Het belang van die vreselijke radiostilte tijdens de formatie

Heel oude journalisten mijmeren achter de geraniums nog weleens over de grote transparantie van kabinetsformaties in de jaren zeventig, de tijd dat informateur Piet Steenkamp als allereerste in de geschiedenis een persconferentie gaf, de adviezen van de fractievoorzitters openbaar werden gemaakt en de formatie van het tweede kabinet-Den Uyl zo’n beetje letterlijk op straat plaatsvond. Ik ben zelf nog getuige geweest van nachtelijke sessies in het Bel Air hotel tegenover het Catshuis waar de onderhandelaars Dries Van Agt en Ed van Thijn elkaar in de haren vlogen met de journalisten in een kringetje om hen heen.

Het vervelende was: doordat alles op straat lag, kwam het tweede kabinet-Den Uyl nooit tot stand. Dus werd in Den Haag al snel een eind gemaakt aan de korte zomer van de anarchie. Begin jaren tachtig trad Lubbers I aan, het no nonsense-kabinet van managers en bankiers die Nederland eens flink op de schop gingen nemen. De informateur – de weinig spraakzame staatsraad Willem Scholten – sloot de fractieleden die mee onderhandelden voor alle zekerheid in het ministerie van Economische Zaken op. Eigenlijk had hij ze het liefst in de Haagse Julianakazerne willen gijzelen maar dat ging de fractieleiders net iets te ver. In elk geval was van lekken naar de pers geen sprake meer.

Blackberry’s en spindoctors

Sinds Willem Scholten is het ach en wee geroep over de geheimzinnigheid en geslotenheid van de kabinetsformatie bij de Haagse journalisten niet meer van de lucht geweest. Altijd liepen ze op tegen die vreselijke uitdrukking: er heerst nu radiostilte. Alleen bij de formatie van het tweede paarse kabinet in 1998 gaven de onderhandelaars Wallage (PvdA), Bolkestein (VVD) en De Graaf (D66) met enige regelmaat een briefing in de Noenzaal van de Eerste Kamer maar ik herinner me dat de journalisten vonden dat ze eigenlijk niets te melden hadden. De openheid kwam terug toen CDA’er Jan Peter Balkenende en PvdA’er Wouter Bos in 2003 onderhandelingen met elkaar voerden. Het CDA wou eigenlijk niet en probeerde de PvdA beentje te lichten door zoveel mogelijk vertrouwelijke informatie aan de pers toe te spelen. De christendemocraten bedienden zich daarbij van een nieuwe uitvinding: de BlackBerry. Wat de ene CDA’er aan tafel hoorde, bazuinde de ander meteen rond in Nieuwspoort en op de caféterrasjes aan het Plein. De PvdA, die nog niet over een BlackBerry beschikte, had beteuterd het nakijken.

Net als de woordvoerder van de informateurs Piet Hein Donner en Frans Leijnse, RVD-chef Gerard van der Wulp. Tijdens zijn briefings in Nieuwspoort bleken de journalisten exact op de hoogte van alle aanvaringen en ruzietjes aan de onderhandelingstafel. Ik zal zijn verbaasde gezicht niet snel vergeten. ‘Het CDA heeft de formatie naar de klote gespind,’ zei een van de betrokkenen later tegen me. Het kabinet Balkenende-Bos kwam er dan ook niet. Vier jaar later wel maar een gelukkig huwelijk zou het nooit worden.

Ironisch genoeg is een van de CDA-fluisteraars uit 2003, Stephan Schrover, nu zelf directeur-generaal van de Rijksvoorlichtingsdienst. Zijn partijgenoot Jack de Vries bracht het tot staatssecretaris van Defensie maar moest aftreden vanwege een buitenechtelijke relatie met zijn adjudant Melissa.

Het was de formatie die de geschiedenis inging als ‘het potje kwartetten onder leiding van Wouter Bos’

Mark Rutte wilde geen tweede Balkenende of Bos worden. Hij pakte het in 2010 en 2012 anders aan. De spindoctors en mannetjesmakers werden door hem de laan uitgestuurd. De formatie zat voortaan weer potdicht. ‘Waarom gaat u niet gewoon een paar maanden met vakantie?’ suggereerde een stralende Rutte in 2010 aan de wachtende journalisten. Twee jaar later – Rutte onderhandelde niet met CDA en PVV maar met de PvdA – was de geheimzinnigheid nog veel groter. De informateurs Wouter Bos en Henk Kamp sloten zich met de onderhandelaars Rutte, Blok, Samsom en Dijsselbloem op in de Stadhouderskamer aan het Binnenhof. Zelfs hun fractiegenoten kregen bijna geen informatie, zodat niets naar buiten kon lekken. In sneltreinvaart werden compromissen gesloten: de VVD kreeg 50 miljard bezuinigingen en continuering van de marktwerking in de zorg, de PvdA een nivellerend inkomensbeleid. De VVD de strafbaarstelling van illegaliteit, de PvdA het kinderpardon. Het was de formatie die de geschiedenis inging als ‘het potje kwartetten onder leiding van Wouter Bos’. De sociaaldemocraten hadden te laat door dat hun achterban het offeren van linkse standpunten aan de samenwerking met de liberalen niet accepteerde.

Al drie maanden na het aantreden van Rutte II begon de PvdA te kelderen in de peilingen, een vrije val waar nooit meer een eind aan is gekomen. Reden waarom bij de gesprekken die VVD, CDA, D66 en GroenLinks de afgelopen weken voerden geen haast werd gemaakt. Bovendien werden de Kamerfracties van de betrokken partijen veel beter op de hoogte gehouden dan in 2012.

Maar de pers werd opnieuw met een radiostilte geconfronteerd en de Haagse journalisten klaagden daar steen en been over. Begrijpelijk want het is niet leuk om maandenlang voor een dichte deur te staan. Alleen: als je de radiostilte niet in acht neemt, komt er ook geen kabinet.