Roman Jonathan Lethem doet een Baudrillard
Jonathan Lethem is als schrijver onlosmakelijk verbonden met Brooklyn. Met zijn romans Motherless Brooklyn (1999) en The Fortress of Solitude (2003) zette hij de wijk op de literaire kaart en vereenzelvigde hij zich met de buurt. Dat zijn nieuwste roman Chronic City nu eens niet over Brooklyn, maar over Manhattan gaat, was daarom reden genoeg voor zijn Amerikaanse uitgever om het boek simpelweg te promoten met de slogan Lethem does Manhattan.
Met evenveel recht had het boek gepromoot kunnen worden met de slogan Lethem does Baudrillard. In De chronische stad (vertaling Rob van Moppes) gaat Lethem namelijk volledig op de hyperreële en intertekstuele toer; de simulacra vliegen je om de oren.
Dat levert een lichtelijk absurd, in zichzelf gekeerd Manhattan op dat door de inwoners zelden tot nooit wordt verlaten. Dat lijkt een overzichtelijk leventje, maar is voor de types die Manhattan bevolken een verwarrende en zelfs verontrustende ervaring. Verteller Chase Insteadman is een werkloze acteur die als kindsterretje in een televisieserie genoeg heeft verdiend om royaal te kunnen leven van de honoraria van herhalingen. Zijn vriend Perkus Tooth is een aan lager wal geraakte cultuurcriticus die een dagtaak heeft aan het bedenken van complottheorieën, maar dat met zo veel charme doet dat het hem de nodige volgelingen oplevert, onder wie Chase Insteadman.
De plot wordt voortgedreven door de hersenspinsels van Perkus, die in al hun onzinnigheid de personages in elk geval iets te doen geven. De verhandelingen van Perkus, door wiet en koffie opgewekt, zijn op prettige wijze volgepropt met postmoderne filosofie, film, literatuur en muziek. Perkus is in de veronderstelling dat Manhattan een schijnwereld is en dat hij een of ander complot op het spoor is, maar Chase ontbeert het begripsvermogen om de verbanden te overzien waarvan zijn vriend beweert dat ze bestaan. Daarmee wordt ook voor de lezer nooit helemaal duidelijk of er waarheid schuilt in wat Perkus allemaal denkt te weten, want de vergeetachtige Chase is de verteller waar we het meestentijds mee moeten doen.
Ondertussen wordt Manhattan niet alleen in het hoofd van Perkus steeds absurder. Er dwaalt in Lethems versie van Manhattan een tijger door de straten die hele gebouwen met de grond gelijk maakt, een astronaute zit gevangen in een baan om de aarde en schrijft van daaruit liefdesbrieven aan Chase, en een mysterieuze grijze mist onttrekt de Twin Towers aan het zicht &#8211; wat nou terroristische aanslagen? Bovendien sneeuwt het voortdurend en raakt de vriendengroep van Chase en Perkus een tijd lang volledig in de ban van een virtuele vaas.
Uiteindelijk neemt de rondzwervende tijger ook het gebouw van Perkus te grazen, waarna hij komt te wonen in een appartementencomplex voor honden, waar hij uiteindelijk ten onder gaat aan chronische hik. Om het soort onzin waar Lethem mee komt aanzetten maar eens te illustreren.
Maar De chronische stad is meer dan een verzameling bevreemdende nonsens, want het is misschien wel de eerste kunstzinnige uiting waarin de simulacrumtheorie van de Franse filosoof Jean Baudrillard goed tot zijn recht komt. De simulacrumtheorie, waarmee Baudrillard het leven in een hoogtechnologische, door de media beheerste wereld tracht te beschrijven, vindt nogal eens in karikaturale vorm zijn weerslag in film en literatuur. Meestal is dat een virtuele realiteit die bestaat naast de &#8216;echte&#8217; werkelijkheid, maar waaruit in elk geval nog valt te ontsnappen &#8211; zoals in films als The Matrix en The Truman Show.
Lethem gebruikt het concept daarentegen zoals het bedoeld is: de simulacra die hij ons voorschotelt beïnvloeden handelen en denken van zijn personages direct, en uiteindelijk moet Chase concluderen dat er geen zinnig onderscheid te ontdekken valt tussen echt en nep. Ontsnapping is uit dit Manhattan dan ook niet mogelijk.
De Nederlandse lezer kan wellicht de indruk krijgen dat De chronische stad een boek voor insiders is; veel van de personen, media, gebouwen en straten die voor een New Yorker direct herkenbaar zijn, zeggen de gemiddelde Nederlander weinig. En dan gaat in de vertaling ook nog het nodige verloren, want de stilist Lethem komt er in het Nederlands bekaaid van af. Een voorbeeld is de taalkundige charme van verteller Chase. Die spreekt in het origineel een onberispelijk, net iets te formeel Engels, waarmee Lethem zijn rol als acteur in zijn eigen leven versterkt. In de Nederlandse vertaling is van deze opvallende manier van praten maar weinig terug te vinden.
Desondanks schetst De chronische stad een wereld die in al zijn absurditeit een vervreemding voelbaar maakt, die ook voor Nederlandse stadsbewoners herkenbaar is. Lethem lijkt daarmee een van de weinige schrijvers die de pointe van Baudrillard werkelijk begrepen hebben &#8211; al weet hij dat aardig te verbloemen door een verteller te kiezen die er juist niets van snapt.

Gerelateerd