben echt geen weekdier. Ik krijg er nu nog een brok van in mijn keel.&#8217; In het schemer van de kamer glanzen zijn ogen. Dan vermant hij zich en vertelt verder. &#8216;Die week doken er stukjes gezicht van een ander beeld uit de Singer-collectie op in de container van een schroothandelaar in &#8216;s Graveland. De eigenaar zei dat hij van niets wist en dat iedereen wel van alles in zijn container kan gooien. Daarmee was de kous af.&#8217;
En al had de man het brons wél gekocht, dan trof hem nog geen blaam, want in Nederland hoeft een schroothandelaar niet te controleren wie de leverancier van het metaal is. Een legitimatieplicht zoals in België bestaat hier (nog) niet. Eenmaal door de shredder is de buit witgewassen. De metaalhandelaar verkoopt het schroot vervolgens aan een smelterij, en de smelterij levert het gesmolten aan een bronsgieterij. Van alle zeven beelden heeft alleen De Denker het &#8211; zwaar gehavend &#8211; gered.
Koperslijpsel
In februari 2008 komt de zaak voor de rechtbank van Amsterdam. Melle heeft zijn halflange haar met gel naar achteren gekamd en draagt een onberispelijk pak. Rein komt met een ongemakkelijke grijns de zaal binnenlopen. Dan volgt Marco op Nike Air Max. Hij kijkt brutaal het publiek in en werpt vervolgens een blik vol razernij op Melle. Met hem heeft hij nog een appeltje te schillen. Die idioot heeft zichzelf destijds een week na de roof bij de politie aangegeven. Daar heeft hij niet alleen zijn deelname aan een beeldenroof in Huizen en een inbraak bekend, maar ook Rein en hem erbij gelapt. Tijdens een politieverhoor heeft Melle alles uit de doeken gedaan. Hoe hij op de radio van de roof in de Singertuin hoorde en meteen zijn makkers belde om bij te praten in een coffeeshop in Bussum. Hoe die waren komen aanscheuren in hun blauwe bestelbus &#8211; dezelfde bus die op verschillende plaatsen delict was gesignaleerd &#8211; en geagiteerd hadden verteld &#8216;hartstikke druk&#8217; te zijn geweest met het stuk slijpen van beelden. &#8216;Eén beeld &#8211; het duurste &#8211; konden ze niet stuk krijgen,&#8217; had Melle de politie verteld. &#8216;Daarvan hadden ze alleen een arm of been kunnen afslijpen. Omdat ze het niet stuk kregen, lag het in de tuin in Muiderberg. De brokken hebben ze direct naar een opkoper gebracht.&#8217; Het was Melle opgevallen dat Reins T-shirt onder het koperslijpsel zat. De eigenaar van de ijzerhandel waar Rein en Marco vaker een slijptol hadden gehuurd, herinnert zich ook een kopervlek op Marco&#8217;s trui, toen ze het gereedschap op 17 januari kwamen terugbrengen.
Naarmate het proces vordert, wordt duidelijk dat het duo in elk geval één aspect van het metier nog niet helemaal onder de knie heeft: het uitwissen van sporen. Behalve de routeplannerprint duiken handgeschreven notities over de beeldentuinen en een haastig neergesmeten koevoet op. Op Reins computer zijn routes naar eerder geroofde sculpturen opgezocht en de twee hebben in de nabije omgeving met hun mobieltjes gebeld. Bovendien: wat deed De Denker in de tuin van Rein?
Rein en Marco hebben beiden een rijk strafblad. Marco zat nog in zijn proeftijd wegens eerdere delicten. Aanvankelijk hebben ze tijdens de politieverhoren alles ontkend, nu proberen ze de roof in Melles schoenen te schuiven. Hij is het brein en heeft Reins schuur en auto gehuurd. &#8216;Hij zou me er goed voor betalen,&#8217; zegt Rein. &#8216;Ik leef van een uitkering en heb schulden. Ik heb de beelden alleen even tegengehouden toen Melle bezig was ze te slijpen. Toen ik het beeld, wat Rodin wordt genoemd, op televisie zag heb ik het snel begraven in de tuin. Waar de andere beelden zijn, weet ik niet, ze zijn in elk geval in stukken gesneden. Ik heb mijn schuur aan respectlozen verhuurd en daar schaam ik me voor.&#8217;
Maar waarom had hij dan de slijptol met aggregaat gehuurd in Bussum, wil de officier van justitie weten. &#8216;Ik zou die dag met Marco een palenstamper maken,&#8217; zegt Rein. Ze lijkt niet onder de indruk. &#8216;Wat deed het beeld van een meisje met eend bij uw tante thuis?&#8217; &#8216;Ik vond het een leuk beeld voor haar,&#8217; zegt Rein. En hoe kunnen de ontstekingen in Marco&#8217;s gezicht worden verklaard? &#8216;Van mijn snorfiets gevallen,&#8217; zegt deze. Maar dat blijkt niet uit het afgetapte telefoongesprek met een getuige, die Marco een afzetadres voor het brons tipt. &#8216;Mijn kop is helemaal verbrand door de splinters,&#8217; heeft Marco hem eerder verteld. Waarop de getuige zegt: &#8216;Weet je wat wij kunnen doen, ik heb die vriend van mij net gesproken. Effe wat van die dingen brengen. Van wat ik je zei&#8230; waarom jouw kop er zo uitziet!&#8217; Marco: &#8216;Oooh, ja.&#8217; Met het telefoongesprek geconfronteerd doet hij er het zwijgen toe. Het grootste deel van het proces zal hij zich, net als Rein, beroepen op zijn zwijgrecht, of ontkennen.
Eén keer wordt het hem te veel. &#8216;Haal die grijns van je smoel,&#8217; roept hij naar de officier van justitie, die naar zijn mening net iets te vrolijk kijkt. Even later legt ze het duo dertien beeldenroven ten laste, en daarnaast nog een waslijst aan woninginbraken. Marco is bovendien nog een dagje samen met Melle wezen shoppen in Ede, waar hij met valse creditcards flessen parfum heeft gekocht bij de Douglas en sportschoenen bij de Aktion Sport.
Melle heeft in de tussentijd een rehabilitatieprogramma voor zijn drugsverslaving gevolgd. Volgens het psychiatrisch rapport is hij een manipulatieve persoon en leed hij tijdens de beeldenroof aan een persoonlijkheidsstoornis. Hij was er volgens het OM alleen maar bij om de computer te bedienen en hoort twaalf maanden tegen zich eisen, waarvan vier voorwaardelijk. Dan zijn Rein en Marco aan de beurt. De officier van justitie veroordeelt &#8216;de brutaliteit van het wegnemen van deze unieke en onvervangbare beelden uit puur winstbejag&#8217;. Zij vindt de maatschappelijke ontwrichting zwaar wegen. Het is niet zomaar roof, dit raakt de kunst. De mannen horen zes jaar cel tegen zich eisen. Marco kreunt verontwaardigd. Hadden ze dit geweten, dan waren ze wel treinleidingen gaan jatten.
Decorstuk
Ondertussen buigt Singer Laren zich over De Denker. Moeten ze het beeld restaureren, vervangen, of zo laten? De authenticiteit staat mogelijk op het spel. Een commissie van externe deskundigen wordt ingesteld, twee jaar lang discussiëren conservatoren, restauratoren en hoogleraren over het lot van De Denker. In 1970 was er ook een aanval op een Denker geweest in het Amerikaanse Cleveland Museum in Ohio. Een bomexplosie had de voeten en onderbenen van het twee meter hoge beeld in één klap weggeblazen. De aanslag werd nooit opgeëist en het museum besloot het beeld voortaan beschadigd te tonen als een historisch document, &#8216;een statement voor het belang van openbare kunst en zijn kwetsbaarheid&#8217;. Frits Scholten, hoofdconservator beeldhouwkunst van het Rijksmuseum, wil ook deze Denker gehavend tentoonstellen als &#8216;krachtig symbool van kunstvandalisme&#8217;. Maar dat vindt Singer Laren te veel eer voor deze dieven. Bovendien ontbreekt het geld om een nieuw beeld te kopen, zoals Scholten voorstelt. Eerder, op een veiling in Parijs, had het museum geen schijn van kans gemaakt met de twee miljoen euro die dankzij het ministerie OCW en enkele andere partijen verzameld was. Het begeerde exemplaar werd uiteindelijk voor drie miljoen afgehamerd. Het is ook geen optie om een nieuw beeld te laten gieten met een oude mal, want dat verbiedt het Musée Rodin. Maar het belangrijkste argument in de discussie is Anna Singer. Het gaat om haar nalatenschap, en zij hield van ongeschonden schoonheid. Dus wordt het restauratie. Frits Scholten trekt zich misnoegd terug uit de museumcommissie van Singer Laren waar hij sinds 2005 in zat. &#8216;Nu wordt het een decorstuk,&#8217; zegt hij smalend. &#8216;Het is geen Rodin en zal dat ook nooit meer worden.&#8217;
Symboolwaarde
Het Ateliergebouw aan het Museumplein in Amsterdam is een bijenkorf van bedrijvigheid. Antieke kostuums worden opgelapt, wandtapijten met garen gestopt en schilderijen geretoucheerd. In het zwaar bewaakte pand bundelen het Rijksmuseum, de universiteit van Amsterdam en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed hun kennis van restauratie en conservering van Nederlandse kunstvoorwerpen. Museale topstukken krijgen hier een tweede leven. Restaurator Tonny Beentjes heeft hier samen met zijn collega Rozemarijn van der Molen honderden uren gewerkt aan de make-over van De Denker. &#8216;Kunsthistorisch gezien is het een total loss,&#8217; zegt hij. &#8216;Maar ik dacht wel meteen: misschien kunnen we de uiterlijke vorm van het beeld zó herstellen dat de symboolwaarde herwonnen wordt.&#8217; Het moeilijkst vond hij de restauratie van het schedeldak. Dat was voor tachtig procent doorklieft en met een moker losgeslagen. &#8216;Onlogisch om daar te gaan hakken,&#8217; grinnikt hij. &#8216;Hoe kom je erop? De dieven hadden beter bij de nek en pols kunnen beginnen, daar is het brons veel dunner.&#8217;
Driekwart jaar heeft hij het beeld bestudeerd en heeft hij proefjes gedaan met stoffen die dezelfde kleur en sterkte hebben als brons. Brons is niet geschikt om accurate gietingen te maken van de smalle zaagsnedes. De keuze is uiteindelijk op epoxy gevallen. Beentjes heeft de zaagsnedes met het materiaal gedicht. De gehavende bovenarm is uitgedeukt en weer teruggeplaatst, het onderbeen kon in brons worden bijgemaakt. De Denker werd eerst in een 3D-scanner gezet, die een print maakte van de ontbrekende delen. &#8216;Met deze restauratie hebben we een primeur,&#8217; zegt Beentjes. &#8216;Tot nu toe werd de scanner alleen gebruikt voor replica&#8217;s. Deze techniek is tot op de honderdste millimeter nauwkeurig. Zelfs de vingerafdrukken van Rodin zouden we terug kunnen brengen.&#8217; Volgens afspraak met Singer Laren zijn de restaurators reversibel te werk gegaan: alles kan ongedaan worden gemaakt. &#8216;Er zal nooit verwarring bestaan over wat Rodins werk is, en wat het onze.&#8217;
Afgelopen oktober kon De Denker eindelijk naar huis. &#8216;Ik vond het een raar gevoel toen hij er niet meer was,&#8217; zegt de restaurator. &#8216;Al die tijd sta je oog in oog, je heelt een menselijke figuur, en dat is toch anders dan een abstract beeld. Als ik met mijn handschoenen en microscoop over hem heen gebogen stond, voelde ik me soms net een chirurg. Ik hoop dat hij de komende vijftig jaar zonder mij kan. Naar buiten zal hij nooit meer mogen. Kou en sneeuw zouden hem nekken.&#8217;
De beeldentuin ligt er vier jaar na dato wat kaal bij. Op de plaats waar ooit De Denker stond, groeit nu een miserabel gewas. Het beeld zelf staat veilig binnen. Wat Reinier Sinaasappel het meest dwars zit, is de &#8216;totale vergissing&#8217;. Waarom zijn de dieven niet gewoon laptops uit auto&#8217;s gaan jatten, zoals zo vaak gebeurt op het parkeerterrein voor het museum? &#8216;Dat heeft meer zin,&#8217; wil hij dieven met ambities meegeven. &#8216;Eén laptop brengt meer op dan een gesmolten Denker. Dat vervuilde brons levert nog geen twee euro per kilo op.&#8217;
Maar met het verder stijgen van de koperprijs neemt het aantal meldingen van koperdiefstallen alleen maar toe. Treinleidingen, blaasinstrumenten, kruizen op graven &#8211; niets is meer veilig.
Marco en Rein hebben uiteindelijk respectievelijk vierenvijftig maanden en vier jaar gevangenisstraf gekregen. Dat is in het hoger beroep zo ongeveer gehalveerd, omdat het hof een aantal andere beeldenroven niet bewezen achtte. Pikant detail: het OM had het hoger beroep juist aangetekend omdat het dacht juist méér roven te kunnen bewijzen. Het dievenduo is onlangs in cassatie gegaan.
Sinaasappel kan zich niet bij de &#8216;onzinnige daad&#8217; neerleggen en heeft detectiveschrijver Tomas Ross een verhaal laten schrijven over de roof. &#8216;Nu is er in elk geval een plot,&#8217; zegt hij. &#8216;Een fantasierijker plot dan de kale werkelijkheid.&#8217;

Gerelateerd