Nederlands park in New York
In niets ziet Adriaan Geuze eruit als de principaal van West 8, het grote Rotterdamse bureau voor stedenbouw en landschapsarchitectuur. West 8 voert al meer dan twintig jaar in Nederland en België, maar ook in steden als Parijs, Madrid, Toronto, Londen en Moskou prestigieuze projecten uit. Geuze komt op deze helderkoude herfstmorgen slungelig aangelopen: ongepoetste, onmodieuze laarsjes, blauw windjack, wonderlijke, geruite broek. We moeten de pont van negen uur halen naar Governors Island in de New Yorkse haven. Daar zal West 8 op het zuidelijke, nieuwe deel een park zal aanleggen.
De gigantische pont vertrekt van de Beaux-Arts gietijzeren terminal die ooit de Brooklyn Ferries bediende, op het zuidelijkste puntje van Manhattan. Hij vaart door de week maar eens per anderhalf uur voor een handjevol werklui, parkwachten en bureaucraten, en een enkele auto of vrachtwagen. In de zomerse weekeinden mogen sinds twee jaar ook gewone New Yorkers de pont gebruiken en het voorheen voor publiek gesloten eiland bezoeken; het is een populair uitje geworden.
Aan dek maakt Geuze met een digitaal cameraatje een foto van een stooteilandje aan de kade waarop een vreemd vervallen bouwseltje staat dat overwoekerd is met struiken: &#8216;Mooi beeld. Kan ik misschien gebruiken.&#8217;
Achter ons verdwijnt Downtown Manhattan, dat zenuwachtig zit te wachten tot het half tien wordt en Wall Street opent: hoop op herstel, angst voor meer verlies. Voor ons zien we het eiland naderbij komen.
Gaat het project eigenlijk wel door, nu niemand meer geld heeft? &#8216;Op zijn Nederlands geanalyseerd lijkt het onmogelijk,&#8217; zegt Geuze. &#8216;De stad heeft financiële problemen, net als de staat. En de National Park Service, die het noordelijke, historische deel van het eiland beheert, heeft enorme tekorten. Ze kunnen, laten we zeggen, de toiletten niet meer schoonmaken. Maar de mensen die bij de organisatie van het eiland zijn betrokken, zijn heel duidelijk: het geld komt er &#8211; tweehonderd miljoen dollar voor de eerste fase, de ontwikkeling van veertig acres, zo&#8217;n zestien hectare. Voor mij is het een kans&#8230; Laat ik het anders formuleren: een landschapsarchitect maakt in zijn hele carrière, als hij het goed doet, vier mooie parken. En dit is er eentje van. Als dit lukt, ben ik er vijftien, twintig jaar mee bezig: het is een levenswerk.&#8217;
Zwevend park
Dat het Nederlandse bureau Governors Island als opdracht binnenhaalde, is ook vanuit Amerikaans perspectief bijzonder. Het wordt in grootte het derde park van de stad: naast Central Park op Manhattan en het minder bekende, maar nauwelijks minder indrukwekkende Prospect Park in Brooklyn. Die parken zijn creaties van de vader van de Amerikaanse landschapsarchitectuur, de romanticus Frederick Law Olmsted (1822-1903). &#8216;Hier in Amerika aan de East Coast begint elk park bij Olmsted. Hij is het kader, het raam waardoor iedereen het landschap bekijkt. Ik heb dat helemaal niet. Ik sta in de traditie van Stevin, van Leeghwater. Zij maakten land. Dat is wel wat anders.&#8217;
Heel veel interessants is er op parkgebied sinds het midden van de negentiende eeuw niet in New York verricht. Al kan er misschien voor het East River Park uit de jaren dertig een uitzondering gemaakt worden, zij het eerder een technische dan een esthetische. De rigoureuze stedenplanner Robert Moses bouwde &#8211; omdat hij naast de door hem aangelegde snelweg langs de East River te weinig ruimte had voor het park dat hem voor ogen stond &#8211; een betonnen extensie in de rivier, twintig New Yorkse stratenblokken lang.
Twintig jaar geleden kwam er verandering in de stilte rond de New Yorkse parken. Er werd begonnen aan het speelse en inmiddels intensief gebruikte, lintvormige Hudson River Park, dat de westzijde van Manhattan &#8211; de lang geleden verlaten haven van de stad &#8211; naar de rivier openlegde. Later volgde de meer klassieke Battery Conservancy vlak bij de pont naar Governors Island, waar de Nederlandse tuinontwerper en kweker Piet Oudolf verantwoordelijk is voor de beplanting. Oudolf is ook betrokken bij Governors Island, en het andere prestigieuze park waar momenteel aan gewerkt wordt, The High Line. Bijna twee kilometer ongebruikte spoorbrug aan de westzijde van de stad &#8211; restant van de verdwenen havenactiviteiten &#8211; zal door het hippe New Yorkse architectenbureau Diller Scofidio + Renfro in een boven de aarde zwevend park omgevormd worden.
Oorlog en monsters
De pont legt aan op het oorspronkelijke eiland, dat door de Nederlanders Noteneiland werd genoemd, maar later door de Engelsen werd omgedoopt tot Governors Island. De bouwwerken herinneren aan de militaire functies die het eiland eeuwenlang heeft gehad: forten, kazernes, officiershuizen. Eerst legerden de Engelsen er zich en vervolgens de Amerikanen. Er woonden zoveel mensen dat er een school, een kerk en een bioscoop gebouwd werden. Eind jaren zestig kwam de kustwacht er, en in 1996 vertrok ook die. In 2002 werd het eiland, dat federaal bezit was, aan New York State en New York City overgedragen.
&#8216;Waar we nu op lopen, was een rots in New York Harbor,&#8217; zegt Geuze. &#8216;De andere kant van het eiland, waar wij gaan werken, is een landfill gemaakt met de uitschraapsels van een van de subwaylijnen. Daar komt het park op. Het rare is dat je helemaal niet kan zien waar die rots oorspronkelijk zat. Ik zou het leuk vinden de geschiedenis ervan zichtbaar te maken. Je zou bijvoorbeeld een kanaal kunnen graven om de scheiding aan te geven en je zou dan zelfs de mensen die van Manhattan komen met de boot midden op het eiland af kunnen zetten. Het is een idee.&#8217;
We lopen in een voor New York ongekende stilte over groene glooiende velden langs de mooie negentiende-eeuwse bebouwing naar de plek waar het kanaal gegraven zou kunnen worden: je ziet het landschap abrupt veranderen.
De geschiedenis van het landschap moet in het park tot uitdrukking komen, maar ook de geschiedenis van Governors Island zelf, vindt Geuze. &#8216;Een park is in zekere zin een verhaal. Het is niet alleen een plekje waar je in de zon kan gaan zitten en kan voetballen. Een park is ook een verwijzing naar een andere wereld. Het eiland was een basis van waaruit een regiment naar de Eerste Wereldoorlog is gestuurd en niet compleet is teruggekomen. Er zijn geschiedenissen van voor de kolonisatie. Maar er zijn ook andere verhalen, die met de zee rond het eiland te maken hebben, over de diepte, over monsters uit de diepzee. Al die dingen zul je weerspiegeld zien in de ornamenten, in de banken, de verlichting, de kiosken.&#8217;
Vieze populieren
West 8 werd gevraagd met vier andere bureaus mee te doen aan een prijsvraag om de opdracht voor het eiland te krijgen. En West 8 won. Geuze vertelt met welke verhalen, &#8216;narratieven&#8217;, ze daarin slaagden: &#8216;Ons eerste narratief was een schot in de roos: naar een eiland ga je toe, je maakt een reis en je wordt herboren. Ons verhaal ging over democratie: bij aankomst krijgt iedereen een fiets, een bijzondere fiets, een fiets van hout. Op het eiland zullen minstens tweeduizend fietsen worden neergezet die eenieder uit het rek kan pakken en gebruiken. Kinderen uit de Bronx, gezinnen uit Manhattan, mensen die niet eens een fiets hebben; iedereen kan hier gaan fietsen.&#8217;
Een tweede idee was het gevolg van de platheid van het zuidelijke deel. &#8216;Het is net Nederland en ik weet uit ervaring hoe moeilijk het is om in een plat stuk land intimiteit te brengen: je overziet alles in één keer. Onze gedachte was om er topografie in te brengen. Dat moet ook vanwege de stijging van de zeespiegel: als je bomen plant die er over honderd jaar nog moeten zijn, moeten ze niet in brak water komen te staan. Je moet het eiland dus ophogen en er dan sculpturaliteit aan geven. Daarmee kan een constellatie van zichtlijnen worden ontworpen, waardoor het zicht op New York Harbor zich voor je ontrolt, in plaats van dat het zich in één keer geeft. De wandelingen worden als in een magnetisch veld in de richting van het buureiland getrokken, Liberty Island.&#8217;
Als eerste gebouw op de landfill staat een reusachtig lange kazerne, waarin een poort in het midden de toegang geeft tot het nieuwe land. &#8216;Het enige dat we met het oude gebied willen doen, is daar een pad aanbrengen dat je naar deze poort voert.&#8217;
Als we de poort doorgaan, is het beoogde effect aan de andere kant invoelbaar, maar niet te zien, omdat een lang bouwhek het uitzicht naar het zuiden verstoort. Daarachter wordt alles wat er ooit gebouwd is afgebroken. Geuze hoopt dat het puin gebruikt kan worden voor de ophoging van het land en voor zijn heuvels. &#8216;Of dat lukt, weet ik niet: het gaat hier allemaal heel bureaucratisch. Er zijn al sloopcontracten getekend en de sloper heeft weer contracten met anderen voor afvoer gesloten enzovoorts. Dat terugdraaien, schijnt onmogelijk te zijn. Het is absurd, want wij kunnen dat materiaal heel goed gebruiken.&#8217;
Niet alleen in de mate van bureaucratie ziet Adriaan Geuze verschillen tussen Nederland en Amerika: &#8216;Een landschapsarchitect staat heel erg in de perceptie van een cultuur. In Duitsland mag er bijvoorbeeld geen hek om een park staan, dat is niet democratisch. In Frankrijk moet dat juist: je gaat door een poort en je komt iets groots binnen. Hier in New York bekijkt men de natuur vanuit een romantische, Angelsaksische perceptie. Alles wat er is, moet precies zo zijn alsof het door God is geschapen. Wij Nederlanders kunnen toch nieuwe natuur maken? Iets nieuws is toch niet minder dan wat er is? In mijn fantasie mag ik een tulpenveld aanleggen, maar dat kunnen zij zich niet voorstellen. Ze zeggen zelfs dat het illegaal is. De vieze populieren die zij willen beschermen, en die over twintig jaar omwaaien, zijn in hun ogen belangrijker dan de eiken die wij willen, en die tweehonderd jaar oud worden. Zo denken zij niet. Wij wel, wij maken ons land. Zij beschermen het.&#8217;
Mystery Island
Over een asfaltweg die over een aantal jaren deel van de promenade wordt die rond het hele eiland zal lopen, gaan we langs het water terug naar de pont: &#8216;Met de getijden gaan we natuurlijk ook werken. Heel gek, maar ik ruik nu of het hoog of laag water is. We gaan stukken land verlagen, zodat ze bij hoog water onderlopen: je krijgt dan zoiets als het verzonken land van Saaftinge, een kwelderachtig milieu met mooie paarse plantjes.&#8217;
Een van de mannen die op de pont werkt, herkent Geuze en begint te praten. &#8216;Mystery Island noemden wij als kinderen het eiland, je mocht er niet op.&#8217; Hij begint aan een verhaal over zijn leven, dat zich tot een paar jaar geleden op zee afspeelde maar zich, nu zijn vrouw een drieling heeft gekregen, naar de wal heeft verplaatst. Na een tijdje onderbreekt Geuze hem en vraagt of hij denkt dat je, rekening houdend met de sterke stromingen in de New York Bay, een kanaal door het eiland zou kunnen graven. De man zegt het niet te weten, maar haalt zijn collega erbij. Geuze tekent het eiland en het mogelijke kanaal op een papiertje en de mannen geven commentaar. De collega denkt dat het wel zou kunnen. Als de pont heeft aangemeerd, staan ze nog te praten: misschien blijft het kanaal toch niet bij een idee.
In Vrij Nederland 15 november 2008. Herstel: In het interview met landschapsarchitect Adriaan Geuze (VN 43) staat dat tuinontwerper Piet Oudolf betrokken is bij Governors Island. Dat moet The High Line and Battery Conservancy zijn.
Frank Ligtvoet woont en werkt in New York. Hij was daar tussen 1996 en 2001 cultureel attaché op het consulaat-generaal.

Gerelateerd