Cees Nooteboom

Het lijkt het begin van een fabel. Op een eiland bevindt zich een paleis. In dat paleis bevindt zich een tuin. In die tuin bevindt zich een labyrint waar niemand in mag. Toch zien we iemand staan in dit labyrint, het labyrint van Jorge Borges, nagemaakt op Venetiaanse grond. Naast mij staat Cees Nooteboom, de Nederlandse tovenaarsleerling van Borges die als geen ander oog heeft voor niet-bestaande plaatsen, voor labyrinten en raadsels zonder oplossing. De vreemde man in het labyrint zet een camera neer. Probeert zichzelf te filmen terwijl hij langs laag geknipte heggen loopt. Hij loopt zich vast. Keert terug. ‘You’ll never come back,’ fluistert Nooteboom met zijn gevoel voor theater. De man probeert het opnieuw. Hij blijft lachen naar de camera, of naar ons, zijn publiek. Nooteboom kijkt met een mengeling van jaloezie en onbegrip naar de onwetende dwaas die zich blijft vastlopen in iets wat hij niet had moeten betreden. ‘Zoals wij dan zeggen: il a perdu le kluts,’ zegt de oude schrijver, we laten het labyrint achter ons, maar Borges zal terugkomen.

Alchemist van het geheugen

Een uur eerder, op de pont die me naar het Venetiaanse mini-eiland San Giorgio Maggiore brengt. Naast me staat een pater met een reddingsvest. Aan de kade wordt van boten water en wijn voor het eiland afgeladen, de bevoorrading voor de donderdag. Groots staat daar de Basilica di San Giorgio Maggiore. Dofwit marmer dat doorloopt op de grond, vanaf daar afgewisseld met ingelegde bruine stenen. Vanaf de trappen zie ik hoe Nooteboom wordt gefotografeerd. Hij draagt een paars poloshirt, witte broek, heeft bijna even wit haar, de handen op zijn rug gevouwen, kijkt soms achteruit naar de pont die aanmeert, naar toeristen, naar de stad en de steden daarachter.

Een korte palmares zoals die alleen voor grote schrijvers op te stellen is: geboren in 1933 te Den Haag, op zijn 21ste gedebuteerd, sindsdien talloze romans, dichtbundels en reisboeken geschreven. Grootste successen: Rituelen (1980), Berlijnse notities (1990), De omweg naar Santiago (1992), Allerzielen (1998) en ’s Nachts komen de vossen (2009). Prijzen: onder meer de F. Bordewijk-prijs (1981), de Multatuliprijs (1985), de Constantijn Huygens-prijs (1992), de Goethe-prijs (2002), de P.C. Hooft-prijs (2004) en de Prijs der Nederlandse Letteren (2009).

Het is bijna een cliché, de vaststelling dat voor Nooteboom reizen en schrijven verbonden zijn. Laten we het cliché omzeilen door het element ‘leven’ aan het tweetal toe te voegen, en het woord ‘verbonden’ te vervangen door ‘versmolten’. Voor Nooteboom zijn leven, schrijven, en reizen versmolten, één geworden, tot een gebied van feiten, geschiedenissen, herinneringen, fantasieën en fabels, dat hij met observaties en nevelachtige gedachten kan oproepen. Een alchemist van het geheugen, die in de feiten van alledag spiegelingen ziet van iets anders, iets tijdloos.

Dit heeft hem vaak het adjectief filosofisch of zelfs het substantief filosoof opgeleverd, begrippen die in Duitsland, waar Nooteboom zoals bekend een superster is, aanzienlijk positiever geconnoteerd is dan hier. Dit in combinatie met de literaire trend van korte zinnen en de aversie tegen meanderingen, hebben van Nooteboom een buitenstaander in de Nederlandse literatuur gemaakt, iemand die tussen grootheden als Mulisch en Reve in zweeft, ernaast, erboven, eronder, het is niet geheel duidelijk.

Tekens gehoorzamen

Wanneer ik hem voor het eerst opbel, zit ik in Amsterdam en hij op Menorca, een van de Balearen-eilanden in de Middellandse Zee, een verbastering van Insula Minor, Minorca, het kleine eiland. Het soort verbastering dat Nooteboom ongetwijfeld allang heeft opgemerkt. Hier woont de schrijver voor een deel van het jaar, kijkt hij uit over de zee, schrijft. Er schijnen ezels rond zijn huis te dwalen die je soms kunt horen balken op de achtergrond, van de telefoonlijn. Die eerste keer hoor ik niets, behalve een gejaagde Nooteboom die iemand anders verwacht, iemand van de Italiaanse krant La Repubblica, die hem de Nederlandse politieke situatie wil laten uitleggen. Een schrijver omgeven door zee die zijn geboortegrond uitlegt aan vreemden uit een ander land. Het beeld laat me niet los.

We spreken af dat we elkaar treffen op dat andere eiland.

Brieven aan Poseidon, zijn zojuist verschenen nieuwste boek, is opgebouwd uit observaties en gedachten gericht aan niemand, aan ons, aan zichzelf, aan de zee waaraan het geschreven is, en brieven gericht aan de god van de zee. Op de eerste pagina’s beschrijft Nooteboom de ontstaansgeschiedenis van het boek. ‘Hoe begint iets? 2008, een februaridag in München, ik heb op de Marienplatz een boek gekocht van Sándor Márai, geen roman, maar korte stukken. […] Ik ben zomaar gaan zitten, maar op het servet dat ik krijg staat de naam Poseidon in blauwe letters, de kleur van de zee waaraan ik ’s zomers woon. Dat moet een teken zijn, iemand wil mij iets zeggen, en ik heb geleerd zulke tekens te gehoorzamen.’ Nooteboom gehoorzaamt aan tekens, en tekens drijven hem voort, naar het volgende land, het volgende verhaal.

Geen angst meer

Ik ben een liefhebber, wat dezer dagen neerkomt op pleitbezorger. Er zijn van die momenten waarop boeken jou als lezer ongemeen kunnen treffen. Proberen te omschrijven wat er gebeurt in het hoofd van de lezer wanneer deze intens wordt getroffen door een zin, een passage, een alinea, een toon, is gedoemd te mislukken. Schaamte, euforie, gevoelens van begrip en tegelijk naaktheid, geruststelling en het gevoel bekeken te worden, alles door elkaar. Het oerromantische gevoel dat er lagen wegvallen, er iets te zien is dat zojuist nog gesluierd was. Iets dergelijks overkwam mij in 2005, toen ik het vijfentwintig jaar eerder verschenen Rituelen las. Het waren een paar zinnen die me omhoog tilden uit het boek en me tegelijk neerdrukten op het matras.

Wat ik las, negentien, alleen op mijn studentenkamer, vol fantasieën over een grenzeloos en onbevreesd leven, was dit: ‘Wat ik afgeleerd heb is angst. Dat is al heel wat, en tot meer ben ik niet in staat. In een zenklooster zou ik waarschijnlijk ongenadig met het hout krijgen, want er klopt niets van, maar ik ben er tevreden mee. Wat ik bereikt heb is negatief, ik heb geen angst meer, ik kan mezelf rustig oplossen, zoals je een flesje gif oplost in de oceaan. De oceaan zal er weinig last van hebben, en het gif is van een grote last af, het hoeft geen gif meer te zijn.’ De vraag is niet wat er zo goed of treffend is aan deze passage, maar wat ik erin wist te vinden dat ik niet net zo goed in een ander boek had kunnen lezen. Wat maakt dat Nooteboom de lezer, mij, kan treffen op een manier waartoe niemand anders in staat lijkt? En daarbij, herlees ik het citaat de ochtend van het gesprek: er zit gif in de man, een oprecht gif, niet dat van cynisme zoals in de Nederlandse literaire traditie zo gewoon is. En ik wil weten welk.

Dit vertel ik hem uiteraard allemaal niet. Mijn eerste vraag gaat over gondels. De eerste zin van het met de Gouden Uil bekroonde ’s Nachts komen de vossen (2009) begint met de vaststelling dat gondels atavistisch zijn. ‘Een gondel heeft iets voorwereldlijks,’ zegt Nooteboom nu, ‘een soort varende vogelbek, een oervorm die tussen de beschaving door vaart. Venetië kent die tegenstelling zelf ook. Beschaving gebouwd op moeras, de prachtigste bruggen op lagunen, de Islam, Byzantium, alles is hier langsgekomen, en weer voorbij gedobberd. Alleen het water blijft. Als je de kaart van Venetië erbij neemt, zie je dat Venetië geen stad is, maar water. En op dat water is een labyrintisch wonder gebouwd. Zo’n stad krijg je nooit meer voor elkaar, al zou je de beste architecten inhuren met een contract voor onbepaalde tijd. Elke keer als je denkt Nou heb ik het toch wel goed begrepen, sta je ineens in een hofje, op een kade, voor een dichte poort.’

Grond kruipt in de pen, luidt een schrijversspreekwoord. Met welke pen schrijft u hier?

‘Ik zou willen zeggen: geluid kruipt in de pen. Geroezemoes van de straten, kerkklokken, de verschillende talen en dialecten, de gewoontes en rituelen. Die geluiden stijgen op, naar je hoofd, en komen er via de pen weer uit. Op dit eiland hoor je de eksters, de krekels, en alle mogelijke vormen van watertransport. Overal waar je komt, elke ruimte waarin je schrijft, moet je naar je hand zetten. Je moet overal je thuis kunnen vinden, routines bedenken, je ritme bepalen, goed luisteren. Ik koester een groot gevoel voor relativiteit wanneer het gaat om plaatsen. Toen hij platzak was, schreef Nabokov op zijn badkamer. Philip en de anderen schreef ik in de openbare bibliotheek van Hilversum, met een blocnote en een balpen. Aan de andere kant, de ene badkamer is de andere niet, zal ik maar zeggen. Een beetje luxe is nooit weg.’

U bent een huismus, maar op verschillende plaatsen.

Hij glimlacht. ‘Zo zou je het kunnen zien. Maar niet overal, hoor.’ Hij wijst naar een gigantisch cruiseschip. ‘Zo’n schip is hoger dan de hoogste kerk. Het is een soort drijvende kerk. Met reizen heeft het in ieder geval niets te maken. Daarvoor is het zien van een andere kamer wel een voorwaarde. Een kajuit binnenstappen in Amsterdam en door je raampje de wereld zien veranderen terwijl je kajuit altijd dezelfde blijft, dat is geen reizen.’

In uw essay De ontvoering van Europa (1993) laat u het woord perplexiteit vallen, een vertaling van Borges’ ‘perplejidad’. In dit woord zie ik veel van uw oeuvre vervat. Oog voor de complexiteit der dingen, de vele nuances en gevoelens, maar tegelijk in een fundamentele staat van verwondering die maakt dat u tekens, geschiedenissen en verhalen ziet in zaken waaraan een ander zomaar voorbij zou gaan.

‘Het mooie, nee, het mooiste aan Borges, is dat hij laat zien dat je honderd keer over iets kunt nadenken, maar dat je altijd op een punt uitkomt waar je niet uitkomt. De reacties op dat punt zijn in de loop der jaren weliswaar veranderd, maar die verschillen alleen aan de oppervlakte van elkaar.’

Dat begrijp ik niet.

‘Van God naar de Big Bang, hoeveel verder ben je dan gekomen? Het zijn alleen andere woorden waarmee we de onmogelijkheid uitdrukken, in cijfers of in woorden, in lichtjaren, minuscule lichtdeeltjes, of in goden, uiteindelijk blijven alleen de mythen over.

Er is een beroemde anekdote over Borges. Wanneer hij de haven van Buenos Aires verlaat, gooit hij een muntje in het water, en in die dubbele beweging ziet hij zijn gehele leven voor zich, hij die verder loopt, een schip opstapt, en het draaiende muntje dat in dezelfde tijd het water raakt, zinkt, en langzaam vergaat. Dat is perplexiteit. De parallellie van die beweging, volgens mij is Borges nooit dichterbij een antwoord gekomen op het raadsel van de eindigheid, of bij de fantasie van de eeuwigheid waarmee hij vaak heeft gekoketteerd. Wat je ook doet, die munt vergaat toch, en zo is het met boeken ook. Het oudste schrift dateert van vijfduizend jaar geleden. Zelfs onsterfelijkheid is extreem relatief. Want wat is onsterfelijkheid, als niemand je meer leest?’

Hij zit lichtelijk voorovergebogen, met zijn armen leunend op zijn knieën. Een geconcentreerde verteller. ‘Zelfs materiële zaken die wij beschouwen als onveranderlijk, zoals foto’s of schilderijen, veranderen wezenlijk naarmate de ogen waarmee ze bekeken worden veranderen, minder scherp worden, verdwijnen, opnieuw gaan kijken. Dat zijn de vragen van de perplexiteit. De vragen die per definitie onbeantwoordbaar blijven. Van de een blijft een oeuvre over, van de ander een zin, een woord, van weer een ander blijft niets, behalve misschien de munt die hij ooit heeft afgeworpen.’

In Brieven aan Poseidon schrijft u: ‘Er zijn vormen van schrift die niet als zodanig bedoeld zijn. Je vindt die onbedoelde brieven op stranden, in het asfalt van een stad, in een afgezaagd stuk boomstam, in gesteentes. Mededelingen in geheimschrift, boodschappen, codes.’

‘Ik zie dingen waarvan ik denk: hoe kunnen anderen daar nu aan voorbijgaan, er zomaar langslopen? Voor sommige zaken die voor anderen weer erg van belang zijn, van technologische of huiselijke aard bijvoorbeeld, heb ik helemaal geen oog. Ik vergeet wat anderen onthouden, ik onthoud wat anderen vergeten. Deze blik, op de fabels achter de feiten, op dergelijke vormen van schrift, dat is die van de perplexiteit.’

Is uw verwondering, uw gevoel voor perplexiteit, in de loop der jaren veranderd?

Nooteboom denkt lang na. ‘Misschien wel. Nu is ze hilarisch, vroeger eerder tragisch. Niet dat ik ooit lid wil worden van de zwevende sector, maar ik verzoen me steeds beter met het illusoire karakter van de wereld, waarin iedereen zich met iets anders bezighoudt, andere zorgen heeft, andere benamingen voor de eindigheid, andere bezweringen. Ik ben altijd zeer geïnteresseerd geweest in ontwerpen van de eeuwigheid, zelfs al ben ik nooit bereid geweest in een ervan te geloven. Maar vroeger maakte ik me veel drukker om dit alles. Aan het einde van de rit heb ik een eigenaardig leven gehad, waarin ik twee soorten reizen, het daadwerkelijk reizen en het beschrijven ervan, heb kunnen combineren. Dat soort ouwelijke gedachten heb ik soms. Een besef van alle toevalligheden die ik naar mijn hand heb gezet.’

Eeuwigheid is, ook voor u, ook voor Borges, een illusie. Bent u hier ooit woedend over geweest?

‘Ha. Ik denk niet dat Borges ooit woedend is geweest, en laat ik me aan hem spiegelen. Zelfs in de laatste jaren, waarin steeds meer vrienden wegvallen, bewaar ik dat besef van hilariteit. In de laatste maanden van het leven van Hugo (Claus, een van Nootebooms dierbaarste vrienden, DHvV) waren er avonden dat we champagne dronken en eindeloos zongen, terwijl het besef van de dood nooit afwezig was. Nee, in tragiek geloof ik steeds minder. Ik heb me ook altijd verzet tegen Harry’s (Mulisch, DHvV) theorie dat hij voor eeuwig zeventien was, en ik eenenzeventig. Of Reves typering van mij als “het doodzieke aapje N.”. Ik denk wel eens: waar zijn die mensen nou, terwijl ik hier wandel? Ik heb me er nooit in herkend, ook nu niet. Ik heb geen goede jeugd gehad, mijn vader was dood voor ik hem kon kennen, mijn moeders antwoord op alles was: vooruit maar weer, de talloze kostscholen, de kloosters, hoe meer ik erover nadenk, hoe minder melancholisch ik eigenlijk ben. Ik ben even strijdlustig als melancholisch. Ik kan heel gemeen zijn, kan vechten, ook mijmeren, ja, maar wie niet?’

Gif

Als iets de grote naoorlogse Nederlandse schrijvers kenmerkt, dan is het gif. Het jaloerse gif van Hermans, het (zelf)destructieve venijn van Reve, de nachtmerrieachtige tonic die het universum van Mulisch heeft gebrouwen, alles in meer en mindere mate beïnvloed door De Oorlog. Welnu, Nooteboom, ooit wegens magerte afgewezen voor de dienst, kent dat gif ook, maar bij hem is het niet bepalend geworden. Reve was niet in staat gevoelig te schrijven zonder ditzelfde gevoel direct te ridiculiseren, Hermans poogde elk gevoel te ontmaskeren. Nooteboom was de eerste, althans voor mij, die onbestraft melancholiek kon zijn, oprecht zelfonderzoekend, die onbevreesd genoeg was om kwetsbaarheid te proberen te benaderen. Op de volgende pagina kon het gif alweer stromen, met bitterheid en scherpte werden sentimenten afgeserveerd, façades aangetoond, maar even was er een ander element sterker geweest.

Ik leg het hem voor. Hij wacht even. Dan: ‘Ik ben nooit polemisch ingesteld geweest. Ironie en cynisme waren voor mij nooit het eindresultaat, altijd een stadium in een worsteling, zowel persoonlijk als in mijn werk. Als ik vroeger bij Wim (Hermans, DHvV) langskwam, moest er eerst een paar uur gruwelijk uitgehaald worden naar van alles en nog wat, en dan kwam daarna een overheerlijke maaltijd op tafel. En Harry en Hugo, dat was me toch een stel, dolkomisch. Harry tegen mij over Hugo: “Heb jij dat Verdriet van België nou echt gelezen? Maar dat is toch in het Bargoens?” Hugo tegen mij over Harry: “Ach, die Aanslag, dat schrijft een Schotse schooljuffrouw op een zaterdagnamiddag.” Ik viel daar heerlijk buiten, stond tussen hen in, want reisverhalen telden niet mee. Nee, ik heb hun nooit van deze uitspraken verteld. Ik heb nooit zin gehad in vetes. Daarom staan columnisten me ook zo vaak tegen, die hebben van hun wrok hun werk gemaakt.

Prachtige beledigingen zijn ook leuk, maar altijd tijdelijk. Vindingrijkheid in beledigingen of ontmaskeringen ligt inderdaad verankerd in onze literaire traditie. Het nadeel daarvan is tweeërlei: het heeft gevoel of kwetsbaarheid in de literatuur onmiddellijk verdacht gemaakt, en het heeft het waanidee opgeleverd dat alles, zolang het op schrift gesteld is, maar moet kunnen. Vrijheid van meningsuiting is een heilig goed, heet het dan, maar het wordt behandeld als vuil, zelden brengt deze vrijheid meningen voort die het waard zijn verkondigd te worden. Ja, ik zie een samenhang tussen de literaire traditie van bitterheid en de taal van Wilders: de woord geworden agressie. Ondergronds woekeren woorden en grieven die alleen soms via het internet omhoog komen, maar ze lijken los te staan van de wereld zoals ik die zie, wanneer ik door Drenthe reis, of luister naar Friese kievieten. Waar is die agressie dan, en waar dient ze toe?’

Ik haal het gifcitaat uit Rituelen aan.

‘Nu moet ik wel zeggen dat dit bij monde is van een personage dat zelfmoord pleegt, maar goed, ik zie wat je bedoelt, het gaat ook over mijn worsteling met gif. Over mijn afkeer van cynisme en ruzie, en aan de andere kant mijn idee dat ik moet vechten voor mijn plaats, waarmee ik soms anderen kwets of beschadig. Mijn vriend Rüdiger Safranski, die zeer gesteld is op Philip en de anderen, had enige bedenkingen nadat hij Rituelen had gelezen. Het is het lot van de romantiek, zei hij, om uiteindelijk te ontaarden in ironie. En daar heeft hij wel enigszins gelijk in: in Rituelen heb ik meer ironie gebruikt dan eerder, er zat daar meer gif in. Maar wel mooi gif.

Met de tedere ziel van Philip en de anderen zou ik het niet hebben gered. Met al die nieuwe schrijvende vrienden die ik toen om me heen kreeg. Ik gunde hun al het succes van de wereld, wenste hun toe dat hun schrijfsels de beste waren die ze in zich hadden, maar tegelijk kon ik het feit dát ze schreven moeilijk verkroppen. Dat het hun lukte, en schijnbaar zo moeiteloos, terwijl ik ten tijde van mijn debuut nog van niets wist, en ik ook daarna sterk het gevoel had er nog niet klaar voor te zijn. Ik had nog te weinig connaissance du monde, voelde een permanente achterstand in mijn botten. Het reizen heeft me minder teer gemaakt, ik moest gebieden ontdekken, talen veroveren, met mensen spreken, in de tijd dat de lingua franca van het zeer slechte Engels nog niet geldig was. Ik heb Frans en Spaans geleerd van vrachtwagenchauffeurs. Toen, ineens, voelde ik mijzelf klaar voor een roman. De ridder is gestorven was mijn afrekening met die achterstand, denk ik nu, achteraf.’

Dan het persoonlijke gif. U zei eerder erg gemeen te kunnen zijn. U heeft in literaire kringen de reputatie lastig te zijn, en u heeft gevoelens van miskenning niet altijd weten te onderdrukken. Welk gif is dit?

‘Hier moet ik erg oppassen, want ik wil niet vervallen in de klaagzang van Agnes. De ontvangst van mijn boeken is in andere landen doorgaans beter geweest dan die in Nederland, de verkoopcijfers zijn dat ook. Het probleem van schrijvers die schrijven in onze taal, is dat de rest van de wereld hen niet leest. Ik ben gefortuneerd geweest dat mijn boeken al vanaf een vroeg moment vertaald zijn, en dat ik op de juiste momenten buitenlandse lof kreeg toegezwaaid. Het buitenland is eigenlijk een hof van literaire cassatie. Als de Nederlanders je niet opmerken, dan kan het hof dit nog corrigeren, en dat is gelukkig in mijn geval vaak genoeg gebeurd. Ik ben gek op Nederland, op de Nederlandse taal, zozeer dat ik in mijn werk een heel tweede Nederland heb gefabuleerd (het sprookjesland Zuid-Nederland, DHvV), ik houd zelfs van enkele Nederlanders, maar het is geen land waarvan je afhankelijk moet zijn.’

En wanneer komt het gif omhoog?

‘Als het over mijn werk gaat, als ik me gemanipuleerd voel of in een hoek gedreven, dan kan ik giftig zijn, ja, als men dat met lastig bedoelt. Ik heb mijn jeugd alleen doorgebracht, heb mijzelf staande moeten houden in veel werelden. Misschien heeft dat er iets mee te maken. Dat zal wel.’

In Rituelen probeerde u het gif op te lossen in het water van de zee. Nu schrijft u brieven aan het water, of eigenlijk aan iemand die een huisvriend lijkt te zijn, en toevallig ook nog eens god van de zee.

‘Ik heb me altijd verbonden gevoeld met water, het blijft me meer bij dan land, gek genoeg. En dan vooral dit water, deze zee. Dit boek bood me de kans om in de begrensde vorm van brieven grenzeloos te kunnen zijn, mijn intuïtie te volgen zoals ik dat zelden in een boek heb kunnen doen. Ik kon mijn herinneringen en gedachten erin kwijt, en tegelijk de enige kennis die ik heb overgehouden aan die kloosters en die kostscholen, namelijk die van de klassieken, van Homerus. Alle werelden die in me zitten, konden in dat boek stromen. Ik was volledig vrij, kon me inderdaad indenken dat ik een goede bekende aanschreef. Maar ik ken Poseidon ook al erg lang, dat vergeten de mensen wel eens. Op de markt in Lindau, waar ik delen van het jaar nabij woon, en waar ik altijd ’s zaterdags de internationale kranten koop, staat hij daar, dat beeld van hem, ik zie hem dus elke week. Een huisvriend, dat weet ik trouwens niet. Ik ben niet dol op hem, hij is soms behoorlijk unfair. Een jonge dame die hij als dank voor bewezen diensten in een bron verandert, dat soort dingen. Als we het over gif hebben.’

U schrijft iemand aan waarvan u zeker weet dat hij niet terug zal schrijven. Stemt dat niet moedeloos?

‘Integendeel, het bracht me een vrijheid die ik zelden heb ervaren.’

We staan op, de lucht die van het water afkomt is ineens koud, Nooteboom trekt een felrode trui aan en stelt voor terug te gaan naar het labyrint, ‘als we de weg terug nog kunnen vinden’. Halverwege het eerste pad wordt het geluid van krekels overweldigend. Hij blijft stilstaan. ‘Het is niet dit, het is niet dat, ik weet niet wat. Ik ben muzikaal ingesteld. Het is niet dit, het is niet dat, ik weet niet wat. Altijd als ik krekels hoor, hoor ik die melodie, die tekst. Ik ben ervan overtuigd dat dat is wat ze zeggen. Of nee, dat als ze iets zeggen, het dat is.’

Was u niet geïnteresseerd in wat een sterveling zou kunnen antwoorden?

‘De lezers van dit boek zijn meelezers. Dit bedoel ik niet kwetsend, maar ik schrijf Poseidon aan. Je moet sowieso nooit brieven schrijven in de hoop op antwoord. Als hij zelf kon antwoorden, ja, dan zou ik natuurlijk razend benieuwd zijn. Waarnaar precies? Een van de meest tragische kanten van de Griekse goden is bijvoorbeeld het feit dat ze op een gegeven moment verlaten zijn. Ze zijn geboren, dat zijn ze allemaal, behalve de Ene God, en toen zijn ze verlaten. En Poseidon, diep onder het zeeoppervlak, heeft de rekening bijgehouden, hij is de boekhouder. Toen hij de zoon van die nieuwe God met zijn blote voeten over het water zag lopen, over zijn water, van onderen gefilmd, hoe groot moet zijn martelgang dan niet geweest zijn? Dit heeft me trouwens altijd beziggehouden. Al in een van mijn oudste gedichten, “Slapende goden”, komt het beeld voor van verlaten goden, dat niemand meer op bezoek komt, dat niemand ze meer vragen stelt, of tot ze bidt. Tegenwoordig is er van religie alleen nog de cultus over, de personen zijn vervaagd, de huls is over, het gebouw, maar tot wie bidden we nu?’

We lopen terug langs het labyrint, dat nu verlaten is. Dan naar de kade, naar het bootje dat me zal terugbrengen naar de stad. Met mijn munten betaal ik de terugtocht over het water. Met de zijne gebeurt iets anders. n