Literaire kroniek: Wat we nodig hebben in deze haastige wereld is een vrije innerlijke ruimte

Een paar maanden na de uitbraak van het coronavirus schreef de Amerikaanse filosofe Zena Hitz dat ze wel alles zou willen geven ‘om nu in staat te zijn me totaal te verliezen in denken.’ Haar boek Lost in Thought, The Hidden Pleasures of an Intellectual Life stond op het punt van verschijnen. Het had haar te hulp moeten schieten want ze pleit daarin voor de aanwezigheid van ‘een innerlijke ruimte’ waarin je je in gedachten kunt terugtrekken: even met je rug naar de wereld.

In mei lukte haar dat niet meer. Het virus maakte haar zo onzeker over vandaag en morgen dat ze voortdurend afgeleid werd. Om ‘to the inner depths’ te geraken had ze de toestand waarin ze zich bevond moeten accepteren, maar dat ‘geschenk van genade’ was haar niet gegeven. Hitz leefde en ademde onzekerheid.

verborgen genoegens van een intellectueel

Wanneer het zo over ‘innerlijke diepte’ gaat, is het goed wakker te blijven en te zien of die diepte niet in een oceaan van vage praatjes uitmondt. Hitz houdt zich uiteindelijk vast, maar zoekt wel de randen van de afgrond van het navelstaren op. De ondertitel van Lost in Thought, ‘The Hidden Pleasures of an Intellectual Life’, zorgt al voor een hindernis. De verborgen genoegens van een intellectueel bestaan kunnen nooit al te groot zijn, behalve als je onder ‘intellectueel’ iets anders verstaat dan doorgaans.

Wat een intellectueel ook is, het is tenminste iemand die met zijn neus in de werkelijkheid zit, daar is hij/zij intellectueel voor. Daar gaat het niet bepaald plezierig toe als we alleen maar denken aan het dagelijkse optreden van Donald Trump, de vluchtelingencrisis, de oorlog in Syrië en de aanhoudende protesten in Belarus.

Er zijn natuurlijk allerlei soorten intellectuelen: academici, journalisten, schrijvers, politicologen. Maar om deze ‘praktische’ intellectuelen gaat het Hitz niet. De ‘instrumentele’ kant van het intellectuele leven heeft ze achter zich gelaten nadat ze aan verschillende universiteiten in Amerika als filosofe en classica hoogleraar is geweest.

Het anonieme lesgeven en het publiceren om het publiceren is voor Hitz ‘muf’ en levenloos geworden.

Tegen een riant salaris heeft ze daar tegenover volle zalen brokjes voorgekookte kennis opgelepeld, zegt ze. Dat anonieme lesgeven ging haar te veel botsen met het vrijwilligerswerk dat ze erbij deed. Dat was echt werk, van persoon tot persoon.

Nadat ze ook in verschillende ‘gemeenschappen’ in Canada en Zwitserland heeft geleefd is ze nu hoogleraar aan het St. John’s College in Annapolis in de staat Maryland. Dat is het college waar ze ooit zelf op heeft gezeten en als student aangetrokken werd door het persoonlijke contact en levendige manier waarop gezamenlijk met ideeën om werd omgegaan. ‘Ze wisten daar wie ik was, en ik wist wie zij waren.’

belang van de intrinsieke waarde

Hitz is onder ‘intellectueel leven’ iets anders gaan verstaan. Het anonieme lesgeven en het publiceren om het publiceren aan de universiteit is uit het zicht verdwenen. Dat is voor haar ‘muf’ en levenloos geworden.

Het intellectuele leven moet ‘from the grassroots’ vernieuwd worden. Er moet weer belang gehecht worden aan de intrinsieke waarde van iets, zoals de intrinsieke waarde van leren en het opdoen van kennis, los van wat het oplevert. Alles moet weer gedaan kunnen worden ‘for its own sake’, om zichzelfs wil, niet voor de winst, de eer of de status.

Zoals in de roman Martin Eden van Jack London, waarin de held, een jongen uit de arbeidersklasse, in het huis van een rijke man kennis maakt met zijn verzameling boeken en een aantrekkelijke jonge vrouw. Hij wordt op allebei verliefd en ontpopt zich tot een briljante kritische jongen die al snel uitstijgt boven de conventioneel geschoolde klasse waarin hij te gast is. Hier ontbot vanaf de grond een wilde intelligentie, die alleen nog moet oppassen niet arrogant te worden.

Hitz heeft het nadrukkelijk over jezelf beschermen, je niet laten verleiden door de eisende wereld.

Niet minder interessant is de figuur van Renée, de stuurse en onaantrekkelijke conciërge van het luxe appartementengebouw in de film The Hedgehog van Mona Achache uit 2009. Ze trekt zich ’s avonds terug in haar kamer, waar het vol staat met boeken, en waar nooit iemand anders komt. Ze heeft alles gelezen. Ze heeft een geheime ‘intelligentie’ met een verborgen innerlijke ruimte. Op haar en haar kennis wordt een deftige nieuwe bewoner verliefd.

innerlijke roerselen

Dat vanaf de grond vernieuwen van het intellectuele leven houdt ‘het cultiveren van het innerlijk leven’ in. Dat zou nodig zijn omdat het innerlijk te veel in beslag is genomen door talloze afleidingen. De afleiding is dominant geworden, zodat niets meer op zichzelf staat, altijd in dienst van iets anders staat.

Hitz heeft het nadrukkelijk over ascetisme, jezelf beschermen, je niet laten verleiden door de eisende wereld. Je in jezelf terugtrekken, in je eigen wereld leven, is op de rand van het zelfgenoegzame navelstaren, maar Hitz weet daar toch net buiten te blijven. Ze geeft ook sterke voorbeelden van een vruchtbaar soort ascetisme.

De Amerikaanse dichter Wallace Stevens was als directeur van een verzekeringsmaatschappij dagelijks bezig met heel andere zaken dan het schrijven van sublieme dichtregels. Maar tussen alles door creëerde hij er een mentale ruimte voor. Hij kon overal gedichten schrijven.

In de innerlijke ruimte gaat het niet om de actualiteit, maar worden de fundamentele vragen gesteld.

Een ander voorbeeld van vruchtbare wereldvreemdheid: de presocratische denker Thales van Milete was het prototype van de in gedachten verzonken filosoof. Helemaal in beslag genomen door zijn innerlijke roerselen hield hij zijn blik ondertussen gericht op de sterren en viel in een kuil. Hilariteit bij de toekijkende meisjes. Maar Thales kocht ineens alle olijfpersen op omdat zijn astronomische kennis hem had verteld dat er een record olijfoogst op komst was. Hij maakte een fortuin.

onbedoezeld door onderworpenheid

Het ‘intellectuele leven’ van Hitz staat ver af van theorieën, stromingen, ideeën, hypothesen, structuren, ideologieën. Het is levenskennis en niet echt zwaar intellectueel wanneer het gaat om de ‘innerlijke vrije ruimte’ waarin de menselijke waardigheid wordt gekoesterd, onbezoedeld door onderworpenheid, compromissen of concessies. Waar het geweten wordt vrijgehouden van bedenkelijke handeltjes. Waar je inzicht en begrip op kunt doen. Waarin je je kunt terugtrekken uit de controversen om je heen. Waarin je, vanwege de gecreëerde afstand, een bredere kijk op alles kunt krijgen. Waarin de intellectuele deugden bedachtzaamheid, wijsheid en begrip worden beschermd. Waarin het morele bestaan vormgegeven kan worden.

Het is de plaats voor ‘echte reflectie.’ In die innerlijke ruimte gaat het niet om de actualiteit, maar worden de, wat Hitz noemt, fundamentele vragen gesteld: waaruit bestaat geluk, wat is de oorsprong van het universum? Zijn wij deel van de natuur? Is een echte gemeenschap mogelijk? Dit speelt zich af aan gene zijde van de actualiteit, de politiek en het sociale leven.

Dit intellectuele leven van Zena Hitz gaat terug naar de basis, terug naar de kern, niet overwoekerd door de wereld, door grote doelen, ambitie, eerzucht en competitie. Het is dus juist niet intellectueel: er wordt niet met theorieën geschermd, niet met opvattingen, oordelen of meningen. Het is de literatuur waaruit ze haar voorbeelden haalt, niet uit het handboek sociologie. Het is de bedoeling dat de ‘ware waarde’ weer wordt gezien, de intrinsieke waarde. Dat er geleerd wordt om het genoegen van het leren en willen weten zelf: ‘Something in us wants to learn for its own sake.’

vrijplaats voor reflectie

Zena Hitz begeeft zich op glad ijs én op vruchtbare grond. Glad ijs omdat de levensvragen die ze in haar innerlijke ruimte stelt niet geholpen zijn met het dikke woord ‘intellectueel’. De charme is nu juist dat in die innerlijke ruimte in de beste traditie amateuristisch wordt gedacht, met de handen zogezegd. Glad ijs is ook dat dit intellectuele leven uiteindelijk moet uitmonden in ‘our fuller humanity.’ Dat is altijd een gewaagde claim.

Alleszins vruchtbaar is dat Hitz de ‘innerlijke ruimte’ een vaste plaats geeft in het menselijk lichaam, als locatie waarin de reflecties plaatsvinden en waarin alles onbezwaard onder de loep genomen kan worden. Het is een soort vrijplaats.

Ook interessant is dat Hitz een personage uit de Napolitaanse romans van Elena Ferrante heeft uitgekozen als iemand die in het bezit is van een authentiek soort intelligentie, een tot niets dienende snuggerheid en gevoeligheid waar iedereen in het geheim jaloers op is, een onbelaste, bijna zorgeloze scherpzinnigheid. Terwijl deze Lila, anders dan haar vriendin Lenù, nu juist niet heeft gestudeerd en bij wie het lijkt alsof alle kennis en inzicht is komen aanwaaien. Bij haar is het vrije spel van de intelligentie en verbeelding aan het werk, wat maakt dat zij regelmatig lost in thought is.