Hij won de verkiezingen afgelopen zondag niet, maar bracht Poetin wel een gevoelige slag toe. In het profiel dat Pieter Waterdrinker vorige week over Navalny schreef komen ook zijn duistere kanten naar voren. ‘Wat is na de corruptie ons grootste probleem?  Inderdaad:  de migranten.’

Vermoedelijk is hij de persoon die Poetin in zijn politieke angstdromen het meest vreest: Aleksei Navalny.

De 37-jarige jurist, anticorruptieblogger en het boegbeeld van de (officieuze) Russische oppositie doet op 8 september een gooi naar het burgemeesterschap van Moskou. Hij daat daarmee de huidige burgemeester Sergej Sobjanin uit. De miljoenenmetropool Moskou heeft een miljardenbudget dat vergelijkbaar is met dat van New York. Alleen al dit feit verschaft de burgemeesterspost de glans van immense macht.

Maar niet daarom zijn deze verkiezingen cruciaal. In wezen neemt Navalny het indirect op tegen zijn politieke aartsvijand Vladimir Poetin en diens coterie van ministers, oligarchen, hoge ambtenaren, gouverneurs, aan de leiband lopende rechters en parlementariërs, gecentreerd rond de pro-Kremlin partij Verenigd Rusland, die hij ervan beschuldigt het laatste bloed uit Rusland weg te zuigen.

Afgelopen juli werd Navalny voor de rechtbank in de provinciestad Kirov tot vijf jaar strafkamp veroordeeld vanwege deelname aan diefstal van een partij timmerhout ter waarde van 400.000 euro. Tijdens een indrukwekkende slotrede voor de rechter verklaarde Navalny nogmaals dat hij onschuldig was, dat hij wist dat hij zou worden veroordeeld, maar dat hij zou blijven vechten om de ‘feodale staat’ die Rusland volgens hem is geworden, en waarin 83 procent van de rijkdommen toebehoort aan een half procent van de bevolking, te vernietigen. Een dag later werd hij – na hevige protesten in Moskou – tot zijn eigen verbijstering uit zijn cel gelaten. Officieel om zijn hoger beroep in vrijheid af te wachten. Officieus omdat het Kremlin geschrokken zou zijn door de plotselinge volkswoede en bovendien verdeeld is over de vraag hoe zich van dit fenomeen met groeiende electorale steun te ontdoen.

De zaak tegen Navalny – daarover bestaat weinig twijfel – is een politiek proces. Hij roept herinneringen op aan de zwartste jaren onder Sovjetdictator Jozef Stalin. De vijf jaar strafkamp met verzwaard regime hangen Navalny nog steeds boven het hoofd. Een definitieve veroordeling zou hem beroven van het recht om ooit nog aan verkiezingen deel te nemen. Waardoor zijn politieke lot, of liever: zijn politieke Waterloo zou zijn bezegeld.

Nooit eerder zag het postcommunistische Rusland een verkiezingscampagne als die van Navalny. Foto: Sergey Ponomarev/HH

Mede daardoor wordt de huidige kiesstrijd dikwijls geportretteerd als een clash tussen twee systemen. Tussen corrupt en niet-corrupt, repressie en vrijheid, kwaad en goed. Maar is de good looking Navalny, getrouwd met een al even aantrekkelijke blonde Russische schoonheid met wie hij twee kinderen heeft, wel een nieuwe Nelson Mandela? Is hij niet een wolf in schaapskleren? En staat Rusland aan de vooravond van nieuwe politieke onrust?

Hipster-baardjes

Moskou, een middag laat in augustus. Bij metrostation Pervomajskaja (de Eerste Mei) zijn een paar honderd mensen op de boulevard samengestroomd. De jurken die sommige bejaarden dragen lijken nog te komen uit de naaiateliers van de sovjeteconomie. Uit de tijd dat de mode door de communistische planners op het ministerie van Gosplan in Moskou even centraal werd geleid als de andere faculteiten van het dagelijkse leven. Maar de USSR bestaat allang niet meer. Om precies te zijn al bijna 22 jaar niet meer. Toen dat cataclysme plaatsvond – de grootste geopolitieke tragedie van de twintigste eeuw, volgens Poetin –, was de atletisch gebouwde jongeman die hier in spijkerbroek met een blauw shirt erover op het podium staat te oreren, vijftien jaar oud. De tieners die eveneens – oordopjes even uit – in groten getale zijn komen opdraven, hadden op dat moment zelfs de luiers nog niet gezien.

‘De laatste jaren heeft Rusland triljarden, hoort uw mij? Triljárden dollars aan olie- en gasinkomsten verdiend!’ dreunt Navalny vanaf het podium. ‘Maar waar is dat geld gebleven? Ik heb uitgerekend dat, als we het bedrag door de bevolking delen, ieder van ons tweeënhalf miljoen roebel zou moeten hebben. Heeft u tweeënhalf miljoen roebel (ruim 60.000 euro, PW) op uw rekening?’

‘Njèèèèèt!’ De bijval van het publiek is compleet.

‘Kan iemand mij één groot bedrijf in Moskou noemen dat de afgelopen dertien jaar met Poetin-dollars is gebouwd?’

‘Vroeger exporteerden we ook olie,’ gaat de onberispelijk geschoren burgemeesterskandidaat in staccatoritme verder. ‘Van de Brezjnev-dollars werden tenminste flats, ziekenhuizen, staatsboerderijen en fabrieken gebouwd. We teren feitelijk nog steeds op de infrastructuur uit de sovjettijd. Kan iemand hier mij één groot bedrijf in Moskou noemen dat de afgelopen dertien jaar met Poetin-dollars is gebouwd? Noemt u mij er alstublieft één!’ Ditmaal is het publiek stil. Ondertussen groeit het aantal omstanders verder. Verderop staan Tadzjiekse straatvegers in oranje hesjes de eerste gele bladeren bijeen te harken, alsof hen dit niet aangaat. ‘Immigranten!’ roept iemand uit het publiek dan.

‘Geduld, zo direct!’ Navalny neemt in de bloedhitte een slok van zijn flesje mineraalwater. ‘Alle onderwerpen komen aan de beurt!’

Het podium is opgebouwd door het leger van tienduizend vrijwilligers waarop het campagneteam van Navalny kan bogen. De veelal jeugdige activisten met hun hipster-baardjes, teenslippers en reïncarnaties van de hotpants dragen een inspirerende vorm van politieke seks uit. Ze delen bij metrostations en op straat krantjes uit met koppen als ‘Niet liegen en niet stelen!’ Voor hen is Navalny het charismatische, slimme, doortastende symbool van de toekomst. Drie keer per dag duikt de boomlange Rus zomaar ergens tussen de miljoenenmenigte in Moskou op om zijn boodschap te verkondigen. Zijn vijf tegenkandidaten blijven voornamelijk thuis. Sobjanin weigert zelfs met hen in debat te gaan. Nooit eerder zag het postcommunistische Rusland een verkiezingscampagne als deze: in westerse, of eigenlijk Amerikaanse stijl.

Ze blijven maar komen

Navalny presenteert zich aan het volk als een doorsnee Moskoviet. Die net zo leeft als degenen die zich hier hebben verzameld en daardoor de problemen kent waarmee ze kampen: slechte huisvesting, explosief stijgende energiekosten, beroerde gezondheidszorg, overvolle wegen. Hij woont met zijn gezin in een driekamerflatje van krap zestig vierkante meter in de arbeiderswijk Marino. En niet zoals de twee dochters van zijn rivaal Sobjanin in appartementen in het centrum van Moskou en Sint-Petersburg van tussen de drie en vier miljoen euro. Een schandaal dat Navalny recentelijk op zijn LiveJournal-blog met minutieus bewijsmateriaal onthulde. Het mogen dan lokale verkiezingen zijn, voortdurend roert Navalny de nationale trom van de endemische corruptie: het handelsmerk waarmee hij vier jaar geleden als klokkenluider in de internetgemeenschap nationale en later internationale roem verwierf. Want iedereen weet: via Moskou wil hij in het Kremlin komen, om Poetin en zijn entourage uiteindelijk met revolutionaire toorn in de gevangenis te smijten.

‘Waar komen drugs vandaan? Het zijn de illegale immigranten die deze troep meenemen’

‘De Moskouse metro wordt binnenkort weer voor zes miljard dollar uitgebreid. En weet u wie de hoofdaannemer is? Gennadi Timchenko, de beste vriend van Poetin! Hij heeft een Fins paspoort, woont in Zwitserland, maar beheert op de achtergrond de Russische olie-industrie. Persoonlijk vermogen: zestien miljard dollar! Hoort u mij? Zestien! Dit is het Rusland van Poetin. Waarin een kilometer metrolijn drie keer duurder is dan in Europa!’

‘Migranten!’ galmt het opnieuw uit het publiek.

Het flesje water gaat wederom naar Navalny’s mond, met de flukse beweging van de fanaat in de sportschool. ‘Maar wat is na de corruptie ons grootste probleem? Inderdaad: de migranten.’ En onder algehele bijval gaat Navalny verder. ‘Ze blijven maar komen, in stromen en stromen: de illegale immigranten uit Centraal-Azië, uit Oezbekistan en Tadzjikistan. Het zijn er miljoenen. Ik ben een gewone Moskoviet, net als u. Ik weet dat vijftig procent van de misdaden wordt gepleegd door buitenlanders…’

‘Hoger, het percentage ligt hoger!’ Twee omaatjes met blauw permanent, die op stoeltjes voor het podium zijn neergezet, komen tot leven.

‘Nee dames, ik heb de cijfers bij de hand. Vijftig procent van de misdaden, de berovingen, de verkrachtingen, worden gepleegd door buitenlanders.’ Dan entameert Navalny de pest van de drugs. ‘We hebben in ons land twee miljoen drugsverslaafden. Waar komen die drugs vandaan? Via een grote Afghaanse narcoticamaffia? Nee, het zijn de illegale immigranten die deze troep meenemen. Om hier te verpatsten. Daarom is mijn oplossing: een algehele visumplicht voor iedereen uit Centraal-Azië en de Kaukasus. Dus deportatie op termijn van alle illegalen. En dan gedoseerd weer toelaten. Maar niet zij uit de achterlijke boerendorpjes, waar ze geen opleiding hebben gehad en alleen maar geloven in de islam. We kunnen Moskou niet vol zetten met moskeeën!’ Navalny’s coming out met betrekking tot de omstreden antihomowet was nogal moeizaam. Vond hij eerder dat gay pride moest worden gehouden in stadions ver buiten de stad, nu wil hij ze wel in Moskou toelaten, zolang er geen ‘bloot en geweld’ aan te pas komt. Hij is categorisch tegen adoptie van kinderen door homoparen.

Foto: Alexander Zemlianicheko/AP/Reporters

Hitler verheerlijken

In de herfst van 2011 bracht Mark Rutte zijn eerste bezoek aan president Vladimir Poetin. Rutte maakte als premier zijn Russische debuut met een delegatie van Nederlandse captains of industry. Om zaken te doen. De toenmalige ambassadeur in Moskou, Ron Keller, had als aftrap van het evenement in het Lotte Hotel een ontmoeting geregeld van Rutte met Russische mensenrechtenactivisten en anticorruptie-experts, onder wie Navalny. Om eventuele Haagse kritiek, als zou Rutte de repressie op tal van terreinen in Rusland niet serieus nemen, voor te zijn. Na afloop van het treffen vertelde Navalny me in de hal van het hotel dat Nederland bij de Russische corruptie een sleutelrol vervult. ‘Uw land heeft een uiterst aantrekkelijk belastingregime voor tal van buitenlandse bedrijven. Ook voor Russische. Ze hebben er hun hoofdkwartieren. Nederland moet niet ons helpen, maar zichzelf. Dat heb ik Rutte ook gezegd. Waarom beschermt uw land de eigen burgers niet tegen de export van corruptie en het witwassen van geld? Want dat is realiteit.’

Navalny noemde als voorbeeld Gunvor International BV, een aan de Amsterdamse Herengracht gevestigd bedrijf dat in het jaar 2009 een omzet had van 45 miljard euro in de handel in olie en petrochemische producten. Opgericht door en mede-eigendom van de genoemde Gennadi Timchenko, de vroegere judomaat van Poetin. In de Volkskrant kwalificeerde Gunvor later de aantijging als niet waar en ‘totale onzin’.

Toen ik het Lotte Hotel verliet, schoot iemand van de krant Izvestia mij aan. Hij zei, nogal geëmotioneerd: ‘Weet u eigenlijk wel met wie jullie minister-president en ook u zojuist hebben gesproken? Jullie in het Westen kunnen dan wel kritiek hebben op president Poetin. Maar hij staat tenminste voor de eenheid van het multi-etnische Rusland. Hij is géén racist! Navalny werd een paar jaar geleden uit de keurige liberale Jabloko-partij gezet, en weet u ook waarom? Omdat hij vroeger meemarcheerde in nationalistische optochten met types die Hitler en Stalin verheerlijken. Dat wilde ik u even zeggen.’

De rebelse blogger Navalny werd het viriele gezicht van de protestacties in Moskou in 2012. Foto: Denis Sinyakov/Reuters

In de wintermaanden na het bezoek van Rutte steeg de ster van Navalny pas echt. Tijdens de marsen en demonstraties op het Moskouse Moerasplein gingen voor het eerst sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 mensen massaal de straat op. Om te protesteren tegen de oneerlijk verlopen verkiezingen, de corruptie, de willekeur van de rechterlijke macht, de stilaan surrealistische verschillen tussen arm en rijk. Was hij voorheen de rebel die op zijn blog systematisch de corruptie in het land blootlegde, nu werd Navalny het viriele gezicht van de Russische protestbeweging. Zijn leus: ‘Stop de partij van de oplichters en dieven!’ werd het programma van het zogeheten witte lintjes-verzet. Rusland beleefde in het voorjaar van 2012 een korte periode van hoop. Het leek erop dat het Kremlin voor sommige van de eisen zou buigen. Maar het bleek schijn. Poetin sloeg genadeloos terug. Het vervolg is bekend: kneveling van mensenrechtenorganisaties en andere ngo’s door ze zichzelf verplicht te laten afficheren als ‘buitenlandse agenten’, arrestaties van leden van de oppositie, de Pussy Riot-zaak, de antihomopropagandawet.

Spectaculaire terugkeer

De Kremlin-getrouwe analist Sergej Markov kent geen twijfels: Navalny is een pion van het Westen die tijdens zijn studie van een half jaar aan Yale University werd gerekruteerd door de Amerikanen en de ‘globale oligarchie’. Doel: in Rusland een omwenteling ontketenen, naar voorbeeld van de Oranje Revolutie in 2004 in Oekraïne. ‘Twintig jaar geleden infecteerde Boris Jeltsin het land met zijn virus, dat leidde tot het einde van de Sovjet-Unie en verpaupering van miljoenen mensen. Maar ik ben ervan overtuigd dat Rusland het Navalny-virus ditmaal kan bestrijden. We beschikken over de juiste antilichamen tegen dit virus dat in speciale westerse laboratoria is ontwikkeld.’ Dit is de taal waaraan je, als je in Rusland woont, gewend raakt.

Poetin zelf weigert intussen halsstarrig de naam van zijn allergrootste criticus in de mond te nemen. Voor de nationale staatsmedia bestaat de oppositionele blogger niet, anders dan als een hypocriete politieke gelukszoeker die zijn verkiezingscampagne met westers geld laat financieren. Die erop uit is het land in politieke en sociale chaos te storten. En bovendien zelf ook boter op zijn hoofd heeft. Zo mag hij anderen dan wel de maat nemen over hun gestolen rijkdom, maar hoe kwam meneer Navalny in 2008, zoals een staats-televisiekanaal pas onthulde, aan de half miljoen dollar die hij wilde investeren in een onroerendgoedfirma in het schilderachtige Montenegro? En door welke criminele elementen, in binnen- en buitenland, wordt hij heimelijk gesteund? De antilichamen van het Kremlin zijn volop actief.

Er is een theorie die zegt dat Navalny’s vrijlating in juli was geregeld op verzoek van burgemeester Sobjanin, omdat die de verkiezingen sowieso zou winnen. Door Navalny het tegen hem te laten opnemen zouden deze het odium van eerlijkheid krijgen. Anderen dichten de vrijlating van Navalny toe aan haviken in het Kremlin die willen voorkomen dat Sobjanin – die steeds vaker wordt genoemd als mogelijke kroonprins van Poetin – al te machtig wordt. Strikt theoretisch kan Poetin tot 2024 als president blijven zitten. Maar er staan in de coulissen van het Kremlin anderen te trappelen om hem op te volgen, zoals de aartsconservatief Sergej Ivanov en de fel patriottistische houwdegen en ex-ambassadeur bij de NAVO Dmitri Rogozin, beiden vicepremier. Zij zouden Navalny willen laten afgaan, om te kunnen zeggen: ‘Ziehier, jullie held Navalny! Met zijn magere paar procent van de stemmen! En dat nog wel in het revolutionaire Moskou!’ Waarna ze hem alsnog, met een gerust hart, voor vijf jaar naar het strafkamp met verzwaard regime kunnen sturen.

19 juli 2013: Navalny omarmt zijn vrouw na zijn plotselinge vrijlating. Foto: Evgeny Feldman/AP/Reporters

Maar het is de vraag of dit laatste scenario zich wel zo makkelijk laat ontrollen. Of de geest niet allang uit de fles is. Het politieke proces tegen hem en Navalny’s spectaculaire terugkeer met de trein uit Kirov op het Jaroslavl Station in Moskou, waar hij door een menigte met bloemen werd ontvangen, lijkt hem geen windeieren te hebben gelegd. De vergelijking met de triomfantelijke aankomst van Vladimir Lenin op het Finlandstation in Petrograd in april 1917, aan de vooravond van de bolsjewistische revolutie, drong zich onmiddellijk op. Zijn populariteit blijf stijgen. Ook landelijk. Campagneleider Leonid Volkov is ervan overtuigd dat Navalny op 8 september zeker een kwart van de stemmen gaat halen, waardoor Sobjanin niet aan de vereiste meerderheid van stemmen komt en een tweede rond nodig is. ‘En die gaat Navalny winnen.’

Maar een zege van Navalny (hoe onwaarschijnlijk ook) zal het Kremlin nooit toestaan. Niet zozeer de uitkomst van de verkiezingen lijkt van belang, alswel wat er daarna met Navalny gaat gebeuren. Voor Stanislav Belkovksi, hoofd van het Instituut voor Nationale Strategie, is een nieuw massaal volksprotest bij handhaving van het vonnis zeer reëel. ‘De situatie is volkomen veranderd. Navalny zal dan voor jaren naar het kamp verdwijnen met een vers mandaat van de kiezer. Dat zal de autoriteiten in grote problemen brengen.’ Hij sluit evenwel niet uit dat de stoomwals van het Kremlin hem verder zal vermorzelen.

Louter kretologie

Toen de krant The Moscow Times vorig jaar oktober in Hotel Baltschug Kempinski zijn twintigjarige verjaardag vierde, kwam ik bij het galadiner toevallig naast Navalny te zitten. De meiden van Pussy Riot waren op dat moment nog maar net verdwenen naar een strafkamp. De zaak van het gestolen hout in Kirov was juist door justitie tegen Navalny in gang gezet. Het was mijn tweede ontmoeting met hem. ‘Ik bereid me op alles voor. Ook op slecht weer,’ sprak Navalny cryptisch. En niet zonder humor voegde hij eraan toe: ‘Dat heb ik wel geleerd toen ik voor mijn werk eens een week in Nederland was: het regende er de gehele tijd. Ik heb vanuit de trein bijna niets gezien…’

‘Zijn standpunt over buitenlanders is zum Kotzen. Maar wat moeten we anders?’

Ik was niet bijster van Navalny onder de indruk. Hij was ongetwijfeld sympathiek, een vulkaan van politieke ambitie, maar hij kwam mij nogal eendimensionaal voor. Zeker geen intellectuele hoogvlieger met een brede visie. Of het moest de brede visie zijn van het nationalisme. Maar nationalisme is eerder nogal smal.

Navalny’s moed staat buiten kijf. Maar mijn eerdere bedenkingen over hem werden de afgelopen weken versterkt bij het volgen van zijn verkiezingskaravaan. Ik vond ze tevens terug bij veel Russen die ik sprak. ‘Ik weet het, ik wéét het,’ bekende een vriendin, docente Duits aan een Hogeschool in Moskou. ‘Eigenlijk heeft Navalny geen programma. Hij bedrijft louter kretologie. En zijn standpunt over buitenlanders is natuurlijk zum Kotzen. Maar wat moeten we anders? Onder Poetin is het politieke landschap niet alleen verdord geraakt, maar totaal verschroeid. Met Navalny bloeit er eindelijk weer iets.’ Nu moet ze de gewetensvraag beantwoorden of een stem voor Navalny – vermomd als Nee tegen Poetin – opweegt tegen de twijfels die ze heeft over zijn eigenlijke agenda, alsook over zijn weinig doorzichtige achterban.

Steun van ondernemers

‘Weinig doorzichtige achterban?’ Op Navalny’s hoofdkwartier in de Ljalin-zijstraat, in het oude centrum van Moskou, kijkt campagnechef Volkov verontwaardigd op. ‘Onze achterban is juist zo transparant als hij maar kan zijn: dat zijn namelijk de mensen die ons financiële donaties hebben gedaan, de vrijwilligers hier, de mensen bij de bijeenkomsten. En de miljoenen Russen die we nog hopen te bereiken!’ Behalve door zijn Amerikaanse stijl wordt de Navalny-campagne gekenmerkt door een tweede noviteit: voor het eerst heeft een groep van 38 ondernemers in de e-commerce-sector het aangedurfd om de ongeschreven rigide wet van Poetin die luidt: ‘Zakenleven, word rijk! Maar onthoud je van iedere vorm politiek!’ te tarten. In een verklaring zegt de groep Navalny te steunen, omdat ze de heerschappij van de wet, een onafhankelijke rechtsmacht en vrije verkiezingen onmisbaar achten voor een duurzame ontwikkeling van het bedrijfsleven. ‘Het is alsof Navalny voor ons naar de gevangenis is gegaan, daarom steunen we hem,’ motiveert een van hen.

De xenofobe taal die populist Navalny uitslaat, maakt hem tot een soort Russische Wilders in sympathieke gezinsverpakking

Deze club internetmiljonairs lijkt, evenals de jeugdige Russen die op het hoofdkwartier actiekrantjes vouwen, nieuwe vrijwilligers werven en mogen verkeren in de dampkring van hun idool, de duistere kanten van Navalny voor lief te nemen. Te negeren. De xenofobe taal die de populist Navalny drie keer per dag – onder het mom van een beter leven – in de Moskouse meute uitslaat, maakt hem tot een soort Russische Wilders in sympathieke gezinsverpakking. Niet een Wilders light, maar een Wilders strong. Met een smile. Zelfs een icoon van progressief intellectueel Rusland als Julia Latinina, commentator bij onder andere het oppositionele radiostation De Echo van Moskou, lijkt hieraan voorbij te gaan. Ze prijst zijn frisse campagne, zijn stijl, zijn durf. ‘Navalny mag dan de slag voor het burgemeesterschap van Moskou gaan verliezen, hij verkeert nu in een uitstekende positie om de oorlog voor Rusland te winnen.’

De bladwijzer bij dit artikel, met daarin de blog van Navalny en een filmpje van de speech die hij na zijn vrijlating gaf, vindt u hier.

Gerelateerd