Binnenland
Vorige week donderdagochtend 23 mei om 9:10 steeg van luchthaven Schiphol vlucht KL1601 op, met bestemming Rome. Aan boord was de Iraans-Koerdische hongerstaker Bast Salhi (25), sterk vermagerd door een wekenlange hongerstaking. Salhi was een van de tientallen uitgeprocedeerde asielzoekers die de afgelopen weken niet meer aten en dronken uit protest tegen hun inhumane behandeling en hun uitzichtloze situatie in vreemdelingendetentie. Een kort geding tegen zijn uitzetting mocht niet baten. De zevenentwintigjarige asielzoeker kwam ooit de Europese Unie binnen via Italië en moest daarnaar terug. Ook werd hij ‘fit to fly’ bevonden door een arts die was ingehuurd door de Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND). Vertrouwensarts Elcke Bonsen noemt zijn uitzetting het zoveelste voorbeeld van het ‘hardvochtige beleid’ van de regering Rutte-Asscher.
We spreken Bonsen de avond voor de uitzetting, als ze vanuit de penitentiaire inrichting in Scheveningen op weg is naar haar huis in de buurt van Zwolle. ‘Ik heb meneer Salhi daarnet zelf net het slechte nieuws gebracht. Terwijl ik bij hem was – hij zat in een scheurhemd in een isoleercel omdat hij suïcidaal zou zijn – had ik zijn advocaat aan de lijn die me vertelde dat het kort geding dat hij had aangespannen verloren was. Ik ben in shock, mijn cliënt is ernstig verzwakt en naar mijn oordeel zeker niet fit to fly. Ik had hem verzekerd dat wij in Nederland niemand uitzetten die verzwakt is door honger- en dorststaking. En nu doen ze het toch.’
Terzijde geschoven
Salhi werd op verzoek van de IND onderzocht door Han Meeder van het bedrijf International Medical Care (‘Ziek in het buitenland? Wij brengen u thuis’). Meeder bevestigt dat hij geen inzage heeft gehad in het medisch dossier van Salhi, omdat die niet wilde meewerken. Hij heeft zich, zegt hij, kenbaar gemaakt als arts en hij heeft Salhi, die een alerte indruk op hem maakte, de hand geschud. Zonder verder lichamelijk onderzoek – dat mocht niet van de patiënt – heeft hij geconcludeerd dat de hongerstaker kon worden vervoerd.
Daarmee ging Meeder in tegen een onlangs naar buiten gebracht advies van de experts. De in mensenrechten en gezondheid gespecialiseerde Johannes Wier Stichting stelt dat na een honger- of dorststaking een periode van herstel en nazorg noodzakelijk is. Ook de kortgedingrechter volgde de Wier Stichting niet. ‘Ik ben de enige arts geweest die meneer onderzocht heeft. Deze verklaring werd terzijde geschoven door de rechter,’ zegt Elcke Bonsen. ‘In het algemeen kun je stellen dat iemand na een paar weken hongerstaken te sterk verzwakt is,’ vindt Han Meeder. ‘De vraag is of dat bij deze meneer het geval was. Het feit dat ik hem fit to fly heb verklaard zou kunnen betekenen dat die honger- en dorststaking misschien niet tot het eind is doorgevoerd.’ Inmiddels wordt de IND-arts op activistische websites over de hekel gehaald. Meeder: ‘Dat doet mij pijn. Ik zie mezelf als iemand die opkomt voor asielzoekers en nu wordt er op een vervelende manier een mediahype van gemaakt.’
Vogelbescherming
Een jaar geleden was vertrouwensarts Elcke Bonsen nog onwetend van de noden van uitgeprocedeerden. ‘Ik had werkelijk géén idee dat er zo’n onderkant van de samenleving bestond. In mijn vrije tijd was ik lid van de vogelbescherming, lid van een vliegclub. Leuke dingen doen, hè.’ Dat veranderde radicaal nadat ze, samen met haar man Jacques, ook arts, een kistje sinaasappels bracht naar uitgeprocedeerde asielzoekers die met hun tentenkamp in Ter Apel protesteerden tegen het Neder­landse uitzettingsbeleid. Ze waren ontzet over wat ze aantroffen, zegt echtgenoot Jacques. ‘Ik heb vreselijke dingen gezien in Afrikaanse vluchtelingenkampen. Maar in Ter Apel trof ik omstandigheden die ik voor onmogelijk hield in Nederland. We zijn sociaal-liberaal, zeker geen linkse activisten, maar we konden niet anders dan in actie komen.’
Ondersteund door haar man begon Elcke Bonsen spreekuur te houden voor mensen zonder geldige papieren. Ze dienden een klacht in bij de Nationale Ombudsman die in februari een onderzoek instelde naar de medische zorg voor asielzoekers. Dat rapport wordt binnen een paar weken verwacht.
Half mei kwam Elcke Bonsen voor het eerst vol in de schijnwerpers van de media door haar cri de coeur over de behandeling van de Guinese hongerstaker Cheickh Bah. Die liet vanuit het detentie­centrum Rotterdam weten dat leden van het interne beveiligingsteam op hem hadden ingeslagen met stokken. Bonsen sprak in het programma Nieuwsuur haar verontwaardiging uit. ‘De rechten van de gedetineerden worden met voeten getreden, er is sprake van slaapdeprivatie en isoleercellen.’
Ze beklaagde zich ook over de gebrekkige toegang: ze voelde zich tegengewerkt door Justitie. Terwijl volgens advies over hongerstaking van de Johannes Wier Stichting, dat door veel inrichtingen geheel of gedeeltelijk wordt gevolgd, een vertrouwensarts vrij toegang moet hebben tot haar cliënten, in een afgesloten ruimte onderzoek moet kunnen verrichten en toegang moet krijgen tot medische dossiers. Op geen van deze punten kreeg Bonsen medewerking.
Staatssecretaris Teeven ontkende een paar dagen later alle aantijgingen. Volgens hem berusten de uitspraken van Bonsen op ‘onjuiste en onvolledige informatie’.
Wat er echt is gebeurd, blijft onduidelijk. Een voorlichter van het ministerie van Justitie laat weten dat er geen camerabeelden zijn van de avond dat Cheickh Bah zou zijn mishandeld. ‘Opvallend,’ noemt advocaat Brian Lit dat. ‘Iemand die al zo lang in hongerstaking is en dan geen cameratoezicht krijgt.’ Inmiddels hebben zowel Bah als Bonsen aangifte gedaan van mishandeling.
Deel van een slipper
Elcke Bonsen mag dan door Teeven worden weggezet als iemand die onwaarheid spreekt, uit tal van rapporten en onderzoeken van de afgelopen jaren blijkt dat er nogal wat schort aan de manier waarop de vreemdelingendetentie in Neder­land is georganiseerd. Ook de medische zorg in vreemdelingendetentie is niet voor het eerst onderwerp van debat. In 2008 luidde justitie-arts Jankees de Ridder de noodklok over de tekortschietende hulp. PvdA-staatssecretaris Nehabat Albay­rak besloot een onderzoek in te stellen naar de gezondheids­zorg in vreemdelingen­detentie. De Ridder: ‘Er zijn sindsdien kleine dingen verbeterd, maar de grote klachten bestaan nog steeds.’
Dat bleek in 2012 toen de Nationale Ombudsman oordeelde dat er sprake was van een ‘inhumane situatie’. Uit onderzoek van de Inspectie Veiligheid en Justitie na de zelfmoord van de Russische asielzoeker Aleksandr Dolmatov bleek dat fout op fout werd gestapeld, ook als het om medische zorg ging. Protocollen werden niet nageleefd, een dienstdoende arts niet geconsulteerd, verpleegkundigen schoten ‘professioneel tekort’. Uit onvrede over de voortdurende wantoestanden begon Stichting LOS (Landelijk Ongedocumenteerden Steunpunt) in 2010 het Meldpunt Vreemde­lingen­detentie. Met steun van Dokters van de Wereld, Amnesty International en een aantal artsen worden dossiers opgevraagd en de achterliggende informatie bekeken. De onderliggende dossiers geven een schokkend beeld van wat er zich in de detentiecentra afspeelt. Zo is er sprake van een Algerijn die niet geaccepteerd wordt door zijn eigen land. Sinds 1994 heeft hij achttien keer vastgezeten en hij heeft psychische problemen. Hij at een deel van een slipper op, werkte glasscherven van een kapotgeslagen televisiescherm naar binnen en slikte een plastic vork door. Zijn advocaat Elin Hilwig noemt het onbegrijpelijk dat deze man nooit fatsoenlijke psychische hulp heeft gehad. ‘Hij heeft ernstige psychische problemen en daar moet hij voor behandeld worden. In plaats daarvan pakken ze hem steeds harder aan en zetten ze hem de afgelopen weken al twee keer naakt in een isolatiecel. Dat is mensonterend.’
Een ander geval bij het meldpunt gaat over een uitgeprocedeerde asielzoeker die vijf jaar geleden zijn rug brak toen hij bij een onverwachte controle van de vreemdelingenpolitie van het balkon van zijn flat sprong. ‘Nu zit hij in vreemdelingenbewaring met ijzeren platen in zijn rug,’ zegt zijn advocaat Mireille Altena. Haar cliënt kreeg geen toestemming om naar een ziekenhuis te gaan voor noodzakelijke foto’s van zijn gekwetste rug. Hij moet worden geopereerd maar de medische dienst heeft aangegeven dat dat vanuit vreemdelingenbewaring moeilijk is. Een fatsoenlijke matras die zijn pijn tijdens het slapen zou kunnen verlichten werd hem een half jaar lang onthouden. Ondanks zijn slechte lichamelijke toestand werd hij onlangs – ‘Onterecht,’ zegt Altena, ‘daar loopt een klachtenprocedure over’ – drie dagen in een isoleercel gezet. Altena: ‘Door de handelswijze van het detentiecentrum gaat mijn cliënt eraan onderdoor. Ik probeer hem op medische gronden vrij te krijgen, tot nu toe zonder resultaat.’
Koppelboeien en broekstok
Arts Gerd Beckers van Dokters van de Wereld beoordeelt op verzoek van het Meldpunt Vreemdelingen­detentie medische dossiers. ‘Ik ben blij met het optreden van artsen zoals Elcke Bonsen,’ zegt hij. ‘Ze legt de vinger op de zere plek. Als je ziek bent terwijl je in detentie zit, heb je toch recht op gezondheidszorg, net als iedereen? Als een Nederlandse topcrimineel problemen met zijn hart heeft, krijgt hij ook een state of the art-behandeling. Uitgeproce­deerden zijn niet eens criminelen, of in ieder geval nóg niet, zolang de nieuwe wetgeving die ze criminaliseert nog niet van kracht is. En toch worden ze met koppelboeien en broekstok naar het ziekenhuis gebracht. Ook een vrouw die slachtoffer is geweest van verkrachting, wordt elke keer anaal en vaginaal onderzocht als ze ergens heen gaat of wordt overgeplaatst. Toegang krijgen tot een onafhankelijke second opinion is moeilijk. Je moet weten dat je er recht op hebt, een aanvraag doen en voor de zorg betalen. En dan worden artsen als Elcke Bonsen ook nog tegengewerkt en beschuldigd van leugens. Wie moet anders de belangen van gedetineerde vreemdelingen behartigen? Wie controleert de justitie-artsen?’
Het lijkt niet waarschijnlijk dat er snel iets zal veranderen, ondanks gemor bij regeringspartij PvdA die op haar congres besloot dat in ruil voor strafbaarstelling van illegaliteit onder meer de omstandigheden in de vreemdelingendetentie moeten worden verbeterd. Staats­secretaris Fred Teeven vindt dat het huidige beleid al wel humaan genoeg is. Hij beschouwt de klachten over de slechte gezondheidszorg in vreemdelingenbewaring als niet meer dan ‘een signaal’ en wacht de nieuwe rapportages af waarmee de Inspectie Ge­zond­heids­zorg in de loop van dit jaar begint. Onder­tussen blijft Elcke Bonsen zich vol vuur inzetten als vertrouwensarts. ‘De toestand in tentenkamp Ter Apel was het eerste zetje, door de uitzetting van Bast Salhi en de mishandeling van Cheickh Bah is mijn woede weer een graadje erger geworden. Veel vluchtelingen en hongerstakers zijn niet alleen getraumatiseerd door wat er in hun thuisland is gebeurd, maar ook door wat hen in Nederland is overkomen. Daar schaam ik me diep voor. Uiteindelijk vind ik dat iedereen zich overal vrij moet kunnen bewegen. En van die ideale wereld komen we in Nederland steeds verder af te staan.’

Mischa Cohen (archief)

Gerelateerd