<div class="lead">
Met zijn nieuwe film ‘Lions for Lambs’ vertelt Robert Redford niet langer over hoe het vroeger beter was, maar zoomt hij in op de toekomst. Op zijn zeventigste richt hij zich tot jonge kijkers ‘die zelf hun bek moeten leren opentrekken’.
</div>
De vader van Robert Redford – een Ierse emigrant wiens loopbaan als journalist was gestrand in de crisisjaren – was melkboer in een achterstandswijk. Later werkte hij zich op tot boekhouder bij Standard Oil. Robert belandde op een chique high school waar hij zich een schooier voelde in de ogen van zijn klasgenoten. Dat hij goed kon tekenen maakte geen indruk, maar op het sportveld kon hij zich bewijzen, eerst met tennis, later met honkbal. Hoewel van nature geen teamspeler, onderscheidde hij zich als pitcher dermate dat hij mocht studeren aan de University of Colorado. De beurs werd ingetrokken toen hij op de campus drankgelagen organiseerde.
Hij verwisselde de rechtenstudie voor de kunstacademie en vertrok geïnspireerd door de romans van Henry Miller in 1957 naar Europa. Millers orgieën waren niet voor hem weggelegd: in Parijs leed hij voornamelijk aan depressies, veroorzaakt door de dood van zijn moeder. Op het Piazza San Marco in Venetië trachtte hij vergeefs zijn doeken te verkopen aan toeristen. Toen zijn kunst niet nóg zwarter kon, keerde hij terug naar de Verenigde Staten.
<q class="pull-left">In Venetië trachtte een depressieve Redford vergeefs zijn doeken te verkopen aan toeristen. Toen zijn kunst niet nóg zwarter kon, keerde hij terug naar de Verenigde Staten.</q>
Op de American Academy of Dramatic Arts werd hem gezegd dat hij beter geen illusies kon koesteren over een Hollywood-carrière, voor iemand met zijn uiterlijk was hooguit een typecast weggelegd als nazi in oorlogsfilms. Redford zat er niet mee: hij wilde geen acteur worden, maar decorontwerper. Net op de toneelschool trouwde hij een achttienjarige studente, de mormoonse Lola van Wagenen. Snel kwamen er drie kinderen in het huwelijk, dat zevenentwintig jaar zou duren. Voor gezinsinkomen en schoolgeld maakte hij zijn sportieve verleden nuttig: in de televisie-spelshow Play Your Hunch speelde hij de sportvragen voor, op Broadway debuteerde hij als atletische figurant in een basketballklucht. Bepalend voor zijn acteursmotivatie werd de eerste tv-recensie waarin zijn naam stond vermeld wegens ‘dik aangezet overacteren’. Voortaan werkte hij keihard om zijn spel zo simpel mogelijk te houden. Dat wierp vruchten af: in een bejubelde live uitzending van Eugene O’Neills The Iceman Cometh onderscheidde hij zich als gefnuikte golden boy. Het leidde tot veel televisiewerk. Samen met Sydney Pollack maakte hij zijn filmdebuut in de onafhankelijke productie War Hero. Op Broadway kreeg hij theaterrollen. Een daarvan werd een hit, maar na acht maanden stapte Redford eruit. Hij twijfelde of hij wel geschikt was voor de herhalingsoefening van toneel.
<h5>Vetbulten</h5>
Met zijn gezin ging hij zich beraden in Spanje, waar hij tot zijn schrik merkte dat hij door zijn televisieoptredens overal werd aangeklampt door toeristen. Weer thuis vernam hij dat zijn naam prominent stond genoteerd in de agenda van casting directors en impresario’s. Al gauw was hij in Hollywood bekender om wat hij weigerde – Who’s Afraid of Virginia Woolf?, Rosemary’s Baby, Love Story – dan om de onsuccesvolle films waarin hij wel wilde spelen. Toch bleef hij benaderd worden; het was duidelijk dat hij potentie had voor megastardom. In Inside Daisy Clover was hij een filmidool uit de jaren dertig die als rookgordijn voor zijn homoseksualiteit een naïeve tieneractrice trouwde. Niet alleen zette hij een geloofwaardige superstar neer; hij speelde met zoveel charme dat de laakbare kanten van het personage innemend leken. Bovendien bleek in projectie wat minder evident was voor het blote oog: hij was bij elke camerahoek nagenoeg volmaakt fotogeniek. Dat vereiste wel extra aandacht: bij onzorgvuldige belichting of beeldcorrectie leek zijn rossig blonde haar de kleur van peentjes, als wenkbrauwen en wimpers niet donkerder werden geverfd, had hij in medium shots nauwelijks expressie. Elk voordeel heeft nadelen: zelfs in simpel confectiepak leek hij geplukt van de catwalk, met zijn haar in de plooi, een after shave-reclame. Ten koste van de geloofwaardigheid van zijn personages: tegen dergelijke glamour was niet op te acteren. Dus werd hij uitdrukkelijk casual gekleed en zijn haar omzichtig slordig gekamd. Na hevig beraad over de vetbulten op zijn kaak was besloten ze niet te verwijderen: zonder oneffenheden leek hij letterlijk te mooi om waar te zijn.
<h5>Practical jokes</h5>
Wat die presentatie ook deed voor zijn wankele gevoel voor eigenwaarde, het maakte hem niet plooibaarder. Gevraagd voor The Chase als sheriff die de beroering moet trotseren die ontstaat als een stadsgenoot uit de gevangenis ontsnapt, zei hij liever de voortvluchtige te willen spelen, een rol waarover de hele film verhit werd gesproken, maar die nauwelijks in beeld was. De enige film waarvoor de kassa rinkelde, was de adaptatie van Barefoot in the Park die hij met tegenzin opnieuw had gespeeld. Toen Mike Nichols hem vroeg voor The Graduate vroeg hij een screentest om te bewijzen dat een dertigjarige huisvader niet aannemelijk kon zijn als tiener die nooit had geneukt. (Dustin Hoffman die de rol uiteindelijk speelde, was ouder.)
<q class="pull-right">Na hevig beraad over de vetbulten op zijn kaak was besloten ze niet te verwijderen: zonder oneffenheden leek hij letterlijk te mooi om waar te zijn.</q>
William Goldman had Butch Cassidy and the Sundance Kid, een film over leven en dood van historische outlaws in de rebelse optiek van de jaren zestig, geschreven voor Marlon Brando en Paul Newman. Brando weigerde, Newman wilde in zijn plaats wel Cassidy spelen en verbond aan die medewerking de eis dat Redford de Kid zou zijn. Later stelde Redford dat hij zoveel pret had beleefd aan de opnamen dat hij zich geneerde om de gage te incasseren. Niet alleen kon hij al zijn dwarsheid kwijt in de rol, met Newman deelde hij een voorliefde voor practical jokes ten koste van hun nerveuze regisseur George Roy Hill, die in beeld leidde tot aanstekelijke chemie.
Hollywoods opluchting dat Redford eindelijk had ontdekt ‘wat goed voor hem was’, kreeg een domper door zijn oproep aan het publiek om uit solidariteit met alle anti-Vietnam acties een heel weekend niet naar de bioscoop te gaan. Dat snoepte weinig of niets af van het kassucces van de film.
Redford begon zijn projecten steeds meer te sturen. Tweemaal bedacht hij de onderwerpen zelf en zocht passende schrijvers voor de scenario-uitwerking. Die zouden hun aanvankelijke gevleidheid danig betreuren omdat ze door Redford continu onder druk werden gezet om het anders en nog beter te doen. Redfords zorgelijke bemoeizucht met alles en iedereen maakte hem impopulair bij crew en collega’s, tot de camera draaide en hij voorbeeldige dienstbaarheid toonde.
Zijn imago van de vleesgeworden American Dream kon hij niet van zich afschudden, maar hij kon het wel doorprikken. Zowel de skikampioen in Downhill Racer als de politicus in The Candidate hebben ogenschijnlijk zoveel mee dat ze nauwelijks nog hun best hoeven te doen, waardoor ze bij de zege vervreemd zijn van alle idealen en ambities waarmee ze startten. Te laat komt het besef dat de volgende fase een onvermijdelijke nederlaag is. De cynische epiloog was dat Redford met zijn films hetzelfde overkwam. De goedkope producties hadden alleen backing van de studio’s gekregen omdat ze hem wilden paaien voor grootschalige projecten. De films werden in Amerika beperkt en zonder publiciteit uitgebracht, de rest van de wereld kreeg ze pas na jaren te zien, nadat ze moeizaam cultstatus hadden verkregen als Redfords beste rollen.
Zoiets zou hem niet meer overkomen. Voortaan volgde hij de regels van de industrie, maar op eigen voorwaarden en met mensen die hij vertrouwde: drie maal regisseur George Roy Hill, vijf maal scenarist William Goldman, zeven maal regisseur Sydney Pollack in wiens maniakale perfectionisme hij zich toegewijd schikte. De films waren gelikt Hollywood-entertainment van klassieke signatuur, zonder dat ze de intelligentie van het publiek miskenden. Zoveel mogelijk bleef hij antihelden of terechte losers trouw en wanneer een personage op papier de schijn leek te hebben van voorbeeldige heroïek, trachtte hij juist diens voze of lullige aspecten te accentueren.
Vergeefse moeite: in de publieksperceptie bleef hij de mooie stoere man in de traditie van Cooper en Gable. Voor A Bridge Too Far waren tien prominente acteurs gecontracteerd, de internationale distributeurs eisten voor hun dure garanties Redford erbij. Drie miljoen voor een bijrol van twee weken, zijn naam op de affiche was het tienvoudige waard.
<q class="pull-left">Met Demi Moore en Jennifer Lopez acteert hij voor twee door reactief te suggereren wat de actrices zelf niet uitdrukken.</q>
Volgens veel recensenten draaide hij steeds hetzelfde effectieve, maar routineuze nummer af. In zijn acteursloopbaan kreeg hij één Oscar­nominatie, voor de reünie met New­man in de schelmenkomedie The Sting. Dat hij niet in de prijzen viel, kon hem weinig schelen, liet hij weten, hij had urgentere interesses. De jaarlijkse World Film Favorite werd door gezaghebbende collega’s de meest onderschatte acteur van Amerika genoemd. Niet onterecht: in zijn spaarzame komedies had hij een laconieke lichtheid waarvan Tom Hanks en Hugh Grant nog kunnen leren. Zijn grootste kwaliteit was echter als tegenspeler die partners stimuleert en bijstuurt. Opgefokte actrices als Natalie Wood, Jane Fonda, Barbra Streisand of Faye Dunaway zijn tegenover Redford weldadig sober, Paul Newman die zich voor komedie altijd forceert, is met hem in duo ‘natuurleuk’, met Demi Moore en Jennifer Lopez acteert hij voor twee door reactief te suggereren wat de actrices zelf niet uitdrukken.
All the President’s Men is om verschillende redenen bezienswaardig, maar het acteren verdient een studie op zich. Redford had die film geïnitieerd – en Woodward en Bernstein aangezet hun Watergate-rapportage te verwerken in boekvorm. Voor de opnamen excuseerde Bob Woodward zich dat door hem Redford met zo’n kleurloze rol was opgezadeld. Dustin Hoffmans Carl Bernstein eiste steeds de aandacht voor zich op, terwijl in Redfords scènes de nadruk kwam te liggen op de ander.
<h5>Wurgende gevoelsarmoede</h5>
Redford was in omgang met scenaristen en tegenspelers altijd al regisseur. Dat hij in 1980 daadwerkelijk ging regisseren, wekte minder verbazing dan zijn themakeuze. Geen sociaalpolitiek drama in epische of thrillerverpakking, maar de microscopisch bekeken miniatuur-American Dream: het gezin waar achter de onberispelijke façade wurgende gevoelsarmoede heerste. Een onspectaculaire film met een cast van tv-acteurs plus has-been Donald Sutherland. Redford vreesde voor Ordinary People het lot van Downhill Racer en The Candidate, maar verbood toch grote affichering van zijn naam als commercieel lokaas. Tegen elke prognose in werd zijn debuut zowel een kritisch als publiek succes. De acteur die nooit prijzen kreeg, kon als regisseur een Oscar, Golden Globe en Directors Guild Award in zijn kast zetten.
Die regisseur deed ook wat de acteur als de pest had gemeden sinds een bezoek aan Cannes: zelf zijn film presenteren op festivals. En meer dan dat: hij richtte zelf het Sundance-filmfestival op, dat met veel offers en bezieling gemaakte onafhankelijke films een kansrijker introductie moest bieden. Aanvankelijk werd er, zowel door de mainstream als de underground, schamper naar gekeken. Dat veranderde toen Soderberghs Sex, Lies and Videotape na Sundance in Cannes de Grand Prix won en een kaskraker werd. De Coen Brothers lieten op Sundance Blood Simple zien, Quentin Tarentino Reservoir Dogs.
Zaakbehartigers van de studio’s kwamen voortaan gráág kijken. Zo groeide Sundance uit tot een prestigieuze filmmanifestatie die zich nu in weinig onderscheidt van andere. De films die er getoond worden, verliezen steeds meer kenmerkende eigenheid en worden open sollicitaties naar een Hollywood-opdracht. Voor sterren is het chic om er gezien te worden, met een trui in de sneeuw is weer wat anders dan in gala op de rode loper, dus lopen ook de paparazzi af en aan. De enige die ze niet kunnen kieken is Redford, die onzichtbaar blijft.
<h5>Klein psychodrama</h5>
In de filmcredits verschijnt zijn naam alleen in de kleine lettertjes. Als regisseur Walter Salles het niet had onthuld, was zijn verantwoordelijkheid voor Diarios de motocicleta – over de jonge Che Guevara – nu nog geheim. Het scenario was ooit op Sundance ontwikkeld tot Redfords persoonlijke favoriet, maar was na zes jaar nog niet gerealiseerd omdat Latijns-Amerikaanse producenten het waagstuk niet aandurfden. Tot Redford er de schouders onder zette. Voor bredere filmverspreiding ging op de kabel het Sundance Channel van start, plannen voor een filmhuisketen kwamen niet van de grond.
Over de acteur Redford viel intussen weinig te melden. Aan de lopende band acteren had hij nooit graag gedaan: volgens hem waren zijn vroege rollen beter geworden als hij meer tijd had gehad om los te komen van een vorige film. De hiaten tussen zijn filmrollen werden steeds groter. Maar de films werden ook steeds banaler. Zijn keuze in filmscenario’s deed vermoeden dat het acteren vooral draaide om handhaving van een status die hem ruimer armslag gaf als regisseur of festivaldirecteur. Grote uitzondering daarop was zijn uitzonderlijk bescheiden en tedere aandeel in Out of Africa, een vrienden­dienst aan Sydney Pollack en Meryl Streep.
Zoals meer acteurs die zuinig zijn met zichzelf, moest hij merken dat zijn publiek niet kon mee-evolueren. Toen hij na vijf jaar afwezigheid in Havana speelde, waren de reacties uitsluitend hoe oud hij ‘opeens’ leek. Zijn dagen als romantisch idool waren geteld. In Indecent Proposal liet hij zich casten als dirty old man nadat Warren Beatty voor die eer had bedankt. De kleffe film werd een hit, wat hem er niet van weerhield zich er later publiekelijk voor te verontschuldigen.
Verbazing dat hij als acteur zo ver bleef van het type films waarvoor hij zich in andere opzichten sterk maakte, verstomde na The Clearing, het regiedebuut van de Neder­lander Pieter Jan Brugge. Brugge had hem uitgedaagd door te poneren dat hij eindelijk de acteur Redford wilde zien, niet de ster. Doorslaggevender bleek dat Helen Mirren was gecast als zijn echtgenote. De als spannende kidnapthriller gepromote film bleek een klein psychodrama dat steunde op dialogen en stilten, met een a-chronologische structuur die als bevreemdend ‘Europees’ werd ervaren.
Als cineast was Redford even karig. Na zijn succesvolle debuut moest acht jaar worden gewacht op zijn tweede film, op elke volgende drie jaar. Langzaam ontstond een merkwaardig, consistent en broos oeuvre, vol heimwee naar een nabij verleden toen idealen nog levensvatbaar leken en niet bij voorbaat gecorrumpeerd werden door cynisch opportunisme. Milagro Beanfield War, A River Runs Through It, The Horse Whisperer en Bagger Vance spelen op het platteland, in onbedorven natuur, maar de scherpe en intelligente Quiz Show over televisie in het New York van de jaren vijftig is ook nostalgisch, naar de toen massale morele verontwaardiging over vervalste quizresultaten. Opvallend is dat hij zijn films laat fotograferen door Europese cameralieden en goeddeels laat spelen door acteurs die niet in de Verenigde Staten zijn geboren en getogen. Als spelleider blijft Redford alert en onsentimenteel in de aandacht voor disfunctionele gezinnen en getroebleerde jongens – Brad Pitt of Matt Damon voor hun doorbraak – die hij veertig jaar geleden zelf kon hebben vertolkt.
<h5>Ideologische gesprekken</h5>
Neveneffect van Redfords neerwaartse succescurve als acteur en regisseur is dat hij weer onomwonden uitkomt voor zijn opinies. Jarenlang meende hij dat zijn status hem ongeloofwaardig maakte; door zijn gehoor werd hij uitsluitend aangesproken op zijn stunts als Sundance of zijn bedscènes met Streisand. Hij spreekt en schrijft met verve over milieu, vrijheid van meningsuiting en het regime-Bush dat Amerika levens en internationale geloofwaardigheid kost. En nu verheft hij na vier jaar pauze zijn stem weer in een film.
<q class="pull-right">Hij spreekt en schrijft met verve over milieu, vrijheid van meningsuiting en het regime-Bush dat Amerika levens en internationale geloofwaardigheid kost.</q>
Lions for Lambs kwam zonder veel ruchtbaarheid snel en goedkoop tot stand, het totale budget kwam niet boven het standaardhonorarium van Tom Cruise. In de film vertolkt Cruise een republikeinse senator met presidentiële ambities die aan de tand wordt gevoeld door de democratische tv-reporter Meryl Streep. Streep vermoedt misleidende voorlichting over de oorlog in Afghanistan. Op hetzelfde moment zijn daar twee militairen gestrand in Taliban-gebied. Ze zijn in dienst getreden door de bezieling van hun universiteitsprofessor. Die professor (Redford) bezint zich op zijn verantwoordelijkheid voor hun lot. Redford is zelf de spreekbuis van zijn film en brengt een WOI-citaat over de moed van soldaten die even groot is als de domheid van hun bevelhebbers. Deze ondankbare opgave houdt hij binnen didactische perken door relativerend tegenspel van de Britse acteur Andrew Garfield die zijn show mag stelen.
Een film die voor tweederde bestaat uit ideologische gesprekken valt of staat bij de spelregie, die het zwaartepunt legt bij het duel Streep-Cruise. Dat Streep haar argumenten meer bezieling en kritische intelligentie geeft dan scenarist Matthew Carnahan erin schreef, mag nauwelijks verrassen, wel dat Cruise aan haar gewaagd is in een rol die toch haaks staat op de politieke invalshoek van de film. De gebruikelijke tics en trucs zijn allemaal aanwezig, maar functioneel en doorzichtig gemaakt als strategie van het personage. De Afghaanse scènes ontkomen niet aan oorlogsfilmclichés compleet met bombastische muziek, maar geven lucht aan de praatscènes die niet uitmonden in eenduidige conclusies.
Op zijn zeventigste richt Redford zich tot een doelgroep van jonge kijkers ‘die niet mogen wegkijken uit afkeer over het gebrek aan moraal bij hun leiders, maar zelf hun bek moeten leren opentrekken’. In Lions for Lambs vertelt Redford niet langer over hoe het vroeger beter was, maar zoomt hij in op de toekomst.