Verslaafd onder de gordel
&#8216;Seks is als elke andere drug. Het leidt tot kapotte levens, zelfs tot de dood.&#8217; Met die bloedstollende woorden opende dokter Drew Pinsky de realityshow Sex Rehab with Dr. Drew. Niet dat een van de deelnemers tijdens de seksdaad bezweek. En met de kapotte levens viel het, dankzij de goede dokter, wel mee. Maar toch, de argeloze kijker die dit najaar al zappend de televisietherapeut tegenkwam, zag zich geconfronteerd met een nieuw fenomeen: een seksueel prikkelend amusementsprogramma gestoken in een therapeutisch jasje. Voyeurisme ten top. Gerechtvaardigd door dokter Drew als het doorbreken van een taboe: het bespreekbaar maken van de schaamte rond seksverslaving. Daarvoor lieten acht B-celebrities zich drie weken opsluiten in een afkickkliniek. De grondregels: geen seks, geen fysiek contact, geen masturbatie en geen porno, dus moesten mobieltjes en computers worden ingeleverd en werd elke koffer geïnspecteerd.
Eenmaal geïsoleerd van de buitenwereld en haar prikkels kon de therapie een aanvang nemen. Die bestond voornamelijk uit groepsgesprekken, met sturende vragen van dokter Drew die een bijna pathologische voorkeur tentoonspreidde voor het oprakelen van traumatische incidenten van seksueel misbruik uit de kinderjaren van de deelnemers.
Maar waaruit bestond de seksverslaving van de acht deelnemers nu precies? De drie mannen toonden verschillende vormen van obsessief gedrag. De jonge professionele surfer dacht de hele dag aan seks. De oudere filmproducent verlummelde zijn dagen met het gluren naar porno op internet. En de drummer had het met drieduizend vrouwen gedaan; de groupies die om hem heen zwermden waren als de coke die een cocaïneverslaafde krijgt aangeboden, zei hij.
Anders lag het bij de vijf vrouwelijke deelnemers. Hun &#8216;verslaving&#8217; was minder evident, waarschijnlijk omdat ze hun geld verdienden als fotomodel, danseres of pornoster. Hun seksualiteit was hun dagelijks brood en hun &#8216;klachten&#8217; lagen vooral in de relationele sfeer &#8211; ze konden geen langdurige relaties opbouwen, gingen vaak vreemd. &#8216;Wat als ik niet seksverslaafd ben?&#8217; vroeg Kendra vertwijfeld aan het einde van de serie (en de therapeutische behandeling). Dr. Drew hoefde haar slechts aan te kijken of ze slikte haar woorden in.
Niet te vermijden
Kendra heeft gelijk. Ze is niet seksverslaafd. Officieel bestaat seksverslaving niet. Onlangs stelde de American Psychiatric Association de verslavingszorgindustrie teleur toen het seksverslaving niet opnam in het concept voor de herziene versie van DSM-V, het beroemde handboek met psychiatrische diagnoses. De DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) heeft wereldwijd invloed op de behandeling van patiënten, de vergoeding van zorgverzekeraars en cultuurbrede opvattingen over wat &#8216;normaal&#8217; en wat &#8216;abnormaal&#8217; gedrag is. Het herschrijven van de bijbel van de psychiatrie is een langdurig en nauwgezet proces (de vorige DSM stamt uit 1994). Voor het eerst kan het publiek reageren op de voorgestelde diagnostische categorieën en criteria (tot 20 april op www.dsm5.org). In 2013 moet DSM-V klaar zijn.
Tot nu toe was er bij verslaving altijd sprake van inname van een middel &#8211; alcohol, drugs, nicotine. Voor het eerst breekt de DSM met die norm door ook dwangmatig gedrag als verslaving in het handboek op te nemen. De eerste &#8211; voorzichtige &#8211; stap van de psychiatrische gemeenschap in die richting is de categorie gokverslaving. Met andere &#8216;gedragsverslavingen&#8217; hadden de experts moeite: internetverslaving, seksverslaving en binge eating (dwangmatig grote hoeveelheden eten) worden wel genoemd, alleen &#8216;er is niet voldoende wetenschappelijk onderzoek&#8217; om deze als &#8216;verslaving&#8217; te classificeren (internetverslaving is in een appendix geplaatst en binge eating is nu een aparte categorie in het hoofdstuk &#8216;eetstoornissen&#8217;.)
Maar zijn de schrijvers van de nieuwe DSM wel helemaal eerlijk? Of speelt ook het feit mee dat seks, eten, en ja, zelfs internet, zo&#8217;n essentieel deel zijn van het menselijk leven dat onthouding, een voorwaarde voor therapeutische behandeling van de verslaving, onmogelijk is? Een gokverslaafde kan het casino mijden, maar een seksverslaafde &#8211; nou ja, u begrijpt het probleem. Als doekje voor het bloeden komt de nieuwe DSM de seksverslavingszorg tegemoet door een nieuwe aandoening te creëren: hyperseksualiteit. Een hyperseksueel persoon is iemand die &#8216;een groot deel van zijn tijd verbruikt aan seksuele fantasieën en behoeften; en in de planning van en het zich bezighouden met seksueel gedrag&#8217;. Het lijkt alsof de DSM seksverslaving beschrijft zonder het woord te gebruiken. Overigens vermeldt DSM-V niet op welke wetenschappelijke studies de aandoening &#8216;hyperseksualiteit&#8217; is gebaseerd.
Compulsief of impulsief?
De term &#8216;seksverslaving&#8217; dook in de wetenschappelijke literatuur voor het eerst op in 1983 met de publicatie Out of the Shadows: Understanding Sexual Addiction van de Amerikaanse psycholoog Patrick Carnes. Dokter Carnes is nog altijd de godfather van de seksverslavingstherapeuten. Hij is de man achter A Gentle Path, het therapeutische programma voor seksverslaafden van de Pine Grove Behavioral Health and Addiction-kliniek in Mississippi, waar golfer Tiger Woods zou zijn behandeld. Carnes definieerde seksverslaving als &#8216;seksueel dwangmatig gedrag dat een normaal leven belemmert en dat stress veroorzaakt voor familie, vrienden, geliefden en de werkomgeving&#8217;. Volgens Carnes leed acht procent van de bevolking aan seksverslaving. Waar hij dat percentage op baseerde, was niet duidelijk. Later zou hij zeggen dat tussen de drie en zes procent van de bevolking seksverslaafd is. Ook deze cijfers zijn niet ondersteund door empirisch onderzoek. Wellicht baseert Carnes zich op zelfrapportage. Tal van therapeuten, waaronder Carnes, hebben een test ontwikkeld waarmee mensen zichzelf kunnen testen op seksverslaving.
Vier jaar na het verschijnen van Carnes&#8217; boek vond de eerste wetenschappelijke conferentie over seksverslaving plaats aan de universiteit van Minnesota. Professionele organisaties van therapeuten die zich specialiseerden in seksverslaving volgden. Daarmee barstte ook de controverse los over hoe het probleem genoemd moest worden. Want was seksverslaving een &#8216;verslaving&#8217; of was het &#8216;compulsief seksueel gedrag&#8217;? Of juist &#8216;impulsief seksueel gedrag&#8217;? Of misschien was het OOCSB, &#8216;Out Of Control Sexual Behavior&#8217;?
Pot olijven
Terwijl de therapeuten ruzieden, organiseerden Amerikanen zichzelf. Zelfhulpgroepen als Sexaholics Anonymous, Sex Addicts Anonymous, Sex and Love Addicts Anonymous en Codependents of Sexual Addiction kwamen in de kelders en bijgebouwen van kerken en buurthuizen bijeen om over hun verslaving te praten volgens de beproefde twaalfstappenmethodiek van Alcoholics Anonymous.
Wat anonieme loodgieters, ambtenaren of ingenieurs aan elkaar vertelden, drong pas tot een groot publiek door toen het gezicht van een filmster aan de nieuwe term seksverslaving werd gekoppeld. Begin jaren negentig kwam het verhaal in de pers dat een overspelige Michael Douglas door zijn vrouw was betrapt. Om zijn huwelijk te redden, zou hij behandeld zijn voor seksverslaving. Douglas zelf ontkende dat hij seksverslaafd was. Hij was inderdaad in een kliniek in Arizona behandeld, maar dat was voor alcohol- en drugsverslaving. De media en het publiek verwarden, volgens Douglas, zijn persoon met de hyperseksuele karakters die hij speelde in films als Fatal Attraction en Basic Instinct.
Hoe dan ook, er was een taboe doorbroken. Andere beroemdheden bevestigden hun seksverslaving. Rob Lowe liet zich opnemen in een kliniek na een seksschandaal toen een videotape opdook van Lowe in bed met twee jonge vrouwen, van wie één minderjarig. David Duchovny, ster van The X-Files, verwarde blijkbaar zichzelf met zijn door seks geobsedeerde karakter in de tv-serie Californication, want ook hij trok zich vrijwillig terug in een kliniek. En dan is er Tiger Woods, de best betaalde atleet ter wereld, die zijn Zweedse echtgenote ontrouw was met een schare vrouwen. Televisietherapeut Drew Pinsky diagnostiseerde Woods op afstand. &#8216;Het lijkt waarschijnlijk dat een seksverslaving deel van het probleem is,&#8217; speculeerde de dokter. Als we de Amerikaanse media moeten geloven, heeft Woods zich inmiddels laten behandelen door de beroemde dokter Carnes in zijn kliniek op het platteland van Mississippi. Noch de kliniek, noch Woods zelf hebben dit bevestigd. In zijn mea culpa vorige maand, live uitgezonden op alle Amerikaanse televisiekanalen, bekende Woods dat hij in therapie was geweest, waar hij had geleerd om zijn &#8216;spirituele leven&#8217; met zijn &#8216;professionele leven in balans&#8217; te brengen. De term &#8216;seksverslaving&#8217; gebruikte hij niet, de media noemden het &#8216;hypocriet.&#8217;
Maar wat is er &#8216;ziek&#8217; aan het gedrag van Woods? Als hij niet door zijn vrouw was betrapt, zou Woods zelf zijn seksuele escapades dan als een &#8216;verslaving&#8217; hebben ervaren? Was Woods niet gewoon een opportunist die van zijn status als wereldberoemde golfer gebruikmaakte? En had de publieke verontwaardiging over zijn gedrag niet alles te maken met het feit dat hij getrouwd is en vader van twee kinderen?
Gelijktijdig met Woods&#8217; beweerde seksverslaving verscheen Star, een biografie over filmster Warren Beatty. Beatty (72) was decennialang Hollywoods beroemdste don juan. Hij was de superman van verleiding, had relaties met onder anderen Julie Christie, Natalie Wood, Diane Keaton en Michelle Phillips. &#8216;Vrouwen,&#8217; zei Beatty, &#8216;zijn net een pot olijven. Je kan er één eten en de deksel erop doen, of je kan ze allemaal opeten.&#8217; Blijkbaar at Beatty de pot leeg. Peter Biskind, de schrijver van Star en een gerespecteerde filmjournalist en redacteur van het tijdschrift Vanity Fair, rekende uit dat Beatty met 12.775 vrouwen had geslapen. Biskind baseert deze bijna onmenselijke prestatie op wat de filmster hem vertelde. Beatty kon niet in slaap vallen zonder seks, &#8216;het was routine, net als het flossen van zijn tanden&#8217;. Vijfendertig jaar vrijgezel, kortstondige relaties, onenightstands, soms meerdere vrouwen in bed, en de optelsom valt hoog uit. Beatty&#8217;s hoogtijdagen als de &#8216;playboy van de westerse wereld&#8217; (Diane Keatons koosnaam voor haar lover) waren de jaren zestig en zeventig. Niemand die Beatty toen seksverslaafd noemde. Tegen de tijd dat zijn libido als &#8216;ziek&#8217; zou kunnen worden gekenmerkt, was Beatty getrouwd en vader van vier kinderen.
Weinig vrouwen
Therapeuten zeggen dat seksverslaving niet gedefinieerd moet worden door de frequentie van seksuele relaties, maar dat het bepaald wordt door hoe seks wordt gebruikt. Seksverslaafden gebruiken seks om hun psychische pijn te verlichten, niet om van seks te genieten, of als uiting van liefde of intimiteit. Seksverslavingstherapeuten beroepen zich ook steeds vaker op wetenschappelijk neurologisch onderzoek. Benoit Denizet-Lewis, een Amerikaanse journalist, schrijver van verschillende boeken over verslaving en zelf seksverslaafd, gelooft dat het een kwestie van tijd &#8211; en wetenschappelijk onderzoek &#8211; is voor seksverslaving door wetenschappers als een ziekte wordt aanvaard. &#8216;Het heeft ook heel lang geduurd voor alcoholisme als een verslaving werd erkend.&#8217;
Het idee voor een neurologische definitie van seksverslaving is dat seks neurotransmitters zoals dopamine in de hersenen aanmaakt en een kortstondige high veroorzaakt, zoals drugs dat doen. Daarom zou seksverslaving een chemische verslaving zijn. Maar hoewel dopamine en serotonine een rol spelen in ons seksueel functioneren, is het geenszins duidelijk of er een relatie is met verslaving. En de wetenschappelijke studies naar de neurologische basis van seksverslaving staan pas in de kinderschoenen.
Als er een neurologische verklaring voor seksverslaving zou kunnen worden gevonden, dan zou dat wellicht ook een van de meest mysterieuze aspecten van de verslaving kunnen oplossen: het feit dat zo weinig vrouwen seksverslaafd zijn. Zelfs met de zeer beperkte zelfrapportage van verslaving is het opmerkelijk dat vrouwen niet lijden aan dit ziektebeeld. Misschien is dit het gevolg van de grotere schaamte rond dit probleem voor vrouwen, suggereert de lectuur van de zelfhulpgroepen. Of misschien is het omdat wat &#8216;tussen de oren zit&#8217; bij mannen anders is dan bij vrouwen. Hoe dan ook, het is een kwestie waar de seksverslavingszorgindustrie geen verklaring voor heeft. Toen rond 2000 cyberseks als een verslaving werd ontdekt &#8211; volgens therapeuten veroorzaakte internet een &#8216;explosie van seksverslaving&#8217; &#8211; werden ook vrouwen als potentiële verslaafden aangemerkt. Op een conferentie van de National Council on Sexual Addiction and Compulsivity was de verslaving van vrouwen aan cyberseks een hot topic. Vrouwen waren zeker zo actief als mannen op zoek naar seks op internet, al waren vrouwen meer geïnteresseerd in sekschatrooms dan in het bekijken van pornografische beelden. Sinds die kortstondige opleving over de gelijkheid van de seksen is er weinig meer vernomen over vrouwelijke seksverslaafden.
Opmerkelijk. Historisch zijn seksuele &#8216;ziektes&#8217; bijna altijd geassocieerd met vrouwen. Nu zijn mannen &#8216;verslaafd&#8217;, zijn mannen &#8216;ziek.&#8217; Is seksverslaving het symptoom van een culturele omslag?
Seksverslaving in Nederland
Toen Gertjan van Zessen in 1984 als jonge psycholoog betrokken raakte bij onderzoek naar aids, stuitte hij meteen op het probleem van homoseksuele mannen die heel veel seks hadden en niet in staat waren dat te veranderen. &#8216;We zagen toen voor het eerst het dwangmatige karakter ervan,&#8217; zegt hij. &#8216;Een folder uitdelen over veilig vrijen was niet voldoende.&#8217; Dat was de geboorte van de term seksverslaving in Nederland.
Van Zessen houdt zich nu ruim vijfentwintig jaar met dit onderwerp bezig en zijn zienswijze wordt door de Nederlandse seksuologie als toonaangevend gezien. Seksverslaving volgens zijn definitie is dwangmatig seksueel gedrag dat normaal functioneren in de weg staat en dat niet te stoppen is, ondanks grote negatieve consequenties. De meest voorkomende varianten zijn verslaving aan internetporno, excessief masturberen en verregaande promiscuïteit. Uit de laatste gegevens van de Rutgers Nisso Groep blijkt dat 2,3 procent van de mannen en 0,5 procent van de vrouwen er last van heeft. Dat het vooral onder mannen voorkomt, zou te maken hebben met verschillen in de hormoonhuishouding.
Net als andere verslavingen is die aan seks volgens Van Zessen een manier om innerlijke leegte te vullen en een verveelde rusteloosheid te dempen. Daarin verschilt zijn opvatting met die van de twaalfstappenprogramma&#8217;s die in Nederlandse privéklinieken worden aangeboden, en die het seksuele verlangen zelf als bron van het probleem zien. Het slag mannen dat Van Zessen in zijn spreekkamer treft, komt over het algemeen uit koude gezinnen waar weinig belangstelling was voor de eigenheid van het kind, waardoor delen van diens persoonlijkheid ongezien zijn gebleven. De mannen konden vanwege hun sociale onhandigheid in de puberteit lastig aansluiting vinden bij meisjes, zijn daardoor niet in staat geweest spelenderwijs seks samen met anderen te ontdekken, en deden dan vaak tegen hun twintigste alles in één keer. Wat mogelijk een niet al te beste ervaring was.
Hannie van Rijsingen, een andere Nederlandse specialist in seksverslaving, noemt als hedendaagse complicerende factor ook de toegankelijkheid van porno waardoor de zogenoemde eenzame jonge trekkers een eendimensionaal beeld van erotiek krijgen dat ze later lastig met de realiteit kunnen rijmen. Met genieten heeft een seksverslaving weinig te maken. Lust is juist omgeven door onzekerheid, onveiligheid en schaamte.
Waarom de van liefde losgezongen manier van seks beleven een dwangmatigheid wordt, weten de seksuologen niet. Onderzoek naar seksverslaving staat hier nog in de kinderschoenen. Van Zessen: &#8216;Als je een slecht zelfbeeld hebt, ga je daarbij passend gedrag vertonen. Iemand die met zijn gezin een leuk weekend heeft gehad, moet aan het eind ervan toch even achter het scherm om de balans te herstellen, of naar een prostituee.&#8217; Dat het aantal seksverslaafden groeit, komt vooral omdat &#8216;porno als vormgever van die leegte&#8217; door het internet zo toegankelijk is geworden.
Van Zessen laat antidepressiva voorschrijven omdat zijn cliënten vaak depressieve klachten hebben, en omdat die de seksuele onrust doen afnemen. Hij verdiept zich niet uitgebreid in de oorzaak van het soort seksuele prikkels dat zijn cliënten zoeken, maar hanteert een gedragsmatige aanpak met de nadruk op &#8216;egoversterkende activiteiten&#8217;. Als je de leegte vult, is de gedachte, verdwijnt de noodzaak van de verslaving . Dit behelst een traject van constructieve taakjes &#8211; kinderen meenemen naar de film, administratie op orde brengen, hardlopen &#8211; die de zelfwaardering doen toenemen en dus uiteindelijk gelukkiger maken. Van Zessen noemt deze klaarblijkelijk succesvolle methode &#8216;de systematiek van de kleine goede daad&#8217;.
Annemiek Leclaire