Amerikanen over Afghanistan
Op 11 september 2001 raakte Henry Crumpton zijn achternaam kwijt. De zuidpunt van Manhattan smeulde nog toen de CIA-veteraan gevraagd werd om het grondgedeelte van de vergeldingsmissie in Afghanistan te leiden. Crumpton koppelde teams van special forces en CIA-agenten behendig aan de Afghaanse oppositie. Zijn motto leende hij van de Britse militair T.E. Lawrence (‘of Arabia’): niet te veel zelf doen, let the Arabs do it. Crumpton leidde een bijna vlekkeloze operatie. In boeken over de Afghanistan-oorlog heet hij sindsdien simpelweg ‘Hank’ en neemt zijn rol als ‘de man die de Taliban verjoeg’ mythische proporties aan.
In 2005 nam Crumpton na twintig jaar afscheid van de inlichtingenwereld met de vier belangrijkste CIA-medailles om zijn nek. Inmiddels is hij antiterreurcoördinator op het ministerie van Buitenlandse Zaken, waar we hem op de dag af vijf jaar na de aanslagen spreken. Op een salontafel van zijn kantoor op de tweede verdieping liggen de kranten van die week. President Bush wil van het Congres meer vrijheid bij het opsluiten en ondervragen van terreurverdachten, terwijl het Hooggerechtshof de regering deze zomer nog opdroeg zich aan de conventies van Genève te houden.
Crumptons diplomatenpak blijkt hem, nauwelijks een jaar na zijn overstap, als gegoten te zitten. ‘We leren telkens weer bij,’ zegt hij op nederige toon. ‘Wat zijn de juridische spelregels voor de omgang met de vijand? Het Hooggerechtshof helpt ons begrijpen waar we wettelijk en moreel staan. Een goede ontwikkeling.’
Crumpton houdt zich niet langer dagelijks met Afghanistan bezig, maar kent het land als geen ander. Met name het zuiden, waar ook de ‘Nederlandse’ provincie Uruzgan ligt. Daar lag de sleutel van het succes van zijn missie, beweert Crumpton. De slag om de provinciehoofdstad Tarin Kowt katapulteerde bovendien de lokale krijgsheer Hamid Karzai als landelijk politicus. ‘Karzai vocht zich met enkele tientallen strijders zuidwaarts vanuit Tarin Kowt richting Kandahar. Daar was de Taliban toen nog de baas. Ze stuitten op een konvooi met Taliban- en Al Qaeda-strijders die juist vanuit Kandahar naar het noorden waren gestuurd. Als Karzai verloren had, dan waren we niet alleen een groot deel van het zuiden kwijt geweest, maar ook de man die hard bezig was zichzelf te positioneren als de belangrijkste politieke leider van Afghanistan. We maakten ons destijds veel zorgen dat de strijd op een burgeroorlog tussen Pashtun en niet-Pashtun zou uitdraaien. Karzai was de man die dat kon voorkomen. De overwinning bij Tarin Kowt was indrukwekkend. Er is nooit zoveel aandacht voor geweest, maar eigenlijk was het de belangrijkste slag van de oorlog. Het begin van de verovering van het zuiden.’ Kort daarna werd Karzai aangesteld als leider van een overgangsregering.
Tegenwind
Vijf jaar later wordt er in het zuiden – met name in Kandahar en Helmand – opnieuw stevig gevochten. Is er zicht op verbetering? De positieve toon in de meeste officiële lezingen verschilt nogal van de waarnemingen van journalisten. De gelouterde Australische oorlogsverslaggever John Martinkus bracht onlangs een bezoek aan Kandahar en Uruzgan. In de krant The Age van 15 september schetst hij een weinig rooskleurig beeld. Veel Afghanen zouden het vertrouwen in de buitenlandse troepen hebben verloren. Vooral de manier waarop Canadese militairen in Kandahar huizen binnenvallen en met gevangenen omgaan, zet kwaad bloed. Lokale gebruiken zouden nauwelijks worden gerespecteerd. In Uruzgan ving Martinkus dezelfde geluiden op: van de bevolking, van politici, van de lokale politie. Volgens Afghaanse mensenrechtenorganisaties dreigen de coalitietroepen het pas gewonnen respect van de zuiderlingen al weer te verspelen. Een typerend incident: Canadese militairen vrezen een zelfmoordaanslag en openen het vuur op een rijdende auto. Twee onschuldige mannen dood, de familie zint op wraak. Het beeld dat oprijst uit de reportage is onmiskenbaar: de Navo-troepen hebben last van tegenwind.
Dat verzuchtte ook de Nederlandse kolonel Vermeij, die de strijd tegen de Taliban in de Defensiekrant typeerde als ‘dweilen met de kraan open’. Vermeij, plaatsvervangend bevelhebber van het ISAF-hoofdkwartier in het zuiden, toonde zich vooral gefrustreerd over het optreden van Pakistan, dat onvoldoende doet om Taliban-strijders tegen te houden aan de grens. Recentelijk tekende de Pakistaanse regering een bestand met pro-Taliban-groeperingen in de grensregio Baloetsjistan. Islamabad zal zijn leger deels uit het onherbergzame gebied terugtrekken. In ruil daarvoor beloven de tribale milities de Taliban ervan te weerhouden de grens over te steken. Maar of dat ook gebeurt, valt moeilijk te controleren. Amerikaanse legerofficieren tonen zich somber, blijkt uit een reportage van Afghanistan-kenner Peter Bergen in de Washington Post van 10 september. Een hoge militair toont zich ‘zeer bezorgd’ over het feit dat milities die de Taliban goed gezind zijn checkpoints aan de grens gaan bemannen. ‘De Taliban: hergegroepeerd en herbewapend’, zette Bergen boven zijn stuk. Hij wijst het veel te lakse Pakistan aan als schuldige.
Geen wederopbouwmissie
Volgens Henry Crumpton heeft Pakistan met ‘Baloetsjistan’ juist een stap in de goede richting gezet, en zullen Pakistan en Afghanistan hun samenwerking intensiveren. Bovendien nadert de winter, waarin de Taliban zich doorgaans betrekkelijk koest houdt. De wereld is te somber over Afghanistan, meent Crumpton. De discussie is vertroebeld. ‘Neem de vraag: opbouwen of vechten. Die kun je niet los van elkaar zien. Nederland voert geen wederopbouwmissie uit maar een counter insurgency-missie. Bij zo’n operatie wordt gevochten, maar ze bestaat voor tachtig procent uit niet-militaire activiteiten. Daarom ging het fout met de Russen, die zagen niet in dat je ook aan infrastructuur, onderwijs en een economie moet werken. Je kan een vijand niet op het slagveld verslaan en dan weer weglopen. Afghanistan heeft een Marshall-plan nodig. En veel geld.’
Dat laatste is voor hem een beproefd recept: als ‘Hank’ reisde hij door Afghanistan met tienduizenden dollars op zak, uit te delen naar believen. Maar in de Washington Post legt Peter Bergen de vinger op de zere plek: waar voor Irak vierendertig miljard dollar aan wederopbouwgeld beschikbaar is, moet Afghanistan – groter in oppervlak én bevolkingsaantal – het met nog geen tien miljard stellen. En terwijl een Afghaanse politieman op maandbasis zeventig dollar verdient, strijkt een Taliban-strijder honderd dollar op. Geen wonder dus dat menig akkerbouwer in de avonduren bijklust als militant.
Achterdeurprobleem
Een dag na het bezoek aan het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken zitten we aan tafel met brigade-generaal Mark Kimmitt van Centcom, het Amerikaanse Centrale Commando van de regio waaronder ook Afghanistan valt. Hij komt graag wat plooien rechtstrijken in een gesprek met Europese journalisten, maar zijn binnenkomer is niet zo handig: ‘Al die discussies in Europa over het sturen van troepen hebben misschien wel een verkeerd signaal afgegeven naar de Taliban.’ Had Nederland zich dan eigenlijk zónder debat in de strijd moeten mengen? ‘Nee, debat is altijd goed,’ haast Kimmitt zich te zeggen. ‘Maar kennelijk raakten de opstandelingen overmoedig. Al Zawahiri (de rechterhand van Bin Laden, EBvR) noemde de Navo-troepen nota bene “tweederangs kruisvaarders”.’
Juist vanwége al die Navo-troepen laaien de gevechten op, legt Kimmitt uit, en dat geeft niet. ‘Neem de provincie Helmand. De Amerikanen zaten daar met tweehonderd man, de Britten zitten er nu met drieduizend. Met zoveel soldaten trap je eerder op ongedierte. Je pookt in een wespennest. Dat moet ook.’
En bij dat poken zouden geen geografische grenzen moeten tellen, benadrukt Kimmitt. Niets liever dan dat Nederlandse militairen óók buiten Uruzgan optreden. ‘Ik ben een groot voorstander van maximale flexibiliteit. Kijk: vroeger hadden we hier warlords, elke provincie had zijn eigen krijgsheer. Welnu: we willen geen Britse krijgsheer in Helmand en een Nederlandse in Uruzgan. Dat zijn kunstmatige grenzen, en de vijand kan daar gebruik van maken.’
Eén misverstand willen de Amerikanen graag rechtzetten: hun land heeft Afghanistan niét verwaarloosd vanwege die urgentere oorlog, Irak. Aan de troepenaantallen heeft het nooit gelegen, weet Crumpton zeker. Ooit dacht hij daar kennelijk heel anders over. Het officiële rapport van de 9/11-commissie beschrijft hoe ‘Hank’ nog vóór de aanslagen aandringt op een intensievere jacht op Al Qaeda in Afghanistan, maar zijn voorstellen worden tot twee keer toe afgewezen. In een recenter boek, The One Percent Doctrine van onderzoeksjournalist Ron Suskind, valt te lezen hoe Hank in november 2001 Bush persoonlijk verzoekt om meer mariniers naar Oost-Afghanistan te sturen, waar Bin Laden zich op dat moment schuilhoudt. Want, benadrukt de CIA-man, Afghanistan heeft een ‘achterdeur-probleem’: je kan zoveel Taliban doden als je wilt, maar via Pakistan vult het reservoir zich vanzelf weer aan. Vijf jaar later klinken dezelfde geluiden. Maar van een frustrerend déjà vu beweert Crumpton geen last te hebben: ‘We voerden destijds felle discussies, maar terugkijken heeft niet zoveel zin. Het gaat om het heden. En failing is not an option.’

Poken in een wespennest