Kapitalisme werkt niet op de automatische piloot, maar het wérkt wel, zegt deze econoom

Hij is fine, zegt hij ietwat bruusk op een gestelde beleefdheidsvraag, maar ook heel druk, dus of we to the point kunnen komen (wat overigens niet betekent dat hij dan niet tóch uitgebreid de tijd neemt om te antwoorden). Paul Collier is een internationaal vermaard ontwikkelingseconoom. Hij werkte jarenlang als directeur bij de Wereldbank, is daar nu nog altijd adviseur – ook bij het IMF trouwens – en schreef ruim tien jaar geleden het veelgeprezen The Bottom Billion, over hoe de allerarmsten in de wereld in de steek werden gelaten door reguliere ontwikkelingshulp. Hij is als hoogleraar economie verbonden aan Oxford, schrijft voor media als The New Statesman en The Washington Post en werd een paar jaar geleden geridderd voor zijn invloed op het beleid in Afrika.

The Future of Capitalism is een politiek-filosofisch pamflet, een pleidooi voor gedeelde waarden, met een snufje patriottisme en soms een cultureel-conservatief sausje.

Collier is de zoon van een slager, geboren en opgegroeid in het Noord-Engelse Sheffield, wat tegenwoordig – zijn woorden – the emblematic broken city is. Hij ging naar Oxford, en in het postcodegebied waar hij nu woont bevinden zich de duurste huizen van het land, maar zijn nichtje, geboren op dezelfde dag als hij in net zo laag opgeleid gezin, bleef als tienermoeder achter zonder kansen, terwijl die van hem steeds verder toenamen.

Die schrijnende ongelijkheid lag aan de basis van zijn woede, waaraan vorig jaar The Future of Capitalism ontsproot. Een boek waarin hij weliswaar aanbevelingen doet voor een betere economie (meer regulering, meer ethiek aan de top) maar dat toch eerder een politiek-filosofisch dan een economisch pamflet is, een pleidooi voor gedeelde waarden, met een snufje patriottisme en soms een cultureel-conservatief sausje. Bill Gates bleek fan, net als de Financial Times. Het boek kreeg ook kritiek: Collier gelooft in de toekomst van het politieke midden, maar verkiezingsuitslagen wijzen al jaren een andere kant uit.

Geen eeuwig utopie

The Future of Capitalism is ook een persoonlijk boek, waarin hij verhaalt over de dochters van zijn nichtje, die op hun beurt ook tienermoeders werden, terwijl zíjn dochter als tiener werd toegelaten tot een van de meest prestigieuze scholen in het land. ‘Once started,’ schrijft hij, ‘divergence has it’s own dynamic.’

‘Goed, ja, ik ben dus een pragmatist, en dat betekent trouwens niet dat je gewoon maar een beetje wat aanklooit.’

 Uw pleit voor pragmatisme. Best controversieel, in deze tijd.
‘Vind je dat zelf ook niet een sad, sad, statement? Ik bedoel, wat zegt dat over de tijd waarin we leven? Kijk naar mijn eigen land, in de ban van dogmatici en populisten. A horrible fate.’ 

‘Goed, ja, ik ben dus een pragmatist, en dat betekent trouwens niet dat je gewoon maar een beetje wat aanklooit. Er is geen bijbel die je vertelt hoe je voor altijd in een soort utopie komt, en er is trouwens ook geen eeuwig utopie. Er is alleen het nu, en hoe je nu dingen oplost. Dat doe je door het bestuderen van de context, en je accepteert dat je oplossingen niet voor eeuwig zijn, maar misschien twintig jaar goed zullen blijven, voordat een en ander weer ontspoort. Zoals nu, dus.’

‘Ook kapitalisten hebben ethisch besef, en gewoonweg pragmatisch beleid kan een hoop problemen verhelpen.’

Bepaalde denkers denken dat het systeem niet meer te repareren is. U zegt: het is alleen ontspoort.
‘Ja, soms raakt kapitalisme van het pad af, kijk maar naar de geschiedenis; we kennen drie van dat soort gevallen. De eerste grote ontsporing was in 1840, in het gebied waar ik vandaan kom: het hart van de industriële revolutie. De meest welvarende stad in Europa was destijds Bradford, vlakbij Leeds. De samenklontering van mensen en fabrieken produceerde een gezondheidsramp van jewelste, er was geen riool bijvoorbeeld, en als je daar geen beleid op voert, dan sterven mensen als vliegen. Op een gegeven moment was de levensverwachting negentien jaar.’

‘Publieke én private investeringen in riolering, in huisvesting, verhielpen de ramp. Een plaatselijke industrieel, Titus Salt, gaf het grootste deel van zijn fortuin weg om een heel nieuw soort stad te bouwen voor de arbeiders. Ik bedoel maar: ook kapitalisten hebben ethisch besef, en gewoonweg pragmatisch beleid kan een hoop problemen verhelpen. Net als de beleidsingrepen na de crisis van de jaren dertig – de tweede ontsporing. Totaal verschillend van de eerste, dat was een gezondheidsheidscrisis, de tweede was er een van massawerkloosheid.’

En nu?
‘Nu zien we weer iets nieuws: een steeds groter wordende kloof tussen stad en platteland,  en tussen mensen die niet gestudeerd hebben en kosmopolitische hoogopgeleiden, zoals jij en ik, skilled metropolitans noem ik ze, mensen die zich hebben losgemaakt van een gezamenlijke identiteit. Ze zien de provinciale klasse als een last. “Shackled to a corpse” (vastgeketend aan een lijk, red.), noemde Janan Ghanesh dat in de Financial Times. Vreselijke uitspraak.’ 

‘Het kapitalisme is het enige systeem dat heeft laten zien dat het de levensstandaard voor grote groepen mensen kan verbeteren.’

U schrijft: er is niets intrinsiek smerigs aan kapitalisme. In uw eigen land zijn er nogal wat mensen – niet in de laatste plaats jongeren – die daar heel anders over denken.
‘Als je mensen vraagt: is kapitalisme iets goeds of niet, dan zal in China de meerderheid zeggen: ja, prima systeem. En in Amerika zeggen ze: nee, vreselijk. Dat laat wel zien hoe topsy-turvy de wereld inmiddels is. Maar het kapitalisme is het enige systeem dat heeft laten zien dat het de levensstandaard voor grote groepen mensen kan verbeteren.’

‘Alleen: het werkt niet op de automatische piloot, dat is het hem nou juist. De dogmatici op rechts denken dat het wél op de automatische piloot werkt, en de linkse ideologen geloven überhaupt niet dat het werkt. Als je werkelijk dat laatste gelooft, dan heb je in de na-oorlogse periode oogkleppen op gehad. En als je het eerste idee aanhangt, dan ben je de laatste veertig jaar blind geweest.’

U bent vooral kritisch op de sociaal-democratische partijen. Wat hebben zij fout gedaan?
‘Ze zijn zich gaan afkeren van pragmatisme. Ze vroegen zich niet langer af wat de echte zorgen waren van arbeiders, of van diegenen die minder te besteden hadden. Sociaaldemocraten zijn ingekapseld door de klasse van jonge, kosmopolitische, hoogopgeleiden – mensen zoals jij eigenlijk…’

Nou…
‘Ja, nee, ik bedoel niet specifiek jou, het geldt ook voor mij, al is het wat langer geleden. Maar wat ik bedoel: een hoogopgeleide klasse die zich in de steden ophoudt, zich los heeft gemaakt van provinciale wortels. En wat daarvoor in de plaats kwam was, in mijn optiek, een desperate zoektocht naar slachtoffergroepen – victim hunts. Zodat die kosmopolitische elite kon zeggen: kijk, wij zijn moreel verheven, want wij geven om slachtoffergroepen. Hier in Groot-Brittannië gaat het huidige debat bijvoorbeeld alleen nog over transgenders.’

‘Hartstikke belangrijk, heb ik niks op tegen, maar het gaat volledig voorbij aan de angsten en zorgen die leven onder wat ik de provinciale groepen noem, die hun levensstandaard de afgelopen veertig jaar niet zagen verbeteren en – terecht – vrezen dat hun kinderen het slechter krijgen dan zij. En dat is nou juist waar sociaaldemocraten zich wél op moeten richten. Dat werkt in mijn optiek een stuk beter dan wat Hillary Clinton deed, met haar campagneslogan I’m with her. Wat zeg je daar nu helemaal mee – stem op mij, want ik ben ook een slachtoffer?’

De feministische beweging is toch niet af te doen als een beweging gebaseerd op slachtofferschap?
‘De feministische beweging van de vorige eeuw draaide om inclusie, dáár ging dat gevecht om, daarom heb jij de baan die je hebt, omdat dat gevecht gewonnen is, al is het nog altijd gaande. Maar de insteek was dat vrouwen bij het grotere geheel wilden horen. To be included in the “we”. Dat geldt ook voor de burgerrechtenbeweging van Afro-Amerikanen uit diezelfde periode.’

‘De feministische beweging van de vorige eeuw stelde: “Wij zijn ook mensen, wij willen niet alleen rechten, maar ook plichten.”’

U ziet bij de huidige emancipatiebewegingen niet precies datzelfde verlangen?
‘De huidige groepen zetten zich juist af, gaan op zoek naar wat hen onderscheidt van het grotere geheel. De essentie van het slachtoffer. Als jij zegt dat je een slachtoffer bent, dan zeg je eigenlijk: ik draag geen verantwoordelijkheid. A get out of jail free card. Mijn belangrijkste punt is dat we allemaal verplichtingen hebben naar elkaar toe. De feministische beweging van de vorige eeuw eiste dat ook op. Die stelde: “Wij zijn ook mensen, wij willen niet alleen rechten, maar ook plichten.”’

Het harde midden

Collier ziet zijn gelijk bevestigd in het succes van Mette Frederiksen, de sociaal-democratische leider en nieuwe premier van Denemarken. In een stuk in The New Statesman zet Collier uiteen hoe Frederiksen de oude achterban van de sociaaldemocraten terugwon door standpunten op migratie radicaal om te gooien. (Een analyse die overigens weersproken wordt door onder anderen Joost van Spanje, universitair hoofddocent politieke communicatie aan de UvA, MS). ‘Over de achterban van de sociaaldemocraten zei Frederiksen: you didn’t leave us, we left you,’ vertelt Collier. ‘Dat is brilliant.’

Voor Collier bewijst de nieuwe koers van de Deense sociaal-democraten dat er wel degelijk hoop is voor wat hij het ‘harde midden’ noemt. Het sluit aan bij het pleidooi in zijn boek; verschillen wegnemen door een gedeeld doel te agenderen. Zo ziet hij een extra belasting voor de stad Londen – of welke andere metropool dan ook – ten faveure van het achterland als een middel om de enorme kloof tussen stad en platteland weg te nivelleren. De angsten van de arbeidersklasse – veroorzaakt door het kapitalisme – kunnen wel degelijk worden weggenomen, denkt hij, door in navolging van Frederiksen te hameren op een gedeelde identiteit en een pragmatische aanpak – en in het Deense geval betekent dat: het verder beperken van migratie.

U noemt pragmatisme een tegengif voor ideologie. Maar is pragmatisme in zichzelf niet óók een ideologie?
Hij zucht licht ironisch. ‘Ik probeer niet onbeleefd te zijn als mensen dat zeggen. Maar het laat vooral een misvatting zien over wat een ideologie precies is. In mijn optiek is de filosofie van het pragmatisme de constatering dat een utopie niet bestaat, en dat er geen draaiboek is hoe we er moeten komen.  Het is het accepteren dat de wereld inherent een onzekere plek is, en dat we niet alles weten. Dat is simpelweg hoe de wereld is: radicale onzekerheid.

‘De grootste ramp in de moderne economie was Milton Friedman, en zijn grootste misvatting -– er waren er velen – was het wegredeneren van die onzekerheid. Er was alleen nog maar risico. Het was die ideologie die leidde tot een ongebreideld geloof in macro-economische modellen. Modellen die zelfs tijdens de crisis van 2008 nog voorspelden dat wat er op dat moment voor onze ogen plaatsvond, niet kon gebeuren.’

‘De enigen die nu de zorgen van kiezers benoemen, zijn de populisten. Pas als het midden diezelfde zorgen serieus gaat nemen, is er een toekomst voor dat midden.’

U gelooft in een toekomst voor het politieke midden. Maar in veel Europese landen verliest het midden juist ten koste van de flanken. Hoe komt u zo hoopvol?
‘Ik geloof dat als middenpartijen terugkeren naar dat waar hun kiezers zich écht druk om maken, de stemmers volgen. Kijk naar hoe Macron ooit opkwam, uit het niets. Of neem dus Frederiksen in Denemarken. De enigen die nu de zorgen van kiezers benoemen, zijn de populisten. Pas als het midden diezelfde zorgen serieus gaat nemen, is er een toekomst voor dat midden.’