Interview Cabaretier Micha Wertheim
De bravoure en de gespeelde zelfingenomenheid waarmee Micha Wertheim in 2004 het Leids Cabaret Festival won, waren zelden eerder vertoond. &#8216;Sommige mensen vinden mij arrogant, daar spuug ik op.&#8217; Hij zette de jury zelfs onder druk: als hij zou winnen, dan zou een deel van het prijzengeld naar Amnesty gaan. Daarmee had de jury dus ook het lot van een gevangene in China in handen. En oh ja, of de verzamelde pers in de recensies nou eens niet het woord &#8216;genie&#8217; wilde gebruiken. Dat had hij al zo váák gelezen. Toch vonden de recensenten dat ze die avond een cabaretgenie aan het werk hadden gezien. Zelden iemand meegemaakt die zo intelligent volstrekt absurde redeneringen tot een logisch eind wist te brengen, en die zo onbeschaamd de rafelrand tussen &#8216;leuk&#8217; en &#8216;niet leuk&#8217; durfde te verkennen. Ook na het Leids Cabaret Festival bleef hij als cabaretier overeind. &#8216;Wat in Leiden in 2004 al werd vermoed, weten we nu zeker,&#8217; schreef de Volkskrant bij zijn tweede programma: &#8216;Wertheim is goed, heel goed.&#8217;
Onlangs ging zijn derde programma in première: Micha Wertheim voor de Grap. En toch heeft het grote cabaretpubliek hem nog niet echt ontdekt. Goed, de Kleine Komedie krijgt hij wel vol. Maar dat is Amsterdam. Verder het land in willen de zalen nog weleens akelig hol klinken. Daar kan hij niet echt mee zitten, zegt de zesendertigjarige cabaretier. Wertheim &#8211; heldergroene twinkelogen, de mondhoeken voortdurend omhooggekruld in een mengeling van verbazing en spot &#8211; heeft nooit de ambitie gehad om volkskomiek te worden. &#8216;Ik ben nooit cabaret gaan maken omdat ik zo van cabaret hield. Ik doe het omdat de dingen die ik in mijn opschrijfboekje opschrijf, toevallig altijd grappen blijken te zijn.&#8217;
&#8216;Mijn writer&#8217;s block&#8217;, noemt hij het schrift waarin hij die grappen opschrijft. Ze schieten hem meestal terloops te binnen. Zoals de eerste grap die hij voor dit nieuwe programma bedacht: &#8216;Ik kan best tegen kritiek. Maar dan moet het wel kritiek op Amerika zijn.&#8217; &#8216;Bijna alles wat je nu in Nederland hebt, noemden we vijf jaar geleden nog &#8220;Amerikaanse toestanden&#8221;. Als ik over zoiets zit na te denken, komt er opeens zo&#8217;n grap uit.&#8217;
In Micha Wertheim voor de Grap gaat het over van alles. Over de actualiteit, al is die bij hem meestal een kwartslag gedraaid. (Hij maakt zich zorgen over de uit elkaar spattende &#8216;debat-bubble&#8217; en de &#8216;meningencrisis&#8217;.) Maar hij speelt even makkelijk een geraffineerd spel met zijn eigen achtergrond. Zo gaat hij eens per jaar naar Israël, &#8216;voor een bijeenkomst van het Joods Wereldcomplot&#8217;. &#8216;Dan hebben we het over jullie.&#8217;
Daarnaast heeft hij een groot deel van de voorstelling ingeruimd voor het incident dat hem in maart vorig jaar opeens op de voorpagina&#8217;s van de kranten bracht. Wertheim speelde toen zijn tweede show Micha Wertheim voor gevorderden, een programma waarin hij zich zogenaamd opwond over gehandicapten, die zich steeds meer als profiteurs van de samenleving manifesteren. Racisten waren het, die zich superieur voelden aan anderen. &#8216;In Zuid-Afrika hebben de zwarten honderd jaar gevóchten om naar dezelfde wc te mogen als de blanken. Daar begint gelijkheid. We zijn allemaal gelijk, hoe je er ook uitziet; wit, zwart of met een geknakte ruggenwervel.&#8217; Het werd, kortom, hoog tijd dat die gehandicapten terug zouden gaan naar hun eigen land. Dat de uitval een parodie was op de praatjes van Geert Wilders kon eigenlijk niemand ontgaan. Maar in de Orangerie in Roermond ging het mis. De cabaretier meende in het publiek het opflakkerende lichtje van een telefoon te ontwaren. Er zat, dacht hij, natuurlijk weer iemand te sms-en. Logisch dat hij daar iets venijnigs over riep. Al werd hem toen pas duidelijk dat het niet om een mobiele telefoon ging, maar om het schijnsel van een spraakcomputer van een zwaar gehandicapte man. Toen hij kort daarna aan zijn tirade over gehandicapten begon, keerden sommige bezoekers zich verontwaardigd tegen hem. Want dit betoog kwam natuurlijk voort uit zijn frustratie over het voorval van daarnet. Hij was een racist, schreeuwde iemand. &#8216;Aha, nu geeft u toch zelf toe dat het een ras is,&#8217; riep Wertheim terug. Dat maakte de situatie er niet aangenamer op. Mensen stonden op, liepen weg. &#8216;Willen er nog meer mensen weg lopen, of zijn jullie allemaal verlamd?&#8217; Het kwam die avond niet meer goed; de voorstelling werd afgebroken. Op de terugreis naar huis leek het hem nog vooral een incident. &#8216;Het is niet leuk als een deel van het publiek je uitscheldt, maar het is ook weer geen ramp. Terwijl het gebeurde, was ik vooral verbaasd. De dagen daarna brak het tumult pas echt los. Ik dacht: wat gek, we zitten pal voor het uitkomen van Fitna, en toch ziet niemand blijkbaar het verband.&#8217;
Wertheim werd het middelpunt van een rel. &#8216;De Volkskrant schreef erover, en het Parool. Een meneer die hoofd was van een gehandicaptenvereniging had het in De Telegraaf over &#8220;die prutser&#8221;. Zonder dat hij me ooit gezien had. In de NRC stond een paar maanden daarna nog een stuk op de opiniepagina, waarin iemand die de Holocaust bagatelliseerde op één lijn werd gezet met wat ik in Roermond gedaan had.&#8217; Hij zág ze de dagen erna ook naar hem kijken op straat. &#8216;Hé, dat is die jongen…&#8217; De programmeur van de Orangerie liet direct na het incident via de pers weten dat Wertheim in Roermond niet meer welkom was. &#8216;Terwijl die vrouw niet eens in de zaal gezeten had. Ze had mij op zijn minst even kunnen bellen om naar mijn versie te vragen.&#8217; Daarop ontketende collega Theo Maassen een solidariteitsactie. Hij en tal van andere collega&#8217;s zouden als reactie op de boycot nooit meer een voet in de Orangerie zetten. Ja, dat waardeerde hij enorm, zegt Wertheim. &#8216;Een paar mensen die de kolkende massa even toeroepen: &#8220;ja hallo… dit gaat over iemand die gráppen maakt!&#8221;&#8216;
Op zichzelf is het geen ramp dat mensen weglopen bij zijn programma. &#8216;Als mensen het niet leuk vinden, moeten ze het boek vooral wegleggen. Als ik één ding verschrikkelijk vind aan cabaret, is het dat je als publiek van tevoren weet: hij gaat straks rare dingen zeggen waar wij dan om moeten gaan lachen. Daar probeer ik tegenin te gaan, door direct verwarring te stichten. In mijn eerste show was ik in de eerste minuut zogenaamd heel kwaad op mijn technicus, in de tweede liet ik ze eerst vier minuten meeklappen met een discohit. Na een paar minuten ontstond er verwarring: wat is hier nou de bedoeling van?&#8217;
Zijn er dingen die op toneel echt niet kunnen?
&#8216;Dingen waar ik niet om kan lachen.&#8217;
Er zijn geen morele grenzen?
&#8216;Dat is een vraag die het misverstand al oproept. Voor je het weet ga je grenzen definiëren. Wat iemand anders grappig vindt, kan ik walgelijk vinden. Je kan mensen heel erg pijn doen met woorden. Daar ben ik mij op het toneel van bewust.&#8217;
Is het de bedoeling dat het pijn doet?
&#8216;Ik vind het als ik in een zaal zit prettig als ik geraakt word. Toen ik voor het eerst Hans Teeuwen en Theo Maassen zag, was ik totaal overrompeld. Bij Comedytrain zag ik daarna Marc-Marie Huijbregts. Vond ik ook geweldig. Dat je voelt: er wordt hier zoveel meer gezegd dan er gezegd wordt. Ik ga niet naar het theater om gemasseerd te worden, ik wil geraakt worden. Maar wel op een intelligente manier. Als Youp van &#8216;t Hek in zijn oudejaarsconference Geert Wilders een &#8220;peroxidenicht&#8221; noemt, voel ik me beledigd. Dan denk ik: heb je nou iets tegen nichten of tegen mensen die hun haar verven? Wat is dat nou voor raar reactionair gedoe? Dat is de sympathie van de zaal zoeken door andere mensen te marginaliseren. Het is dat Van &#8216;t Hek weet dat hij er geen sympathie mee wint, maar anders zou hij rustig kunnen zeggen: &#8220;Wat is dat toch een kút-neger.&#8221; Om negers lachen ze op dit moment niet. Kun je altijd nog de homo&#8217;s nemen. Heel naar om naar te kijken.&#8217;
Hij was de jongste in een gezin met twee zoons. Geboren in de stad Groningen groeide hij daarna vooral op in kleine dorpjes. &#8216;Mijn ouders hadden eigenlijk veel meer met de grote stad. En toch wilden ze er niet wonen.&#8217; Waarom dat zo was? Ach, hij heeft eigenlijk niet zoveel zin om over zijn jeugd uit te weiden. Omdat alles wat hij vertelt toch niets meer is dan zijn versie van de werkelijkheid. Wat in elk geval een stempel op zijn opvoeding drukte, was dat zijn ouders een periode in Israël woonden. Ze keerden daarna gedesillusioneerd terug naar Nederland. &#8216;Maar ze waren nog gedesillusioneerder uit Nederland vertrokken, door de oorlog. Die ambivalentie &#8211; hier moeten ze ons niet en daar passen we ook niet &#8211; heb ik ongetwijfeld meegekregen.&#8217; Het was voor hem als kind ingewikkeld om te begrijpen. Blijkbaar waren hij, zijn broer en zijn ouders anders dan de mensen om hun heen. Want zij waren joods, al waren ze dan niet religieus. &#8216;Maar als ik mezelf dit hoor zeggen, denk ik: oh néé, daar gaat dit hele stuk nu natuurlijk over.&#8217; Toen hij geboren werd, in 1972, was de Tweede Wereldoorlog nog niet eens zo lang geleden. &#8216;Wat er in die oorlog gebeurd is, speelt toch een rol in hoe je je verhoudt tot andere mensen om je heen.&#8217;
Je bedoelt dat je altijd op je hoede moet zijn?
&#8216;Ik bedoel dat je je bewust bent van het feit dat er méér aan de hand is dan het onbezonnen leven.&#8217;
Dit moet vooral niet te dramatisch klinken, benadrukt Wertheim. Alsjeblieft niet. Hij heeft het als jongen &#8216;best leuk&#8217; gehad. &#8216;Maar de gedachte dat niet alle mensen goed zijn, heeft me wel gevormd. Het besef dat er altijd chaos kan ontstaan. Je bent niet op je hoede voor &#8220;de Duitsers&#8221; of voor &#8220;de niet-joden&#8221;, je bent op je hoede voor &#8220;de mens&#8221;. Ik zag Marc-Marie Huijbregts laatst bij De Wereld Draait Door verzuchten: &#8220;Ik denk wel dat de mens goed is&#8221;. Toen dacht ik: ik zou het graag met je eens zijn, maar je zult het uit mijn mond niet horen.&#8217;
Kreeg je een joods bewustzijn mee?
&#8216;Wat is een joods bewustzijn?&#8217;
Het besef dat je bij een bepaalde cultuur hoort.
&#8216;Nee. De joden, dat waren mijn vader, mijn moeder, mijn broer en ik. Ja, je had wel rabbijnen, maar daar hadden wij niks mee. Wij waren de joden.&#8217;
Hij zag ze vroeger in de klas wel meelevend naar hem kijken als het op school over de Tweede Wereldoorlog ging. &#8216;Dat was eigenlijk helemaal geen onaangenaam gevoel.&#8217;
Omdat je gratis een randje drama meekreeg?
&#8216;Dat zal ongetwijfeld hebben meegespeeld. Het is heel fijn om te gaan geloven dat jij ook een slachtoffer bent. Iedereen is tegenwoordig op zoek naar een manier waarop hij zelf óók slachtoffer kan zijn.&#8217;
Bén jij zelf een slachtoffer?
&#8216;Alle Nederlanders zijn slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog. Maar wat zegt dat dan? Slachtofferschap is een passief soort identiteit die ik heel eng vind.&#8217;
In een gezin waar altijd iets onuitgesprokens over de dingen ligt, ontwikkel je misschien andere antennes.
&#8216;Dat wás niet zo bij ons. Er lag niet zoveel onuitgesprokens over de dingen.&#8217;
Ischa Meijer ontwikkelde volgens hem mede daardoor zijn talent als interviewer.
&#8216;Ischa was wel het type jood waar wij thuis met grote belangstelling naar keken. Hoewel ik geen blinde fan was, zag ik wel dat hij iets vertegenwoordigde dat ik bij andere joden niet vond. Maar er zijn mensen met precies zo&#8217;n achtergrond die totaal niet kunnen interviewen. Harry de Winter is een verschrikkelijk slechte interviewer. Die is toch ook joods. Dat hele idee van &#8220;joden&#8221; en &#8220;niet-joden&#8221; heeft voor mij heel weinig te maken met wie of wat echt joods is. Ik ken heel vrome joden met lange baarden die ik helemaal niet zo joods vind. Wat het zo ingewikkeld maakt, is dat na de oorlog het seculiere jodendom in Nederland vrijwel verdwenen is. Daarvoor in de plaats is het zionisme gekomen, met daarnaast het orthodoxe en het liberale jodendom. Het jodendom dat je in New York vindt &#8211; noch zionistisch, noch religieus &#8211; bestaat hier niet meer.&#8217;
Wertheim vertrok na de middelbare school voor een jaar naar Israël. Niet zozeer vanuit diepgevoelde ideologische motieven, het was eerder &#8216;een vrij diplomatieke manier om het huis uit te gaan&#8217;. &#8216;Dat geldt voor veel zionisten: een ideologie komt ook vaak persoonlijk goed uit.&#8217;
Wat zocht je in Israël?
&#8216;De dag dat je uit het vliegtuig stapt, denk je: &#8220;Hé wat leuk, de buschauffeur is óók joods&#8221;. Dat is na een dag voorbij. Daarna voel je je een Nederlandse jood. En nadat je Nederlandse joden bent tegengekomen, voel je je gewoon een jood uit Maarn. Ben je weer terug bij af.&#8217;
Op zijn website schreef Wertheim onlangs een vlammend betoog over het conflict rond Gaza en de discussie daarover in Nederland. Want er klopte iets niet aan dat debat, vond hij. &#8216;Trouw opende met het bericht dat een groepje Marokkanen erin was geslaagd om vreedzaam te demonstreren voor de slachtoffers in Gaza. Wat is de kern van zo&#8217;n bericht? Dat Marokkanen laten zien dat ze boos zijn, maar vooral ook dat ze Nederlanders willen tonen dat ze in staat zijn om vreedzaam te demonstreren, zonder gruwelijke slogans over &#8220;joden aan het gas&#8221;.&#8217;
Uiteindelijk verraadt het debat over Gaza iets heel anders, denkt hij. Gaza is vooral een afleidingsmanoeuvre, bedoeld om te maskeren hoe hopeloos het integratiedebat in Nederland is vastgelopen. &#8216;Als ik het goed begrijp, wil Wouter Bos het integratiedebat nu minder genuanceerd gaan voeren. Maar als je het debat in Nederland al niet genuanceerd kunt voeren, hoe denk je dan ooit een oplossing te vinden voor het probleem in het Midden-Oosten? Het grote drama van Israël en de Palestijnen is dat het conflict aan beide kanten gekaapt is door extremisten. Als je in Gaza-stad woont, is dat natuurlijk de hel. Maar de bezetting beschadigt Israël zelf ook heel erg. Het is niet voor niets dat veel Israëliërs dolgraag willen emigreren. De mensen die genuanceerd proberen te blijven denken, hebben het moeilijk. Heel begrijpelijk ook. Er hoeft maar een bus in jouw straat te ontploffen. De meeste mensen hebben niet de intellectuele kracht om dan te zeggen: &#8220;Ach, dat moet je in een breder verband zien&#8221;.&#8217;
Of we de oplossing van het conflict nog gaan meemaken? Wertheim haalt zijn schouders op. Geen idéé… &#8216;Er is ook nog een land dat graag een atoombom op Israël wil gooien. De premier van dat land zegt dat zelfs openlijk. Misschien lost die man het hele probleem wel in zijn eentje op.&#8217;
Pieker je over dat soort dingen?
&#8216;Oh zeker. Enorm. Er zijn veel meer redenen om in totale paniek te raken dan om lekker achterover te leunen. Daarom dwing ik mezelf om bezig te blijven, om dingen te blijven maken. Dat is de beste remedie tegen piekeren.&#8217;
Misschien komt daarom die website van hem ook zo goed van pas. De site biedt Wertheim een onbegrensd podium voor zijn columns, verhalen en beschouwingen. Al laat hij zijn stukken tegenwoordig wel checken op spelling. Aanvankelijk vond hij de spelfouten als gevolg van zijn dyslexie wel geestig. Vooral de verontwaardiging die hij daardoor bij sommige lezers opriep. &#8216;De reactie is vaak: als je dat woord al fout schrijft, wat wil je dan verder nog beweren?&#8217; In principe een mooie bron van vermaak. Zo kreeg ene Esther na haar kritiek op Wertheims gebrekkige spelling een op maat gesneden reactie terug. &#8216;Beste Etter&#8217;. Maar sinds kort laat hij dus toch eerst even iemand naar zijn stukken kijken. &#8216;Ik zou het leuk vinden om weer ergens een column te krijgen. En ik merk dat mensen die dat soort beslissingen nemen direct afhaken als er spelfouten in zitten.&#8217;
De schrik slaat hem ook altijd om het hart wanneer hij na afloop van de show iets in het gastenboek van het theater moet schrijven. &#8216;Dan verwachten ze dat je iets schrijft in de trant van: &#8220;Wat een leuk publiek en wat een enig theater. Ik heb nog nooit zoveel plezier gehad.&#8221; Zodra ik dat boek zie, denk ik: shit, nu moet ik gaan schrijven. Ik vind &#8220;theater&#8221; al een moeilijk woord.&#8217; Hij heeft in de loop der jaren een grote handigheid in het omzeilen van lastige woorden ontwikkeld. &#8216;In plaats van &#8220;theater&#8221; schrijf ik &#8220;hier&#8221;: het was hier erg leuk. Of ik los het op door tekeningetjes te maken.&#8217;
Met zijn meest persoonlijke programma ging hij niet op tournee. Micha Wertheim voor Specialisten, uit 2008, was alleen in comedycafé Toomler te zien. De show duurde maar een half uur. En toch was het een ronduit indrukwekkend programma. In die korte tijdsspanne schetste Wertheim indringend wat hem overkwam toen hij zes jaar geleden opeens kanker bleek te hebben. Hoe hij in een grand café in Amsterdam rustig thee zat te drinken, terwijl op de achtergrond René Froger klonk. Hoe hij een slok nam en opeens een merkwaardige brok in zijn keel voelde. &#8216;En één ding wist ik zeker: van René Froger had ik nog nooit een brok in mijn keel gehad.&#8217; Over de huisarts die nadrukkelijk &#8216;geen paniek&#8217; riep, maar wel &#8216;spoed&#8217; op de envelop voor het ziekenhuis zette. En over de specialist die hem gerust probeerde te stellen, maar bij de anamnese wel vroeg: &#8216;Ben je onlangs soms in Tsjernobyl geweest?&#8217; De diagnose: schildklierkanker. Hij werd geopereerd en bestraald. En Wertheim genas. De periode van ziek zijn speelt niet echt meer een rol in zijn leven, zegt hij. Soms denkt hij er even aan. &#8216;Als ik ziek ben, denk ik: het zal toch niet wéér… Als de dokter zegt: &#8220;het valt wel mee&#8221;, gaat altijd even door je hoofd: &#8220;het zal toch niet gebeuren dat hij morgen belt: kom toch even langs&#8221;. Het ergste moment was toen ik die tumor voelde, naast mijn adamsappel. Maar ik hoorde al vrij snel: met deze vorm gaat het meestal goed. Ik wist: dit wordt een heel nare, lange zit. Maar wél een zit met heel veel sympathie, want het heet &#8220;kanker&#8221;.&#8217;
Heeft het je gevoel van kwetsbaarheid vergroot?
&#8216;Nee. Want je weet toch dat je opeens ziek kunt worden? Ik heb dat ook als ik in de auto stap. Het zal me toch niet gebeuren dat ik morgen op de provinciale weg bij Naaldwijk keurig rechts rijdend op een opgevoerd Golfje knal. En toch kan het. Als het gebeurt, heb je gewoon pech gehad. Die dingen komen voor. Ik heb nooit gedacht dat het leven alleen maar leuk zou zijn. Ik dacht na die kanker wel even: dit zou een goed moment zijn om mijn vriendin te verlaten en naar Amerika te emigreren. Dat zou iedereen begrijpen: ach ja natúúrlijk, hij heeft kanker gehad en nu heeft hij het roer omgegooid. Ik ben altijd erg onder de indruk geweest van mensen die halverwege hun leven alles omgooien en glasblazer worden. Maar ik constateerde dat ik eigenlijk wel tevreden was met mijn bestaan. Glasblazer kan ik altijd nog worden.&#8217;
Zie de speellijst van ‘Micha Wertheim voor de Grap’ op www.michawertheim.nl

Coen Verbraak

Gerelateerd