Het oeuvre van Mo Hayder / Pathologische thrillers
Het nieuwe boek van Mo Hayder begint met de weg naar de hel. Ergens in de Kalahari-woestijn, op de bodem van een krater, zit een gat in de grond. Een gewoon, onopvallend gat, honderd meter breed, gevuld met steenkoud water. Als je erin kijkt, zie je sprietige visjes zwemmen; en als je er zelf inspringt en naar beneden zwemt, merk je dat er geen bodem is:&#8217;This is the path to hell,&#8217; aldus Mo Hayder: &#8216;This is Bushman&#8217;s Hole. This is Boesmansgat.&#8217;
Dat ze zowel Engels als Nederlands gebruikt, heeft waarschijnlijk minder te maken met het feit dat de Kalahari half in Zuid-Afrika ligt, maar vooral met het feit dat Boesmansgat ook in een Engelse tekst lekker klinkt. En héél misschien ook omdat Mo Hayder iets met Nederland heeft. In feite debuteerde ze als schrijfster in ons land. Birdman, haar eerste boek, verscheen in Engeland in januari 2000 en toen lag de Nederlandse vertaling (Vogelman) hier al in de winkel.
Bovendien is een van de grote schurken in het boek van Nederlandse afkomst: hij heet Hartevelt, waardoor Mo Hayder, kort daarna, bij haar bezoek aan Nederland, stomverbaasd was over het feit dat vrijwel iedereen dacht dat ze van jenever hield. Ze had, legde ze uit, de naam Hartevelt uit het telefoonboek gehaald. In haar eerste versie van Birdman heette de schurk nog De Hart. Dat klonk evil! Hayder stapte daar later vanaf omdat ze toevallig een artikel las waarin werd betoogd dat bijna alle Britse schrijvers bij het verzinnen van namen voor schurken, gangsters en moordenaars uitkomen op een buitenlandse naam die met De begint. Dat had, volgens dat artikel, niet te maken met de Britse afkeer van niet-landgenoten, maar doordat De zou komen uit Death en Devil. En dus had Hayder er Hartevelt van gemaakt; omdat ze niet op andere schrijvers wilde lijken &#8211; niet vanwege die duivel. Want Mo Hayder is haar eigen duivel.
Geen lichaam
Ritual begint met de vondst van een hand. &#8216;Op een dinsdag in april sluit politieduikster Flea Marley, bijna drie meter onderwater, haar gehandschoende vingers rond een menselijke hand. Het feit dat er geen lichaam aan vastzit is al verontrustend genoeg.&#8217; Zo luidt de tekst achterop, en het klopt. Flea Marley, bijna dertig, is de beste duikster van de politie in Bristol. Flea leeft voor haar vak; onder water is ze een gelukkig wezen, maar (dat heeft Hayder er natuurlijk meteen bijbedacht) als ze zich daarna afdroogt, schrikt ze steeds opnieuw van het aldoor groeiende, fijne, vliesachtige weefsel tussen haar tenen: ze zal vast nog wel eens geopereerd moeten worden omdat ze van al dat duiken kikkerpoten heeft gekregen. Ze heet eigenlijk Phoebe; Flea is een bijnaam omdat ze springerig is en weinig methodisch. Maar de Mo-kenner weet dan natuurlijk ook dat een vlo niet zonder bloed kan.
Een verrassing is dat Jack Caffery in Ritual de tweede hoofdrol heeft gekregen. Hij is de politiespeurder uit Hayders eerste twee boeken; een boeiende figuur. Hayder gaf in interviews toe dat ze veel protesten en vragen van lezers had gekregen over het feit dat Caffery zo plotseling was verdwenen. Opvallend was dat deze hoofdpersoon door zijn schrijfster zo werd geplaagd met een ramp uit zijn jeugd. Caffery was acht jaar toen door zijn onoplettendheid zijn kleine broertje Ewan voorgoed verdween. Nooit teruggevonden. Later waren er vage aanwijzingen dat het jongetje was vermoord door hun boze Poolse buurman Penderecki, maar dat bleek onbewijsbaar. (Het is wel de reden dat Caffery later bij de politie ging werken.) In Hayders tweede boek, The Treatment, 2001, heeft Caffery zich laten overplaatsen naar Bristol, waar hij (in dit vijfde boek) de leiding krijgt bij het oplossen van het mysterie van de opgedoken hand. Caffery, zo ontdekt de lezer langzaam, leidt nu een beetje ongelukkig leven. Zijn vrouw is weg; zijn jeugdtrauma sluimert onrustig; zijn leven is leeg en hij vult dat een beetje op door regelmatig een hoer op te pikken.
Ook zoekt Caffery contact met de &#8216;Walking Man&#8217;. Dat is een man die in de bak heeft gezeten voor het doodmartelen van de moordenaar van zijn dochtertje, en die nu rondzwerft als dakloze. De reden dat hij een rol in het boek speelt (en zoals Hayder al heeft aangekondigd ook in haar volgende) is omdat Caffery met hem van gedachten wil wisselen over het vermoorde dochtertje en de daarbij horende gevoelens.
Het is de kern van Hayders verhaaltalent: haar personages worden vooral voortgestuwd door hun eigen demonen. Want ook Flea Marley draagt zo&#8217;n permanent pijnpunt met zich mee. Haar ouders, allebei verwoede duikers, zijn bij een &#8216;ongeluk&#8217; om het leven gekomen. In ieder geval krijgt Flea aanwijzingen dat ze, over de dood heen, nog contact met haar ouders kan krijgen. Want een Afrikaanse vriend van haar vader kent weer een medicijnman die ergens in Bristol daarvoor een stof maakt op basis van bloed dat op gruwzame wijze uit daartoe gemartelde mensen moet worden getapt.
Hoe verzin je het! Hayder kán dat. Ze bouwt haar verhalen op met klassieke detective- en thrillerelementen, juist omdat de personages daarin niet deugen. In een roman schrijven de karakters vaak zichzelf, maar, zei Mo Hayder in een interview, &#8216;als je, in een misdaadverhaal, niet wil dat ze deugen, moet je er zelf voor blijven zorgen dat ze niet deugen.&#8217; Je moet oog hebben voor wat ze beweegt.
Daarom was Birdman ook zo&#8217;n opvallend debuut. Alle personages zorgvuldig doordacht, vooral de seksuele seriemoordenaar, wiens genot en gezwoeg met de lijken tot in details is beschreven; een man die die lijken ook nog eens uitleent, en er tot slot weer, als ultieme ironie, leven aan toevoegt door in de borstkas ruimte te maken voor een klein, met de vleugeltjes klappend zebravinkje.
Rochel
Birdman en The Treatment zijn geschreven met alle zintuigen in de aanslag. Van elke uitgespogen rochel wordt de kleur vermeld, lichtgroen of bruinzwart. &#8216;Hersens hebben iets van roompudding.&#8217; Er wordt gekotst bij het leven. In The Treatment (gaat over pedofilie) wordt tegen het slot, uitleggend, wel erg veel op een hoop geveegd &#8211; waaronder een terp van ontlasting en een man die zijn kleren bewaard in een bad met vierhonderd liter urine. (Mo Hayder: &#8216;Ach ja. Mijn moeder heeft me in mijn jeugd zo extreem beschermd tegen horror, dat ik nog veel heb in te halen.&#8217;) Zo intensief geschreven, dat Hayder aanvoelde dat het anders moest. Daarom kreeg haar derde boek, Tokio (2004), bewust een andere structuur. De Britse studente Grey Hutchins &#8211; trouwens, wie noemt zijn kind nu Grijs of Grauw? &#8211; is in Tokio en beschrijft daar, in de ik-vorm, haar speurtocht naar een 8mm-filmpje waarop beelden te zien zouden zijn van de verwoesting van de Chinese stad Nanking in 1937 door de Japanners. Dat verhaal wordt doorsneden met het, eveneens in de ik-vorm geschreven, verhaal over hoe dat filmpje toen in 1937 tot stand kwam.
Het boek is voor een deel gebaseerd op eigen waarneming: Mo Hayder kende Tokio. Na haar middelbare school had ze een jaartje rondgeklooid en toen maar besloten te gaan reizen. In Tokio bleek ze gemakkelijk geld te kunnen verdienen door Engelse les te geven, want toen wilde iedereen in Japan Engels leren. Mo: &#8216;Daarna ben ik er gaan werken in een van de beste hostessclubs. Stel je een dure nachtclub voor, met als klanten Japanse heren die gigantische bedragen neerlegden voor het privilege met mij te mogen praten. Aanraken was absoluut verboden.&#8217; Grey Hutchins komt ook in zo&#8217;n nachtclub terecht, omdat ze in ruil voor dat 8mm-filmpje de eigenaar, de gangster Fuyuki, van diens geheime levenselixer moet beroven.
Finale
Alle boeken van Hayder maken tegen het eind pas op de plaats. Dan zakken vaart en spanning even weg; ze schrijft zo expliciet en er is al zoveel uitgelegd, dat ze zelf even rustig de hele plot moet rangschikken voor ze aan de finale begint. Dat geldt zelfs voor Tokio. Voor ze aan dat boek begon, reisde ze opnieuw naar Japan en zocht de club op waar ze gewerkt had. Ze ontmoette er ook twee Japanners die in 1937 in Nanking waren. Dat is in die betreffende hoofdstukken goed te merken.
Haar woelen om verandering werkte dus gunstig &#8211; en daarom koos ze voor haar vierde boek dat in 2006 verscheen opnieuw een totaal andere setting. De titel, Pig Island (een eilandje voor de Schotse kust), beloofde al bij voorbaat veel dooie varkens. Joe Oakes, journalist, is specialist in het beschrijven van vreemde sekten en het ontmaskeren van charlatans en kwakzalvers. Hij gaat &#8211; met moeite &#8211; naar het eiland, waar zich een enge, vrome sekte heeft gevestigd, onder leiding van een corrupte predikant. Oakes sluit zich aan bij een rij ongeneeslijk zieken; hij pretendeert een gevaarlijke tumor in zijn buik te hebben. Hij moet zich naakt aan den volke tonen, terwijl een gebedsgenezer aan het bidden slaat. Oakes krijgt onderwijl een prop nat papier tussen zijn billen en probeert vervolgens te doen wat de predikant hem opdraagt: het uitkakken van de tumor. En zie, terwijl de gemeente &#8216;amen-amen&#8217; prevelt, blijkt plots in het papier zijn ontlaste tumor te zitten. Gode zij geloofd! Oakes weigert het af te staan, vlucht ermee weg en laat het onderzoeken: de tumor blijkt een rottende kippenlever.
Na de necrofilie en de pedofilie in vorige boeken is Hayder op dat eiland zelfs op dysmorfofilie gestoten, wat, als ik het goed begrijp, staat voor seks met misvormden, en dat is weer iets anders dan de bestialiteit die op een varkenseiland uiteraard niet mag ontbreken. Stront wordt er trouwens geïnterpreteerd als de geur van Satan. Want staat er niet in de Bijbel dat Jezus in het Land van de Gadarenen de duivels op hun eigen verzoek uitdreef en in een kudde varkens deed varen? Daarom heet het boek bij ons &#8216;Duivelswerk&#8217;, en het laat overtuigend zien dat de geest van Hayder waait waar zij wil.
Kleifilmpjes
Af en toe heeft Mo Hayder aan interviewers laten weten hoe ze verslaafd raakte aan die druk om steeds redenen te verzinnen waarom er van vrouwen en kinderen misbruik wordt gemaakt, en aan de volgens haar daarbij horende horror. Tegen VN zei ze, in 2000: &#8216;Na Japan ben ik naar Amerika gegaan om kleifilmpjes te leren maken. Je maakt figuurtjes van klei, je maakt een foto, je verandert iets aan de figuurtjes, weer een foto, et cetera. Drie jaar heb ik dat gedaan &#8211; met succes, want mijn filmpjes wonnen prijzen op festivals. Sommige van die filmpjes waren heel heftig en pas later besefte ik dat dan mijn donkere gedachten naar buiten kwamen. Ik liet bijvoorbeeld een man en een vrouw dansen en dan maakten ze steeds meer bewegingen en kwam er steeds meer bloed uit hen. Dat soort dingen, die ik vaak onbewust maakte. Tot een buurvrouw, die psychiater was, tegen me zei: &#8220;Als ik jou was, zou ik maar in therapie gaan. Er zit iets heel zieks in.&#8221;&#8216;
Hayder ging terug naar Engeland en ontdekte dat ze begon te lijden aan schrijfdwang: een diep verlangen om die donkere gedachten met woorden uit te drijven. Kort daarop wilde Hayder haar Londense buurvrouw helpen. Die was net weduwe geworden en toen ging ook haar vogeltje nog eens dood. Hayder ging een nieuw vogeltje kopen en reed terug &#8216;met naast me dat zebravinkje in een kleine kartonnen doosje. Ik hoorde af en toe het &#8220;flutteren&#8221; van die vleugeltjes. Zo triest, zo sad. Uit dat zwak fladderende vogeltje is uiteindelijk Birdman ontstaan.&#8217;
Angstig vogeltje = angstig hartje. Mo&#8217;s inspiratiebronnen zijn dus simpel eenvoudig. Vier jaar geleden werd in de Thames het lijkje gevonden van een vijfjarig jongetje &#8211; zonder handen en zonder hoofdje. Het jongetje was, zo toonde autopsie aan, ritueel ter dood gebracht. Hayder ontdekte, na gruwelijke research, dat in het laatste decennium in Afrika meer dan driehonderd rituele mensslachtingen plaatsvonden en in Europa een stuk of negen. Het is dus niet de misdaad, het speuren, de jacht, de spanning die haar thrillers inspireert, maar stomweg de gruwel. En die leidt in haar hoofd tot veel meer gruwel. Toen ze aan Pig Island werkte, zei ze tegen de pers dat het heel goed mogelijk was dat Jack Oakes wel twee boeken waard was. En nu, na Ritueel, heeft ze al laten weten dat er nog drie boeken op stapel staan waarin The Walking Man zal figureren. Ze heeft dus al drie gruwelverhalen in het hoofd en de titel van haar volgende boek weet ze ook al: Skin. Ook dat kennen we: op het Varkenseiland wordt iemands vel in één ruk compleet van zijn kop getrokken.
Aan het aantal drukken te zien, zijn er veel lezers die Hayders werk op prijs stellen. Het kan hen geen gerafelde inteeltbarst schelen of er op het omslag van Hayders boeken nu psychologische thriller zou staan, of pathologische thriller of, nog juister, pathopsychologische thriller: ze zijn al blij dat ze die donkere plekken in hun innerlijk eens lekker door een intelligente schrijfster kunnen laten opwrijven.
Mo Hayder, ‘Ritual’, Bantam Press, 410 pagina’s. € 19.90
Mo Hayder, ‘Ritueel’, vertaling Yolande Ligterink, Luitingh. 400 pagina’s. € 18,95

Rinus Ferdinandusse

Gerelateerd