Vrouwen in het Midden-Oosten
Halverwege de jaren negentig ging de Nederlandse schrijfster Arita Baaijens naar de Egyptische oase Farafra, waar ze al eerder was geweest op haar kameelreizen. Ze huurde er een huisje om te kijken hoe het leven er daar uitzag. Het verblijf viel haar niet mee, schreef ze in haar boek Oase Farafra. De oases in de westelijke woestijn veranderen razendsnel. Volgens Baaijens veel te snel. Volgens anderen, zoals de burgemeester van Farafra, nog lang niet snel genoeg. Telefoon, licht, asfalt, computers en als het even kan een viersterrenhotel, dat was wat de burgemeester met zijn liefelijke oase voorhad. Ongeletterde vrouwen stuurde hij naar school. Het open riool, een normaal verschijnsel in Eyptische steden en dorpen, verving hij door een deugdelijke afwatering. Ontwikkeling is al jaren het wachtwoord op de ministeries in Caïro en de burgemeester ontwikkelde mee. Dat betekende het einde van Farafra als onthaaste, idyllische oase.
Baaijens was erbij toen de nieuwe computer kwam. De burgemeestersvrouw kroop erachter en binnen een maand was ze aan het apparaat verslaafd. Binnen twee maanden wist ze meer van computers dan Baaijens zelf. Baaijens wist daar niet goed raad mee. Was het vroeger allemaal wel zo onthaast en romantisch als zij bij haar eerste bezoek aan Farafra dacht? Nee natuurlijk. Het familieleven was toen, net als nu, vaak verstikkend. En de wereld houdt niet op bij de woestijn. Veel dorpelingen vonden bijvoorbeeld het aanleggen van elektriciteit niet nodig, maar toen de kabels eenmaal waren gespannen, kocht iedereen zo snel mogelijk een televisie. Ook in Farafra verrezen betonnen flats die, zoals bijna overal in Egypte, binnen luttele jaren tot afzichtelijke krotten zullen vervallen. In die flats wonen de nieuwkomers, de ingenieurs, de technici en de bureaucraten uit Caïro en de Delta die het nieuwe Farafra gestalte moeten geven dankzij het vele water dat de oase rijk is. Een hoogleraar geologie uit Caïro kwam met zijn studenten de oase bekijken, in een gehuurde touringcar. Voorin luisterden de studentes aandachtig naar de professor. De mannelijke studenten zaten achterin te roken en te klooien. Het resultaat, vertelde de professor, is aan de examenresultaten te zien. Zijn vrouwelijke studenten halen over het algemeen veel betere cijfers dan hun mannelijke collegae.
Revolutie
Wat er in de oase Farafra gebeurde, is symptomatisch voor de Arabische wereld. De rapporteurs van de Verenigde Naties, die in 2003 een geruchtmakend ontwikkelingsrapport over de regio schreven, hadden niet verder hoeven kijken. Hoewel, twee van Baaijens opmerkelijke observaties vind je in dat rapport niet terug. De ene betreft de gehaaide burgemeestersvrouw die zich van de gemeentelijke computer meester maakt, de andere de studentes die ijverig notities maken en de mannelijke studenten ruim in kennis overvleugelen. Vrouwen, staat in het VN-rapport, worden in de Arabische wereld stelselmatig bij mannen achtergesteld. Ze krijgen te weinig kans hun talenten te ontwikkelen en worden vaak ronduit onderdrukt. Dat is waar. Maar het is slechts een deel van de waarheid. Bekijk een foto van een gemiddelde straat in Casablanca of Caïro uit 1960. Er staan weinig vrouwen op. Tegenwoordig lopen in al die straten vrouwen rond. Ze zijn wellicht achtergesteld, vaak onderdrukt, maar ze zíjn er. De vrouw is uit de Arabische publieke ruimte niet meer weg te denken en vrouwen met banen al helemaal niet.
In de Arabisch-islamitische context is dat een revolutie waarvan de gevolgen nog lang niet zijn te overzien. Omdat moslims geloven dat hun religie regels geeft voor alle aspecten van het leven, staat sociaal gedrag in veel opzichten gelijk aan godsdienstig gedrag. Wijzigingen in dat gedrag worden al gauw opgevat als ongodsdienstig of zelfs als een aanval op de islam. Vandaar dat gedragswijzigingen in de Arabische contreien zo langzaam tot stand komen, als ze al tot stand komen. De opmars van de vrouw in het openbare leven is zo’n gedragswijziging. Dat roept tal van tegenkrachten op, maar tot nu toe heeft niets de aanzwellende feministische golf kunnen keren. Integendeel. Er bezwijken steeds meer dijken. Van de Saoedische koning Abdullah, bekend als een stugge orthodox, mogen vrouwen binnenkort zelfs gaan autorijden. Het klinkt onnozel, maar binnen de Saoedische verhoudingen is het een belangrijke doorbraak.
Onrein
Mensen uit een westerse cultuur begrijpen daar weinig van, net zomin als ze iets begrijpen van de in de islam zo belangrijke reinheidsgeboden. Die bepalen bijvoorbeeld dat een menstruerende vrouw onrein is. De aardappel die ze schilt als ze begint te vloeien moet ze weggooien. Vrouwen thuis trekken zich terug in een apart kamertje, tot de perio­de voorbij is. Achter een balie is dat moeilijker. En hoe zit het met het formulier dat ze net aan een klant heeft uitgereikt? Is dat onrein? Het is maar een klein voorbeeld van de problemen waar een vrome moslim zich voor gesteld ziet als vrouwen aan het openbare leven deelnemen.
Dergelijke problemen zijn er te over. De eer van de familie is geïnvesteerd in de vrouw. De mannelijke familieleden moeten de eer beschermen, onder andere door ervoor te zorgen dat niemand aan hun vrouwen komt. Vroeger, als je er tenminste het geld voor had, sloot je ze op. Was je arm, dan gooide je er een allesverhullende zak overheen. Dat gebeurt nog steeds, maar de algemene sociale en dus godsdienstige acceptatie ervan is geen uitgemaakte zaak meer.
Die ontwikkeling is veel belangrijker en ingrijpender dan het toewijzen van quota aan vrouwen tijdens parlementsverkiezingen. Zelfs het recht van de man zijn vrouw het werken buitenshuis te verbieden is aan erosie onderhevig. Zo bepaalde een rechter in Egypte, veruit het grootste Arabisch sprekende land, dat mannen dat niet mogen als hun vrouw daarvoor al werkte, hij dat wist en geen bezwaar had. Dat is een baanbrekend vonnis in een land waar het islamitische recht volgens de grondwet de voornaamste rechtsbron vormt. Binnenkort mogen in Egypte vrouwen waarschijnlijk zonder toestemming van hun man paspoorten aanvragen en reizen, een nieuwe verruiming van hun vrijheid. De ervaring leert dat andere Arabische landen dan volgen.
Bruidsschattenindex
Die grotere vrijheid loopt parallel aan het toegenomen belang van vrouwen voor de economie. De godsdienst verplicht de man zijn vrouw en kinderen te onderhouden en onderdak te verschaffen, maar veel families zouden niet rond kunnen komen zonder de geldelijke inbreng van moeders en ongehuwde dochters. Dat is te zien aan de bruidsschattenindex. Die staat in geen rapport vermeld, maar geeft heel wat betere aanwijzingen over het sociale wel en wee in Arabische landen dan de vaak verzonnen statistieken, waarmee de autoriteiten de buitenwereld zand in de ogen strooien. Vroeger investeerden vaders liever niet in de opleiding van hun dochters. Dat was weggegooid geld. Wie wilde trouwen, kon vrij gemakkelijk een vrouw krijgen en de bruidsschatten waren laag. Maar Arabische mannen trouwen steeds later, vaak pas rond hun dertigste, onder andere omdat huisvesting schaars is en duur. Een vrouw die met sparen kan meehelpen is een gewild object en een stevige bruidsschat waard. Nu de bruidsschatten voor opgeleide vrouwen de pan uitrijzen, wordt het investeren in scholing van dochters interessant. Dat is precies wat er gebeurt. In de meeste Arabische landen zitten inmiddels evenveel jongens als meisjes op de middelbare scholen en universiteiten. De opleidingen zelf zijn weliswaar bedroevend, maar het sekseonderscheid is, in procenten uitgedrukt, verdwenen.
Emancipatie
De stroomversnelling kwam op gang in de jaren zeventig, toen miljoenen Arabische mannen over Europa en de rijke olielanden rond de Perzische Golf uitzwermden. Hele dorpen en wijken kwamen zonder mannen te zitten. Dat dwong vrouwen de straat op te gaan om de dingen te doen die anders hun echtgenoten deden. Het dwong hen ook zich intensiever met de opleiding van hun kinderen bezig te houden: ze moesten leren lezen en schrijven. Dat maakt het hele proces zo interessant. De nog lang niet voltooide, maar wel tastbaar voortschrijdende emancipatie van de Arabische vrouw is begonnen aan de basis, in de dorpen en volkswijken. Het was een proces van gewenning aan veranderde omstandigheden: een manloze omgeving. Het is niet van overheidswege opgelegd, laat staan begeleid. Dat is haar grote kracht gebleken.
Het heeft ook gezorgd voor een islamisering van het straatbeeld en voor een groter sociaal conservatisme. Vrouwen die voor het eerst het publieke domein betreden, houden zich het liefst strikt aan de gedragsregels om niet voor zedeloos te worden versleten. Meer vrouwen op straat betekent meer hoofddoeken op straat. De hoofddoek wordt daarmee geen symbool van onderdrukking, maar juist van emancipatie.
Anticonceptie
Vrouwen met banen zijn trouwens niet nieuw in de islam. De eerste echtgenote van de profeet Mohammed, Chadidja, dreef een groot handelshuis in Mekka. Zij was zijn allereerste bekeerlinge en nam hem, als hij het weer eens moeilijk had, troostend op schoot. Haar leven lang bleef zij zijn enige echtgenote. Mohammeds veelwijverij en zijn faam seksueel onverzadigbaar te zijn – dat laatste geeft in de Arabische wereld nog steeds veel status – kwamen pas nadat hij de diepe crisis na haar dood te boven was: wellicht heeft hij daarna nooit meer de ware kunnen vinden. Na Mohammeds dood vreesde zijn tweede opvolger, kalief Omar, dat de koran, slechts verspreid opgetekend en vooral bewaard in de herinnering van de eerste muzelmannen, verloren zou gaan. Hij gaf toen een van de latere vrouwen van de profeet opdracht het heilige boek te compileren. Feministische moslima’s wijzen met graagte op die precedenten. De islam, zeggen zij, is van oorsprong zeer vrouwvriendelijk. Pas latere generaties hebben daar een eind aan gemaakt.
De toenemende aanwezigheid van vrouwen op het publieke toneel heeft allerlei consequenties. Zo waren dertig jaar geleden gezinnen met acht kinderen heel normaal. Tegenwoordig is het gemiddelde kindertal gezakt tot onder de vier. Op Cairo’s duizend jaar oude al-Azhar universiteit worden artsen en vroedvrouwen getraind in anticonceptie. De meeste andere Arabische landen volgen de Egyptische trend.
Transseksuelen
Een heel curieuze indicatie van hoe anders er tegenwoordig tegen vrouwen wordt aangekeken, is de toename van het aantal sekseveranderende operaties. Wie daar in de jaren zestig om vroeg, kon rekenen op een gesloten kliniek. Maar sinds de jaren tachtig zijn in bijvoorbeeld Egypte en Iran honderden transseksuelen geopereerd. In Iran gaf de persoonlijke opinie van ayatollah Khomeini de doorslag. Een echtpaar drong zijn audiën­tieruimte binnen en zei in de verkeerde lichamen te zitten. Scheiden, opereren en elkaar opnieuw trouwen, besliste de Hoeder ter plekke. Aldus geschiedde en velen volgden hen.
In Egypte leidde het eerste bekende geval tot een nationale smulsensatie. Een student aan de Azhar had zich, na weigering van de autoriteiten hem op de vrouwencampus te plaatsen, tot een koptische (christelijke) chirurg gewend, die na lang aarzelen de scalpel erin zette. De inmiddels studente werd van de universiteit getrapt en als dienstplichtige afgevoerd naar de kazerne. De chirurg belandde in de cel. Invloedrijke leden van de artsenvereniging, allen lid van de moslimbroederschap, krabden zich op het hoofd. Wat was er eigenlijk tegen zo’n operatie? Niets in de islam verbood het.
Dus stelde een regeringscommissie van theologen, psychiaters en juristen een lijst op van voorwaarden waaraan transseksuele kandidaten moeten voldoen. Een ervan is het ‘verkeren in een vrouwelijke omgeving’, om te zien of hij daartegen kan. Zo’n kleine honderd Egyptische mannen konden dat. Zij zijn inmiddels officieel vrouw. De student(e), nu Sally geheten, trok haar soldatenpak weer uit, trouwde, scheidde en werd nachtclubzangeres. De chirurg mocht zijn praktijk hervatten. Sally’s nabehandeling moest hij aan anderen overlaten. Sally was nu moslima en dus voor een christelijk man taboe. Zover gaat de emancipatie ook weer niet.
Vrouwen in het Midden-Oosten zijn in opmars. Steeds meer vrouwen hebben een baan, soms bezetten ze al topposities in het bedrijfsleven en bij de overheid. Maar het gaat langzaam. Orthodoxe moslims (mannen én vrouwen) proberen uit alle macht vrouwen weer de keuken in te jagen.
In dit nummer van Vrij Nederland een reportage uit Irak, een beschouwing van oud-correspondent Harm Botje uit Egypte en een dagboek van televisie­maakster Maartje Nevejan (Couscous &#038; Cola) die te gast was bij een theaterfestival in de Soedanese hoofdstad Khartoem.
Harm Botje was correspondent in Caïro voor ‘NRC Handelsblad’.